Jak pokazuje rozkwit szkoły montażu w Związku Sowieckim, koniecz-ność afirmowania obowiązującej ideologii nie wykluczała zaistnie-nia w totalitarnym państwie kina na wysokim poziomie artystycznym. W Trzeciej Rzeszy możliwość ta była o tyle bardziej prawdopodobna, o ile Goebbelsowska polityka kinematografii eskapistycznej łatwiej niż w Rosji pozwalała na całkowite stronienie od propagandy. Zgodnie z tym, co wspominałem, także prestiżowe filmy na państwowe zamówienie,
Staatsauftragsfilme, często stały na bardzo wysokim poziomie, co zresztą
nie powinno dziwić w świetle tego, że nie szczędzono na nie żadnych środków. Realizowane były przez najwybitniejszych twórców (takich jak: Steinhoff, Harlan, Ucicky, Liebeneiner czy Ritter) i grali w nich napraw-dę doskonali aktorzy (Jannings, George, Krauss, Marian, Söderbaum). Dla filmowców najlepszym sposobem na zapewnienie sobie, nigdy cał-kowitej, często jednak zaskakująco znacznej, autonomii artystycznej było ekranizowanie literatury. Wśród literackich adaptacji z okresu Rzeszy są utwory naprawdę wybitne, należące do wyróżniających się osiągnięć kina niemieckiego w całej jego historii.
Arcydziełem jest dokonana przez Hansa Deppe i Curta Oertla adap- tacja opowiadania mistrza niemieckiej nowelistyki, Theodora Storma,
Jeździec na siwym koniu (Der Schimmelreiter, 1933). Historia ta rozgrywa
się gdzieś na fryzyjskim wybrzeżu Morza Północnego. Młody człowiek, Hauke Heian (świetna rola Martina Wiemana), rzuca wyzwanie miej-scowej społeczności i naturze, mobilizując krajan do wydarcia morzu wielkich połaci lądu poprzez budowę systemu grobli i kanałów. Mimo iż przedsięwzięcie wydaje się początkowo triumfem inżynierskiej my-śli i cywilizacyjnej misji bohatera, ostatecznie ponosi on spektakularną klęskę. Ginie wraz z żoną w odmętach wzburzonego morza, które nisz-cząc jego dzieło, wdarło się w ląd, by upomnieć się o swoje. Choć może w afirmacji upartego, walczącego z naturą ludu Jeździec… bliski jest ideom
volkistowskim, to jednak w zobrazowaniu klęski w starciu z naturą pełne-go hybris cywilizacyjnepełne-go projektu, trudno uznać pełne-go za wyraz nazistow-skiej ideologii. Film zachwyca świetnym aktorstwem, pięknymi obrazami bezkresnego krajobrazu w długich, kontemplacyjnych ujęciach i niepokoi zestawieniem naturalistycznej prezentacji bytowania nadmorskiego ludu z przejętym z tradycji romantycznej i kina niemego trybem alegorycznym (figura białego rumaka, którego dosiada bohater, jako wcielenia Śmierci; animizacja i symbolika natury, niczym w szkole szwedzkiej).
Adaptując klasyków dramatu, w roku 1937 trzy znakomite filmy zre-alizowali czołowi reżyserzy reżimu: Hans Steinhoff, Veit Harlan i Gustav Ucicky. Oparty o dramat Ibsena Wróg ludu (Ein Volksfeind) Steinhoffa przenosi co prawda akcję z XIX-wiecznej Norwegii do współczesnych Niemiec, skutkiem czego walka bohatera, doktora Hansa Stockmanna, o niewygodną dla notabli z nadmorskiego kurortu prawdę o szkodliwości pobytu w nim dla kuracjuszy, przekształca się w apoteozę hitlerowskie-go państwa, które w finale, niczym deus ex machina, rozwiązuje problem i rehabilituje zaszczutego przez miejscową społeczność lekarza. Przy oka-zji tej fabuły otrzymujemy również dodatek do literackiego pierwowzoru w postaci stanowiącej nazistowską idée fixe propagandy higieny oraz spor-towego trybu życia hartującego ducha i ciało. Niezależnie od tych nad-datków Wróg ludu Steinhoffa jest pasjonującym, wciągającym dramatem z doskonałą rolą Heinricha George.
