Mykoła Hałyczaneć – 11 tysięcy lat ukraińskiego Krymu

W 2007 roku tarnopolskie wydawnictwo Mandriweć (Wędrowiec) wydało książkę Mykoły Hałyczancia Nasz Ukrajinśkyj Krym. Notka na okładce przedstawia autora następująco: „urodzony w 1926 roku na Iwanofrankowszczyźnie, uczestnik działań bojowych w szeregach UPA, uczył się w gimnazjum w Kołomyi i ukończył Uniwer-sytet Czerniowiecki, pracował na niwie oświatowej, od 1967 mieszkał w Moskwie.

Tam studiował badania ukraińskich, rosyjskich, polskich uczonych, przekłady prac historyków Zachodu i Wschodu, a także archiwa. Zebrane [efekty] zawarł w rę-kopisach nie jako materiały historyczne, a jako wedy o życiu narodów”⁴⁸. Oprócz książki o Krymie jest też autorem książek Moskwyno-welikorosso-rusśka tjurkśka kipczaćka ordynśka nacija oraz Ukrajinśka nacija. „Hałyczaneć” to najprawdopo-dobniej pseudonim, a prawdziwe nazwisko autora brzmi Mykoła Hrynczak – jak podaje strona internetowa Tarnopolskiej Obwodowej Biblioteki Naukowej⁴⁹.

Wydawnictwo Mandriweć jest współwydawcą czasopisma „Wseukrajinśkyj naukowyj żurnal Mandriweć” wydawanego jako wspólny projekt z Narodowym Uniwersytetem Akademia Kijowo-Mohylańska⁵⁰. Ten ostatni zajmuje szczególne miejsce na mapie nauki i szkolnictwa wyższego współczesnej Ukrainy – powstał w 1991 roku w Kijowie w 1991 z inicjatywy środowisk narodowo-demokratycznej inteligencji, w oparciu o północnoamerykańskie wzorce i w nawiązaniu do trady-cji historycznej Akademii istniejącej w wiekach XVI–XVII. Uznawany jest za jedną z najlepszych uczelni akademickich Ukrainy o wysokich standardach działalno-ści badawczej i dydaktycznej. Co więcej, właśnie Akademia Kijowo-Mohylańska wydała kompleksową monogra ię dokonującą krytycznej analizy ukraińskich narracji mitotwórczych⁵¹, a jeden z współautorów tej monogra ii, Witalij Otrosz-czenko, jest członkiem redakcji Mandriwca. Zdecydowana większość artykułów w czasopiśmie mieści się w standardowym dyskursie naukowym, lecz pojawiały się i tam pojedyncze artykuły z kategorii mitotwórstwa trypolsko-aryjskiego⁵².

48 M. Halyčanec’, Naš Ukraïns’kyj Krym: žyttja ukraïnciv na pivostrovi, Ternopil’ 2007, s. III. Użyte tu słowo „vedy” jest neologizmem – pospolitą wersją tytułu zbioru ksiąg sakralnych hinduizmu (Wedy).

49 Učasnyky proektu «Elektronna biblioteka kraèznavčych vydan’ Ternopil’s’ko oblasti», Ternopil’s’ka oblasna universal’na biblioteka, www.library.te.ua [2.11.2015].

50 Vseukraı̈ns’kyj naukovyj žurnal „Mandrivec’” – pro proekt, http://journal.mandrivets.com/

about/ [3.11.2015]; Nacional’nyj universytet „Kyèvo-Mohylans’ka akademija” – Naukovi vydannja, http://www.ukma.edu.ua/index.php/science/naukovi-vidannya [3.11.2015].

51 Novitni mify ta falšyvki…

52 Zob. archiwum internetowe pisma, w którym dostępna jest zawartość od 2007 roku: http://

journal.mandrivets.com/archiv/ [3.11.2015]. Warty uwagi jest komentarz Serhija Hirika, ukazujący to jako przykład przenikania pseudonauki do dyskursu naukowego: „Podstawowy masyw materiałów w tym czasopiśmie (rzecz jasna, z «atestowanym» statusem), tworzą całkiem przyzwoite artykuły.

