Weimarska krytyka i kultura filmowa

Skutecznie przeprowadzona dzięki kampaniom lansującym Autorenfilm i ekspresjonizm nobilitacja filmu zaowocowała uzyskaniem przezeń nie tyl-ko statusu sztuki, ale też istotnego miejsca w kulturze Niemiec jatyl-ko czynni-ka kształtującego – podobnie jak literatura – narodową tożsamość i wyraża-jącego Zeitgeist, ducha czasów. Na łamach gazet codziennych, magazynów ilustrowanych albo pism kulturalnych snuto refleksje nad specyfiką filmu jako medium i formy artystycznej, albo toczono gorące debaty nad relacja-mi filmu (bądź konkretnych filmów) do społeczeństwa, polityki, rozma-itych idei. Specjalistyczne magazyny branżowe, jak „Lichtbild-Bühne” czy „Der Kinematograph”, reprezentowały punkt widzenia przemysłu filmo-wego i jego rozmaitych gałęzi. Z kolei na łamach założonego w roku 1919 „Film-Kuriera” (pierwszego pisma filmowego, wydawanego jako dziennik) żywa wymiana myśli na takie tematy, jak odpowiedzialność krytyki czy możliwość pogodzenia przez kino ekonomicznej i artystycznej perspekty-wy, miała miejsce między takimi krytykami, jak Willy Haas, Hans Siemsen, Rudolf Kurtz (ten ostatni to także autor pierwszej monografii niemieckiego kina ekspresjonistycznego Expressionismus und Film, 1926)66.

W licznych artykułach i recenzjach na łamach „Frankfurter Zeitung” Siegfried Kracauer, przyszły autor Teorii filmu oraz Od Caligariego do

Hitlera, rozważał społeczne i ekonomiczne procesy, które przeobraziły

paradygmat kulturowy poprzez wytworzenie kultury popularnej i nowe jakościowo, bezprecedensowe doświadczenie nowoczesności w zurbani-zowanym, stechnicyzowanym świecie67. Z kolei Béla Balázs uznał film za

Berghahn Books, New York–Oxford 2007, s. 72–81. Por. także: S. Kracauer, op� cit�, s. 41–44, 124; S. Hake, op� cit�, s. 31.

66 S. Hake, op� cit�, s. 48.

67 Dwa słynne artykuły, reprezentatywne dla pisarstwa Kracauera na łamach „Frankfurter Zeitung”, można znaleźć w polskim przekładzie w tomie Rekonfiguracje

pierwsze demokratyczne mass medium, a w jego roli „nowoczesnego folk-loru” dostrzegał niemal rewolucyjny potencjał. Wydarzeniem roku 1924 była jego książka Der sichtbare Mensch (Człowiek widzialny); rozważając rolę filmowych środków wyrazu, takich jak zbliżenie czy zmienne plany, od-słaniała zarazem uniwersalny, niewerbalny język ludzkiego ciała. Sześć lat później pod wpływem przełomu dźwiękowego Balázs zmodyfikował nieco swe koncepty w książce Der Geist des Films (Duch filmu, 1930), zawie-rającej do dziś inspirujące rozważania na temat ontycznego statusu i este-tyki dźwięku w kinie. Natomiast Rudolf Arnheim w wydanej pod koniec ery weimarskiej, już w okresie panowania dźwięku w filmie, książce Film

jako sztuka (Film als Kunst, 1932) estetycznej kwintesencji kina dopatrzył

się w definitywnie już wypartym modelu kina niemego (i czarno-białego). Może zresztą nic w tym dziwnego, zważywszy, iż ów wybitny psycholog krytyką filmową aktywnie parał się głównie w latach 20. na łamach takich periodyków, jak „Das Stachelschwein” czy „Die Weltbühne”68.

Nie można też chyba pominąć w tym miejscu tak wybitnych krytyków, jak Kurt Pinthus (pisujący na łamach „Das Tage-Buch”), Roland Schacht („Der Kunstwart”, „B. Z. am Mittag”), Herbert Ihering („Berliner Börsen- -Courier”), Paul Ickes („Die Filmwoche”), Willy Haas („Die Literarische Welt”) czy Axel Eggebrecht („Die Weltbühne”). Jakość ich recenzji, ich zdol-ność syntezy i analityczna wnikliwość, w niemałym stopniu przyczyniły się do wysokiego statusu kina w kulturze całego okresu weimarskiego.

Chronologia

1895

▪

1 listopada – pierwszy publiczny pokaz w Berlinie Bioskopu braci Maxa i Emila Skladanowskich.

1897

▪

Oskar Messter zakłada studio filmowe na Friedrichstraße w Berlinie.

modernizmu� Nowoczesność i kultura popularna, red. Tomasz Majewski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009 (S. Kracauer, Kult dystrakcji: O berlińskich ki-noteatrach, przeł. Magdalena Karkowska, s. 207–213; idem, Panny sklepowe idą do kina, przeł. M. Karkowska, s. 267–282).