Dokonana przez Veita Harlana adaptacja dramatu Gerharda Haupt- manna Przed zachodem słońca, zatytułowana Władca (Der Herrscher), to w ogóle jeden z najciekawszych artystycznie filmów Trzeciej Rzeszy. Emil Jannings (kto wie, czy nie w najlepszej spośród swych licznych znakomi-tych ról) gra niemłodego, owdowiałego przemysłowca, który zakochuje się w młodej sekretarce. Musi stoczyć pasjonującą dla widza rozgrywkę z rodziną sprzeciwiającą się temu związkowi – rzekomo w imię zbrukanej pamięci śp. żony, faktycznie w obawie przed utratą spadku. Na inicja-tywę rodziny, mającą na celu ubezwłasnowolnienie bohatera w obliczu jego rzekomej niepoczytalności, ten w zwycięskiej rozgrywce odpowiada przekazaniem w testamencie całego swego majątku państwu. Rzecz ja-sna, ten finał (wymuszony zresztą sugestiami Ministerstwa Oświecenia Publicznego i Propagandy) ma jawnie propagandowy charakter, ale poza nim Władca to doskonałe psychologiczne studium charakterów, film znako-mity wasztatowo i aktorsko, co zresztą w swej recenzji w „Wiadomościach Literackich” wysoko oceniła Stefania Zahorska114.
114 „Wiadomości Literackie”, 3 października 1937, nr 41. Przytaczający Zahorską Toeplitz, doceniając klasę artystyczną filmu Harlana, ocenia go krytycznie: „Władca mógł służyć za przykład subtelnej roboty propagandowej. Bez sztandarów ze swastykami, bez
Jannings zagrał również w dokonanej przez Gustava Ucicky’ego ekranizacji dramatu Heinricha von Kleista Rozbity dzban (Der zerbrochene
Krug). Sam wybór tej akurat sztuki o skorumpowanym i lubieżnym sędzi,
w realiach zbiurokratyzowanej Trzeciej Rzeszy miał posmak czegoś „dy-wersyjnego” i aluzyjnego, tym bardziej, że doskonale odtwarzający sę-dziego Adama Jannings kulał, co odczytywano jako referencję do samego Goebbelsa. Przyczyniło się to ponoć do czasowego niedopuszczenia filmu na ekrany. „Jeśli nawet tak było – konkluduje Bogusław Drewniak – to jest jednak faktem, iż cenzura przyznała temu dziełu wysoką ocenę, określając je jako film politycznie i artystycznie wartościowy”115.
W krótkim okresie niemiecko-sowieckiej idylli po Pakcie Ribbentrop– Mołotow Gustav Ucicky sfilmował też jedną z Puszkinowskich Opowieści
Biełkina, słynnego Poczmistrza (Der Postmeister, 1940). Jest to, jak sądzę, do
dziś jedna z najlepszych adaptacji literatury rosyjskiej w kinie światowym. Udało się zachować zarówno liryzm, jak i intensywną emocjonalność pier-wowzoru, a także niezwykle wiarygodnie – co w świecie kultury zachod-niej w ogóle jest rzadkie – oddać zarówno rosyjskie realia, jak i sportre-tować pełną sprzeczności „rosyjską duszę”. Zasługa w tym niemała nie tylko starannej mise-en-scène i wysmakowanych plastycznie zdjęć, ale i genialnego Heinricha George. W roli tytułowej stworzył on wstrząsającą kreację, pokazując zarazem grubiaństwo i wrażliwość, śmieszność i tra-gizm, wielkość i nędzę ojca uwiedzionej dziewczyny.
Dwa arcyciekawe artystycznie filmy zrealizował Frank Wysbar (Wisbar), który w roku 1938 wyjedzie z Niemiec do USA. Pierwszy z nich,
Anna i Elżbieta (Anna und Elisabeth), to film właściwie jeszcze weimarski,
choć premierę miał już w Trzeciej Rzeszy, 13 kwietnia 1933 r. Koincydencja (albo i niekoincydencja?) sprawia, że Anna (piękna jak zwykle Hertha Thiele) zostaje uznana przez lokalną społeczność za tę, która przywró-ciła do życia swego umarłego brata. Wzrastająca sława dziewczyny jako uzdrowicielki – a zdają się to potwierdzać kolejne zdarzenia – dla niej samej staje się brzemieniem coraz cięższym do udźwignięcia. Opinia ta dociera do sparaliżowanej arystokratki Elżbiety (Dorothea Wieck) zaczy-nającej pożądać nieustannej obecności Anny nie tylko jako uzdrowiciel-ki… Hertha Thiele i Dorothea Wieck niedługo po Dziewczętach w
mundur-kach znów fascynująco odgrywają dramat wzajemnego przyciągania się
i odpychania dwóch kobiet. Lesbijski podtekst został jednak zarysowany bardzo subtelnie, a film jest przede wszystkim fascynująco opowiedzianą historią zbiorowej histerii, której ofiarą pada Anna – wykreowana przez
wznoszenia rąk do góry i bez portretów Führera – był to jednak klasyczny film narodowo- socjalistyczny” (zob. J. Toeplitz, Historia sztuki filmowej, t. 4, s. 279).