Jednak gdzieniegdzie wśród nich – niechby i poza głównymi działami, zjawiają się takie publikacje jak «praca» Hałyny Łozko Svitohljad ukraïnciv (za Velesovoju Knyhoju, fol’klorom ta archeolohičymi danymy) (2011, nr 2) czy Wasyla Kobylucha Praukraïna i sanskryt (2009, nr 4). Po czymś takim

za-Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 94

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 94 2016-11-08 17:49:182016-11-08 17:49:18

95 Z opracowania Nasz Ukrajinśkyj Krym dowiadujemy się, że Słowianie-Pra-ukraińcy zamieszkiwali Krym (półwysep Słowaneć) już w mezolicie, od IX tysiąc-lecia p.n.e. W końcu epoki brązu, około 1000 p.n.e. zmienili nazwę na Ukraińcy i założyli państwo Mała Ukraina. Oprócz tego nad Morzem Czarnym istniały inne państwa ukraińskie: Ukraina Łutyczów (Łutyczia) na Podunawiu i w obecnej Moł-dawii, Ukraina Tywerców (Tyweria) między Dniestrem a Bohem, Ukraina Ułyczów (Ułyczia) między Bohem a Dnieprem, Ukraina Ariów (Aria) na lewobrzeżu Dniepru i Przyazowiu oraz Ukraina Suriażców (Suriażia) na międzymorzu czarnomorsko--kaspijskim. Stolicą Małej Ukrainy był Ukrainhrad (obecny Symferopol). Ludy irań-skie i tureckie są w narracji Hałyczancia wykluczone z ukraińirań-skiej historii narodo-wej i przedstawiane jako okrutni najeźdźcy, choć jednocześnie autor twierdzi, że Kimmerowie i Scytowie to nazwy, pod którymi Grecy opisywali Ukraińców. Greckie kolonie na Krymie były zaś tylko kwartałami kupieckimi w ukraińskich miastach.

Lud Taurów nigdy natomiast nie istniał. Taury to po prostu nazwa Gór Krymskich⁵³. Jeden z kolejnych najazdów irańskich, najazd Sarmatów, zmusił Łutyczów do odejścia z Podunawia nad Bałtyk, gdzie stali się Lutyczami-Wieletami⁵⁴. Pierwsze wieki p.n.e. i n.e. są zapełnione pocztem władców „małoukraińskich” o imionach typu Ukrainsław, Skałotwerd, Moresław itp., przy czym w ich czasach Rzymianie dokonali „lekkiej kolonizacji” i wprowadzili nazwę Krym jako skrót od Romanus⁵⁵. Najbardziej uderzającym elementem narracji Hałyczancia jest wynaleziona toponimika. Autor podaje ukraińskie nazwy różnych miejscowości na Krymie, które miały według niego być – choć jak zastrzega, prawdopodobnie – używane już w pradziejach. Toponimika ta jest w istocie przeraźliwie uboga – sprowadza się do nazw złożonych z członem – sław lub – hrad, np. Ukrainhrad (Symferopol), Surjażsław (Sudak), Słowiansław (Teodozja), Korssław (Sewastopol), Arijsław (Eupatoria), Chorssław (Kercz), albo do banalnych (i na wskroś XX-wiecznych) nazw przymiotnikowych jak Rybne (Bałakława), Orłyne (Foros), Czariwne (Jałta), Skelne (Gurzuf), Kupalne (Ałuszta), Switłe (Dżankoj), Biłohory (Biłohirśk), Har-na Prystań (Czornomorśke). Podobne Har-nazwy zostały Har-nadane przez Hałyczancia lokacjom poza Krymem, które miały być portami w I tysiącleciu p.n.e.: Morehrad (Mariupol), Dinhrad (Azow), Ułyczhrad (nad Limanem Bohu i Dniepru), Biłhrad (Białogród nad Dniestrem), Istrohrad (delta Dunaju)⁵⁶.

Toponimika ta przypomina więc w pierwszej części nowoczesną toponimikę imperialną i sowiecką, gdzie za pomocą nazw złożonych upamiętniano wybitne postacie (Jekaterynosław, Leningrad itp.). W drugiej części jest to skopiowany

wzo-ufanie do tego wydawnictwa jakby ręką odjął”. Zob. S. Hirik, Nauk-pop jak zbroja proty psevdonauky,

„Istoryčna Pravda”, 3.05.2012, www.istpravda.com.ua [3.11.2015].

53 M. Halyčanec’, dz. cyt., s. 94–107.

54 Tamże, s. 116.

55 Tamże, s. 116–132.

56 Tamże, s. 85.

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 95

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 95 2016-11-08 17:49:182016-11-08 17:49:18

96

rzec sowieckiej toponimiki nadawanej po 1944 roku miejscowościom na Krymie, Podunawiu i Odeszczyźnie. W celu zatarcia tatarskiego, tureckiego, romańskiego i niemieckiego dziedzictwa kulturowego nadawano wówczas właśnie banalne na-zwy przymiotnikowe typu Czornomorśke, Berehowe, Rybacze, Morśke, Kurortne, Desantne, Krasne, Aromatne itd. Anachronicza toponimika jest też przydzielona przez Hałyczancia akwenom: Morze Czarne miało się w pradziejach nazywać Ukrain-Morzem, Azowskie – Surja-Morzem, Kaspijskie – Chwaleno-Jeziorem⁵⁷. Co więcej, inwencja autora była na tyle ograniczona, że na pradzieje przeniósł po prostu sieć urbanistyczną istniejącą współcześnie – najważniejsze ośrodki Krymu pradziejowego to niemal dokładnie te same miasta, które są nimi i dziś⁵⁸.