68 Por.: S. Hake, op� cit�, s. 48. Sabine Hake kulturze i krytyce filmowej w okresie zarówno wilhelmińskim, jak i weimarskim, poświęciła swą książkę: The Cinema’s Third Machine: Writing on Film in Germany, 1907–1933, University of Nebraska Press, Lincoln– London 1993.

1905

▪

powstanie drezdeńskiej grupy artystycznej „Die Brücke”.

1908

▪

narodziny ekspresjonistycznego teatru (Morderca, nadzieja kobiet Oskara Kokoschki).

1909

▪

Paul Davidson tworzy „pionowo zintegrowaną” kompanię PAGU

i otwiera wielkie kino na Alexanderplatz.

1910

▪

założenie pisma „Der Sturm”; jego wydawca, Herwarth Walden, lansuje termin „ekspresjonizm”.

1911

▪

powstanie w Monachium grupy artystycznej „Der Blaue Reiter”.

1912

▪

bojkot kina przez środowisko autorów, reżyserów i aktorów teatral-nych.

1913

▪

zostaje proklamowany Autorenfilm; premiery ważnych Autorenfilme:

Inny Maxa Macka, Wiejska droga Paula von Woringena, Atlantis Augusta

Bloma, Student z Pragi Stellana Rye;

▪

Student z Pragi początkiem filmowej kariery Paula Wegenera i

pierw-szym z fali Märchenfilme (1913–1926), opartych na tradycjach niemieckiego romantyzmu.

1916

▪

zakaz importu filmów (obowiązujący do końca 1920 r.) potężnym

bodźcem do ekspansji kinematografii rodzimej.

1917

▪

18 grudnia – rozkaz gen. Ericha Ludendorffa powołujący do istnie-nia Ufę.

1918

▪

9 listopada – abdykacja cesarza Wilhelma II;

▪

11 listopada – kapitulacja Niemiec;

▪

prywatyzacja Ufy;

▪

pierwsze filmy Ernsta Lubitscha z Polą Negri (Oczy mumii Mâ,

Carmen).

1919

▪

6 lutego – w Weimarze pierwsze posiedzenie Zgromadzenia Naro-

dowego Republiki;

▪

11 sierpnia – podpisanie Konstytucji Republiki Weimarskiej;

▪

wielkie sukcesy Ernsta Lubitscha (Lalka, Księżniczka ostryg, Madame

DuBarry);

▪

fala Sittenfilme (Aufklärungsfilme) – „filmów uświadamiających” – po zniesieniu cenzury (do maja 1920); m.in. Inaczej niż inni Richarda Oswalda,

Opium Roberta Reinerta;

▪

preekspresjonistyczny film Roberta Reinerta Nerwy;

▪

seriale kinowe Joe Maya (Władczyni świata) i Fritza Langa (Pająki);

▪

założenie „Film-Kuriera” – pierwszego pisma filmowego, wydawa-nego jako dziennik.

1920

▪

26 lutego – berlińska premiera Gabinetu doktora Caligari Roberta Wiene; „oficjalny” początek niemieckiego ekspresjonizmu filmowego;

▪

kolejne filmy ekspresjonistyczne: Algol Hansa Werckmeistra, Golem Paula Wegenera i Carla Boese, Genuine Roberta Wiene, Od poranka do

pół-nocy Karlheinza Martina, Torgus Hannsa Kobe;

▪

kolejne przeboje Lubitscha: Anna Boleyn, Sumurun.

1921

▪

listopad – Ufa wchłania wytwórnię Decla-Bioscop, która pozostaje samodzielną jednostką produkcyjną pod kierownictwem Ericha Pommera;

▪

kolejne filmy ekspresjonistyczne: Zmęczona Śmierć Fritza Langa, Dom

na Księżycu Karlheinza Martina;

▪

Dzika kotka Ernsta Lubitscha (pastisz ekspresjonizmu);

▪

wielki przebój Joe Maya Indyjski grobowiec;

▪

Kammerspielfilme: Schody kuchenne Leopolda Jessnera, Szyny Lupu

1922

▪

Doktor Mabuse, gracz Fritza Langa „zwierciadłem epoki”; wielki

suk-ces u publiczności i krytyki;

▪

arcydzieła Friedricha Wilhelma Murnaua (Nosferatu, symfonia grozy,

Fantom);

▪

kolejne Kammerspielfilme: Sylwester Lupu Picka, Vanina Arthura von Gerlacha;

▪

fala wielkich filmów historycznych: Żona faraona Ernsta Lubitscha,

Natan Mędrzec Manfreda Noa, Otello Dymitra Buchowieckiego, Lukrecja Borgia Richarda Oswalda;

▪

wyjazd do Hollywood Ernsta Lubitscha, Poli Negri, Dymitra Buchowieckiego.