swych fanatycznych wyznawców na „świętą”, wbrew woli Kościoła i niej samej.
Drugie z arcydzieł Wysbara, Przewoźnik Maria (Fährmann Maria, 1936), ewokuje alegoryczny tryb kina weimarskiego z okresu niemego, świadomie nawiązując do takich filmów, jak Zmęczona Śmierć (Der müde
Tod, 1921) Langa czy Nosferatu, symfonia grozy (Nosferatu, eine Symfonie des Grauens, 1922) Murnaua. Film opowiada historię dziewczyny, która
w wiosce pośród bagien podejmuje po ojcu pracę przewoźnika promowe-go, pomagającego przeprawić się pasażerom przez rzekę (ojca Marii upro-wadziła wcześniej upersonifikowana Śmierć). Któregoś dnia Maria ratuje przed tajemniczymi jeźdźcami w czerni nieznajomego z drugiego brzegu i ukrywa go w swej chacie, gdzie ten powraca do zdrowia. W wiosce zja-wia się jednak Śmierć upominająca się o uciekiniera. Przeczuwając tożsa-mość posępnej postaci i drżąc o swego podopiecznego, którego zdążyła pokochać, bohaterka zwodzi ją na rozmaite sposoby, aż wreszcie zapro-wadza na mokradła, ryzykując własne życie. Tam Śmierć, pokonana potę-gą miłości, pogrąża się w bagnie, Maria zaś zwyciężywszy ją, przechodzi trzęsawisko suchą stopą i dociera do szczęśliwie ocalonego ukochanego. Fabuła ta – znakomicie zresztą opowiedziana w powolnym, dostojnym tempie, umożliwiającym kontemplację ekspresywnych, plastycznie wyra-finowanych kadrów – w przeciwieństwie do Zmęczonej Śmierci wydaje się mieć optymistyczne zakończenie, ale po refleksji trzeba je uznać raczej za dwuznaczne. Maria z ocalonym ukochanym przeprawiają się promem na drugi brzeg rzeki, czyli tam, gdzie wcześniej grasowali niesamowici jeźdź-cy, a Śmierć uprowadziła ojca bohaterki, na miejsce, które widz kojarzył w zasadzie w niejasny, alegoryczny sposób z „zaświatami”. Czy zatem ceną odniesionego przez miłość zwycięstwa nad Śmiercią nie była jednak śmierć obu postaci?
Z lat wojny pochodzą wybitne osiągnięcia kina artystycznego w Trze- ciej Rzeszy, zrealizowane przez twórców, których zasadnicza kariera przebiegać będzie w latach powojennych. Co więcej, to właśnie Wolfgang Staudte i Helmut Käutner, bo o nich mowa, uoasabiać będą nowe, powo-jenne, przeciwstawiane „nazistowskiemu” kino niemieckie, sami mając reputację twórców raczej „nieskażonych” przez Trzecią Rzeszę116, choć przecież w machinie jej upaństwowionej kinematografii nakręcili swoje wczesne filmy. Staudte w roku 1943 zrealizował zaskakujący w wojennym i nazistowskim kontekście film Akrobat sch-ö-ö-ö-n���, smutno-śmieszną
116 To „nieskażenie” nie jest do końca prawdą w przypadku Käutnera, którego jeden film, popularna komedia Do widzenia, Franciszko! (Auf Wiedersehn, Franziska!, 1941), o żonie niemogącej się nigdy doczekać dłuższego pobytu w domu swego męża, wojennego reporte- ra, jest nośnikiem dosyć nachalnej, prowojennej propagandy nazistów.