Także średniowieczne dzieje Krymu są przedstawione przez Hałyczancia z dużą dozą fantazji. Na przykład Księstwo Teodoro⁵⁹ okazuje się państwem Gór-ska Ukraina, które w XIII i XIV wieku stawiało opór mongolsko-tureckim najeźdź-com za pomocą systemu miast jaskiniowych, które także miały rdzennie ukraiń-skie nazwy Starohrad, Diwnyczhrad, Wertephrad i Hnizdohrad vel Dwohrad⁶⁰. Asocjowanie Teodoro z Gotami to wymysł „moskiewskich łże-historyków”, którzy przekręcili nazwę Górskiej Ukrainy używaną przez Genueńczyków – Girtia – na Gocja⁶¹. Państwo Kozackie powstało w 1363 roku po bitwie nad Sinymi Wodami i Górska Ukraina weszła w jego skład⁶²

Swiat Hałyczancia jest w gruncie rzeczy światem bez historyczności: 10 ty-sięcy lat temu było to samo co dziś. Ukraina z dzisiejszą siecią miast, dzisiejszą specjalizacją gospodarczą poszczególnych miast i ośrodków, podziałami admi-nistracyjnymi podobnymi do współczesnych i z współczesnym językiem ukraiń-skim. W porównaniu z dziełami Szyłowa, Kanyhina czy Naływajki, książka Hały-czancia jest najbardziej nieprzekonująca nawet dla czytelnika zainteresowanego alternatywnymi wizjami dziejów. Topornie napisana, nie zachowuje ani pozorów naukowości jak Etniczna istorija Naływajki czy książki Szyłowa, ani ezoterycznej warstwy jak Szljach arijiw. Nie była popularna w ukraińskim prymordialistycznym segmencie Internetu⁶³. Została wspomniana jako „dzieło współczesnego ukraiń-skiego historyka” (sic!) na mainstreamowym portalu Ukrajina Mołoda w

popu-57 W średniowieczu Morze Azowskie było istotnie nazywane w źródłach ruskich Surażskim, od ruskiej nazwy Sudaku (Suroż), zaś Kaspijskie – Chwalińskim od zniekształconej nazwy krainy Chorezm.

58 M. Halyčanec’, dz. cyt., s. 79. Jedynym miastem pradziejowej geogra ii Hałyczancia zlokalizo-wanym w punkcie niebędącym dziś miastem jest Ukrainsław na Półwyspie Kerczeńskim.

59 Zob. rozdział 3.1.

60 M. Halyčanec’, dz. cyt. s. 212–214. Chodzi o górskie miasta-twierdze, założone najprawdopo-dobniej w VI–VII w. przez Gotów i Alanów, znane dziś (z wyjątkiem Doros – Teodoro) tylko pod później-szymi tatarskimi nazwami, odpowiednio Eski-Kermen, Kiz-Kermen, Mangup (Doros, Teodoro) i Kyrk--Jer (Czufut-Kale). Toponimy Hałyczancia są po części literalnym przekładem owych nazw tatarskich.

61 Tamże, s. 215.

62 Tamże, s. 225–234.

63 Na przykład nie ma o niej żadnej wzmianki na najobszerniejszym treściowo portalu tego ro-dzaju: Nacional’nyj portal Aratta, www.aratta-ukraine.com [4.11.2015].

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 96

Skrukwa_G_OCzarnomorska_2016_RC – 7 kor.indd 96 2016-11-08 17:49:182016-11-08 17:49:18

97 larnym artykule o historii Krymu⁶⁴. Powołano się tam jednak tylko na informację z książki Hałyczancia, jakoby głagolica była dawnym przedchrześcijańskim pis-mem słowiańskim – pogląd taki, choć odrzucany w nauce akademickiej, nie jest ani oryginalny, ani szczególnie ekstremalny na tle innych rewelacji Hałyczancia⁶⁵. Można domniemywać, że czasami informacja o książce pojawiała się bezre lek-syjnie, gdyż brano ją za kolejną z popularnych książek ukazujących po prostu ukraiński punkt widzenia na kwestię krymską. Na przykład na czernihowskim regionalnym portalu Piwnicznyj Wektor notka o książce pojawiła się w marcu 2014 roku podczas rosyjskiej inwazji na Krym, wraz z kilkoma całkowicie miesz-czącymi się w zakresie rzetelnej publicystyki i popularyzacji artykułami o historii najnowszej półwyspu. Książka Hałyczancia była tam zaanonsowana jako „walcząca z moskiewskimi falsy ikacjami historii Krymu”⁶⁶.