1923

▪

apogeum hiperinflacji – pieniądze o astronomicznych nominałach rosnących z dnia na dzień i znikomej wartości;

▪

kolejne filmy ekspresjonistyczne: Cienie Arthura Robisona,

Ras-kolnikow Roberta Wiene, Skarb Georga Wilhelma Pabsta, Duch ziemi

Leopolda Jessnera, Kamienny jeździec Fritza Wendhausena;

▪

pierwszy Straßenfilm – „film uliczny”: Ulica Karla Grune.

1924

▪

wprowadzenie nowej stabilnej waluty (Reichsmark) i zahamowanie inflacji; początek kryzysu przemysłu filmowego;

▪

premiery gigantów historycznych, wyprodukowanych pod koniec

inflacji: Nibelungi Fritza Langa, Helena Trojańska Manfreda Noa;

▪

Kammerspiel w zenicie: Portier z hotelu Atlantic F. W. Murnaua, Michael

Carla Theodora Dreyera;

▪

schyłkowe arcydzieło ekspresjonizmu – Gabinet figur woskowych Paula Leniego;

▪

komedia Murnaua Finanse wielkiego księcia;

▪

teoretycznofilmowa książka Béli Balázsa Der sichtbare Mensch (Człowiek widzialny).

1925

▪

grudzień – umowa Ufy z MGM i Paramountem; powstanie spółki

Parufamet i chwilowe uratowanie Ufy od bankructwa przez amerykańską pożyczkę;

▪

wystawa w Mannheim i proklamowanie Nowej Rzeczowości (Neue

▪

przebojowe Kulturfilme Ufy: Drogi do siły i piękna Wilhelma Pragera,

Cud stworzenia Hannsa Waltera Kornbluma;

▪

Zatracona uliczka – artystyczny portret niedawnej inflacji w

pierw-szym mistrzowskim „filmie ulicznym” G. W. Pabsta;

▪

schyłkowe arcydzieło Kammerspiel – Świętoszek F. W. Murnaua;

▪

eksportowy przebój – Variété E. A. Duponta, melodramat z „wyzwo-loną kamerą”.

1926

▪

luty – kierownictwo Ufy zmusza do rezygnacji Ericha Pommera; Pommer wyjeżdża do USA;

▪

początek dużej fali (1926–1927) emigracji za ocean wybitnych posta-ci kina niemieckiego (m.in.: F. W. Murnaua, Paula Leniego, E. A. Duponta, Karla Freunda, Carla Mayera, Waltera Reimanna, Rochusa Gliese, Grety Garbo, Conrada Veidta, Emila Janningsa, Lyi de Putti);

▪

sfinalizowanie z trudem superprodukcji Ufy, ostatnich osiągnięć scenograficznego ekspresjonizmu: Fausta Murnaua (premiera: wrzesień) i Metropolis Langa (premiera: styczeń 1927);

▪

pierwszy w historii kina pełnometrażowy animowany film fabular-ny – Przygody księcia Achmeda Lotte Reiniger;

▪

Kulturfilm propagujący psychoanalizę – Tajemnice duszy G. W. Pabsta;

▪

pierwszy mistrzowski Bergfilm i początek współpracy Arnolda Fancka z Leni Riefenstahl – Święta góra;

▪

pierwsza książkowa monografia niemieckiego kina ekspresjoni-stycznego – Expressionismus und Film Rudolfa Kurtza.

1927

▪

marzec – Alfred Hugenberg przejmuje kontrolę nad Ufą i jej dyrek-torem generalnym mianuje Ludwiga Klitzscha;

▪

powrót z USA do Ufy Ericha Pommera (ale na drugorzędne

stano-wisko);

▪

„przekrojowe” filmy Ufy: Berlin, symfonia wielkiego miasta Waltera Ruttmanna, Przygody dziesięciomarkowego banknotu Bertholda Viertla;

▪

mistrzowskie melodramaty „uliczne”: Miłość Joanny Ney G. W. Pab-sta, Tragedia ulicznej dziewczyny Bruno Rahna.

1928

▪

Szpiedzy Fritza Langa – paradygmatyczny film Nowej Rzeczowości;

▪

Płeć w kajdanach Wilhelma Dieterle – reprezentant drugiej fali

1929

▪

ostatnie arcydzieła niemieckiego kina niemego: Puszka Pandory i Dziennik upadłej dziewczyny G. W. Pabsta, Asfalt Joe Maya, Podróż Matki

Krause do szczęścia Piela Jutziego, Białe piekło na Piz Palü Arnolda Fancka

i G. W. Pabsta;

▪

pierwszy nowoczesny film science-fiction i jego spektakularna klę-ska: Kobieta na Księżycu Fritza Langa.

W dokumencie Od Mabusego do Goebbelsa. Weimarskie filmy Fritza Langa i kino niemieckie do roku 1945 (Stron 56-62)