liryczną opowieść o codziennej egzystencji klowna zdradzonego przez swą przyjaciółkę i partnerkę. Główną rolę w tym intrygującym filmie z bardzo skąpymi dialogami zagrał klown Charlie Rivel, mim-akrobata budzący podziw swym opanowaniem ciała i maestrią rozbudowanych przestrzennie i narracyjnie gagów, noszący owo imię na cześć Chaplina, którego przed laty naśladował, występując w popularnym trio
akroba-tów-mimów Andreu-Rivel117. W nazistowskich Niemczech już samo
tyl-ko imienne odniesienie do postaci Chaplina (i to po Dyktatorze!), trzeba uznać za zuchwałość. A przecież Chaplin przywoływany jest w tym filmie i przez brak słów, i przez choreografię gagów, i przez semantykę postaci klowna z filmu Staudtego – jak i Charlie-Tramp ignorowanego, zepchnię-tego na margines, pomiatanego małego człowieczka. Dopuszczenie do realizacji tego filmu w Trzeciej Rzeszy A. D. 1943 dziś wydaje się czymś zupełnie niepojętym.
Käutner, który już w roku 1940 zabłysnął wizualnie stylową i dzięki Heinzowi Rühmannowi bardzo zabawną adaptacją powieści Gottfrieda Kellera Jak cię widzą, tak cię piszą, swe prawdziwe arcydzieło zrealizował w roku 1943. Jest nim Romanza w moll (1943), swobodna adaptacja noweli Maupassanta, o kunsztownej kompozycji z ramą narracyjną, wewnątrz której seria retrospekcji stopniowo odsłania prowadzącą do tragedii histo-rię uwiedzenia pięknej żony nieciekawego urzędnika (w tej roli Marianne Hoppe) przez czarującego światowca, słynnego kompozytora (Ferdinand Marian po raz kolejny w roli feralnego uwodziciela). Findesieclową sce-nerią, sugerującą jakąś nieokreśloną, niezbyt odległą, ale definitywnie zamkniętą przeszłość, dekadenckim klimatem, wydobytym przez fa-talistyczną konstrukcję oraz styl aktorstwa i fotografii, film ten bardzo przypomina posępne arcydzieła Maxa Ophülsa (Miłostki) i Willy Forsta (Maskarada, Teatr Miejski). Koresponduje też z równolegle powstałymi, po-dobnie wyestetyzowanymi i fabularnie „bezczasowymi” melodramatami Harlana (Immensee, Poświęcenie). Jednak w przeciwieństwie do tych ostat-nich w samych Niemczech nie cieszył się powodzeniem. Popularny za to w Szwecji i jako pierwszy film Trzeciej Rzeszy wyróżniony tam nagrodą krytyki118 wpłynął być może na estetykę np. wczesnych filmów Ingmara Bergmana.
Po tym doskonałym, posępnym melodramacie Käutner zdołał jeszcze zrealizować w Trzeciej Rzeszy dwa świetne filmy: omówiony już barwny
117 Nt. zapomnianej postaci Charliego Rivela i jego relacji do Chaplina odsyłam do arcyciekawego eseju Tomasza Majewskiego Chaplin w Niemczech: podwójne ciało mima, [w:] T. Majewski, Dialektyczne feerie: Szkoła frankfurcka i kultura popularna, Wydawnictwo Officyna, Łódź 2011, s. 137–139.
melodramat z Hansem Albersem i Ilse Werner Große Freiheit Nr� 7 (1944) oraz Pod mostami (Unter den Brücken, 1945), realistyczną i poetycką zarazem opowieść o śródlądowych marynarzach pływających barką po Szprewie, Haweli i berlińskich kanałach, zakochanych w jednej dziewczynie. Stylem i klimatem ten ostatni film zdaje się nawiązywać do kina francuskiego, zwłaszcza Atalanty (L’Atalante, 1934) Jeana Vigo i Panny wodnej (La Fille
de l’eau, 1925) Jeana Renoira. Jest to też jeden z najciekawszych wizualnie
filmów o Berlinie – z poziomu rzek i kanałów ukazuje miasto, którego niedługo miało nie być w ówczesnym kształcie. Już w trakcie realizacji było mocno zbombardowane, dlatego operatorzy musieli dokonywać roz-maitych ekwilibristycznych sztuczek, by w kadrze nie ukazać ruin… Film Käutnera nie doczekał się zresztą premiery w Trzeciej Rzeszy, wraz z kil-kunastoma innymi „filmami-dezerterami” został wypuszczony na ekrany długo po jej upadku (w RFN w roku 1950, a w NRD pokazany dopie-ro w telewizji w dopie-roku 1987, na dwa lata przed upadkiem tego państwa!). Niepotrzebnie, jak się okazało, unikał filmowania ruin. W realizowanych w Niemczech po wojnie Trümmerfilme były one podstawowym składni-kiem wizualnym przedstawionego świata.
Chronologia
1191929
▪
24 października – krach na giełdzie nowojorskiej; początek świato-wego kryzysu, który dotkliwie dotyka Republikę Weimarską (w styczniu 1933 bezrobocie osiągnie 6 mln osób).1930
▪
14 września – wybory parlamentarne po długotrwałym kryzysie rządowym (naziści z 18,3% poparcia są drugą siłą w Reichstagu).1931
▪
11 października – utworzenie Frontu Harzburskiego, antyrepubli-kańskiej, nacjonalistycznej koalicji z udziałem m.in. NSDAP i DNVP – partii Alfreda Hugenberga;▪
16 grudnia – utworzenie Frontu Żelaznego (Die Eiserne Front), ko-alicji partii i organizacji prorepublikańskich i prodemokratycznych;119 W jej opracowaniu korzystałem z pomocy kalendarium Trzeciej Rzeszy zamiesz-czonego w aneksie książki Erica Rentschlera The Ministry of Illusion (s. 225–271).
w wyborach 1932 poprze on Hindenburga przeciw Hitlerowi; zlikwido-wany 2 maja 1933 z chwilą likwidacji niezależnego ruchu związkowego.
1932
▪
13 marca i 12 kwietnia – wybory prezydenckie wygrane przez Hinden- burga (w II turze jego kontrkandydatem był Hitler);▪
31 lipca i 6 listopada – wybory do Reichstagu (naziści uzyskują, od-powiednio, 37 i 33% głosów).1933
▪
30 stycznia – prezydent Hindenburg mianuje kanclerzem Adolfa Hitlera;▪
27 lutego – pożar Reichstagu (pretekst do przyznania nazajutrz Hitlerowi przez prezydenta nadzwyczajnych uprawnień „dla ochrony Narodu i Państwa”);▪
11 marca – powołanie Ministerstwa Oświecenia Publicznego i Pro- pagandy;▪
13 marca – Joseph Goebbels desygnowany szefem resortu;▪
15 marca – w Poczdamie Hitler proklamuje powstanie Trzeciej Rzeszy;▪
28 marca – spotkanie Goebbelsa z przedstawicielami przemysłu fil-mowego w Hotelu Kaiserhof w Berlinie. Wytyczne ministra dla prawdzi-wie niemieckiego kina.▪
4 maja – utworzenie Gestapo, tajnej policji politycznej;▪
1 czerwca – powołanie Banku Kredytu Filmowego (Filmkreditbank);▪
30 czerwca – tzw. „klauzula aryjska” (Arierparagraph) zabrania Ży-dom pracy w przemyśle filmowym;▪
14 lipca – powołanie Izby Filmowej Rzeszy (Reichsfilmkammer);▪
22 września – utworzenie Izby Kultury Rzeszy (Reichskulturkammer). Izbę Filmową włączono w jej strukturę obok izb prasy, radia, teatru, litera-tury, muzyki i sztuk pięknych;▪
14 października – Niemcy występują z Ligi Narodów.1934
▪
3 lutego – Willi Krause wyznaczony przez Goebbelsa pierwszym Dramaturgiem Filmowym Rzeszy (Reichsfilmdramaturg); będzie sprawo-wać ten urząd tylko do marca 1935;▪
16 lutego – uchwalenie Ustawy Filmowej Rzeszy (Reichlichtspielgesetz), która 1 marca wchodzi w życie. Ustanawia ona cenzurę prewencyjną i sys-tem Prädikate;▪
30 marca – założenie Archiwum Filmowego Rzeszy (Reichsfilmarchive);▪
29 czerwca–2 lipca – czystka w SA zapoczątkowana „nocą długich noży” (29/30 czerwca); Hitler pozbywa się wpływowego przywódcy SA, Ernsta Röhma. Wśród wielu ofiar było stu siedemdziesięciu znaczących nazistów;▪
2 sierpnia – śmierć Hindenburga, po której Hitler łączy urzędy pre-zydenta i kanclerza. Armia przysięga Hitlerowi lojalność;▪
19 sierpnia – Hitler obwołuje się Führerem, przywódcą narodu;▪
6–9 września – doroczny VI Kongres Partii Narodowo-Socjalistycznej w Norymberdze, uwieczniony w filmie Leni Riefenstahl Triumf woli;▪
20 września – w Monachium pierwsze z corocznych spotkańReichs-filmkammer. Wytyczną dla kina niemieckiego są na nim „filmy artystyczne
z międzynarodowym odzewem”.
1935
▪
16 marca – odrzucenie przez Niemcy klauzuli rozbrojeniowych traktatu wersalskiego i przywrócenie powszechnego poboru;▪
22 marca – Poczta Rzeszy (Reichspost) rozpoczyna regularne emisje te-lewizyjne (początkowo 90 minut każdego wieczoru, trzy razy w tygodniu);▪
25 kwietnia–3 maja – Międzynarodowy Kongres Filmowy w Berlinie z udziałem przedstawicieli 20 kinematografii. 27 kwietnia w Babelsbergu oficjele Ufy witają 1800 gości;▪
26 czerwca – ustawa o przymusowej pracy dla Rzeszy(Reichs-arbeitgesetz) dla młodych mężczyzn między 18. a 25. rokiem życia;
▪
15 września – ustawy norymberskie („o obywatelstwie Rzeszy” i „o ochronie niemieckiej krwi i niemieckiej czci”) odmawiają Żydom obywatelstwa i praw cywilnych; małżeństwa i stosunki seksualne między Niemcami a Żydami stają się przestępstwami ściganymi prawem; ograni-czenia praw spotykają też Cyganów i przedstawicieli rasy czarnej.1936
▪
7 marca – oddziały niemieckie wkraczają do Nadrenii, której odzyska-nie legalizuje plebiscyt z 29 marca (akcja ta uzyskała w nim 99% poparcia);▪
lipiec – pierwsza grupa Cyganów trafia do obozu koncentracyjnego w Dachau;▪
1 sierpnia – otwarcie Igrzysk Olimpijskich w Berlinie;▪
4 sierpnia – premiera pierwszego niemieckiego filmu barwnego,Piękny zakątek (Das Schönheitsfleckchen, 1936, Rolf Hansen), półgodzinnej
adaptacji opowiadania Alfreda de Musseta, z Lil Dagover w roli markizy de Pompadour;
▪
25 października – traktat niemiecko-włoski powołujący oś Berlin– Rzym;▪
25 listopada – Pakt Antykominternowski między Niemcami a Ja- ponią;▪
27 listopada – Goebbels zakazuje krytyki filmowej.1937
▪
18 marca – przez podstawionego człowieka, Maxa Winklera, stojące-go na czele Funduszu Powierniczestojące-go Kautio (Kautio Treuhand GmbH), rząd wykupuje pakiet kontrolny nad Ufą, płacąc Alfredowi Hugenbergowi pełną wartość rynkową za jego udziały. Kautio przejmie wkrótce na rzecz rządu Rzeszy także wytwórnie Tobis, Terra i Bavaria;▪
4 kwietnia – „New York Times” donosi o wycofaniu się wytwórniamerykańskich z niemieckiego rynku filmowego;
▪
12 lipca – regulacje dotyczące wyświetlania w Niemczech filmów za-granicznych; ich dystrybutorzy muszą zarejestrować filmy w KontingentstelleBerlin, organie Izby Filmowej. Wstępna aprobata zagranicznych filmów
przez Ministerstwo Oświecenia Publicznego i Propagandy warunkiem w ogóle dopuszczenia filmu przed gremium cenzorskie;
▪
18 lipca – Hitler otwiera Dom Sztuki Niemieckiej w Monachium;▪
19 lipca – otwarcie w Monachium wystawy „sztukizdegenerowa-nej” (entartete Kunst);
▪
7 października – niewyjaśniona śmierć Renate Müller;▪
1 grudnia – przejęcie przez rząd kontroli nad koncernem Tobis Film.1938
▪
11 lutego – utworzenie w Monachium wytwórni Bavaria FilmkunstGmbH na gruzach zbankrutowanej prywatnej spółki Bavaria AG;
▪
4 marca – na terenach Ufy w Poczdamie-Babelsbergu Goebbels otwiera Akademię Filmu Niemieckiego. Na czele Wydziału Sztuki Filmo- wej stoi Wolfgang Liebeneiner;▪
12–13 marca – oddziały niemieckie wkraczają do Austrii; jej włącze-nie do Rzeszy Niemieckiej (Anschluß) zatwierdza plebiscyt z 10 kwietnia;▪
20 kwietnia – berlińska premiera Olimpiady Leni Riefenstahl, filmu chyba najmocniej obsypanego nagrodami Trzeciej Rzeszy;▪
14 maja – dekret Ministerstwa Oświecenia Publicznego i Propagandy stanowiący, iż niemieccy aktorzy mogą występować w filmach zagranicz-nych tylko za zgodą Izby Kultury Rzeszy;▪
30 września – układ monachijski (zawarty między Francją, Wielką Brytanią, Włochami i Niemcami) przyznający Niemcom Sudety;▪
1 października – oddziały niemieckie zajmują Sudety na terytorium Czechosłowacji;▪
3 listopada – wezwanie do bojkotu Olimpiady skierowane przez środowiska żydowskie do amerykańskich dystrybutorów i kiniarzy;klęska amerykańskiego tournée Leni Riefenstahl promującego dokument o igrzyskach;
▪
9 listopada – fala antyżydowskiej przemocy w całych Niemczech podczas tzw. „kryształowej nocy”; zabito wówczas dziewięćdziesiąt jeden osób, zniszczono sto dziewięćdziesiąt jeden synagog i sprofanowano wie-le żydowskich cmentarzy. Winą za rozruchy obarczono… samych Żydów, wielu z nich aresztując i nakładając na nich miliard marek odszkodowań;▪
16 grudnia – utworzenie na bazie zawłaszczonego austriackiego przemysłu filmowego kompanii Wien-Film, piątej co do wielkości wy-twórni Rzeszy.1939
▪
15 marca – zajęcie przez niemieckie wojska Czechosłowacji; utwo-rzenie niemieckiego Protektoratu Czech i Moraw na terenie Czech umoż-liwia zawłaszczenie majątku praskiego studia filmowego w Barrandovie;▪
25 marca – członkostwo w Hitlerjugend staje się obowiązkowe dla chłopców między 10. a 18. rokiem życia;▪
30 czerwca – reżyser Carl Froelich zostaje prezesem Reichsfilmkammer;▪
23 sierpnia – niemiecko-sowiecki pakt o nieagresji, znany jako Pakt Ribbentrop-Mołotow; tajne klauzule określają m.in. warunki rozbioru Polski;▪
27 sierpnia – początki racjonowania żywności w Niemczech;▪
1 września – inwazja na Polskę; początek II wojny światowej. Hitler legalizuje eutanazję;▪
8 listopada – nieudany zamach bombowy na Hitlera wmonachij-skiej piwiarni;
▪
domniemany sprawca, Johann Georg Elser, aresztowany na granicy i osadzony w obozie koncentracyjnym; zabity 9 kwietnia 1945 w Dachau.1940
▪
30 stycznia – przemówienie Hitlera w berlińskim Pałacu Sportu su-gerujące możliwość niemiecko-sowieckiej przyjaźni;▪
2–13 lutego – pierwsze deportacje Żydów;▪
9 kwietnia – inwazja na Norwegię i Danię;▪
27 kwietnia – rozkaz Himmlera o założeniu obozu koncentracyjne-go w Auschwitz;▪
10 maja – wkroczenie Niemców do Holandii, Belgii i Luksemburga bez oficjalnego wypowiedzenia wojny;▪
22 czerwca – francusko-niemieckie zawieszenie broni;▪
13 sierpnia – intensywne niemieckie bombardowania rozpoczynają „bitwę o Anglię”;▪
12 grudnia – Hitler podpisuje tajny rozkaz ataku na Związek So- wiecki (Fall Barbarossa).1941
▪
3 kwietnia – Ministerstwo Goebbelsa obwieszcza utworzenie naj-wyższego wyróżnienia dla filmu, kategorii „Filmu Narodu” (Film derNation); pierwszym laureatem jest Wuj Krüger Hansa Steinhoffa;