▪
13–14 lutego – naloty dywanowe aliantów z użyciem bomb zapala-jących obracają w perzynę Drezno;▪
17 kwietnia – specjalnym pokazem filmu Kolberg Goebbels próbuje podbudować morale swego personelu;▪
20 kwietnia – oddziały sowieckie docierają do Berlina; reżyser Hans Steinhoff ginie w zestrzelonym przez Sowietów samolocie, którym usiło-wał opuścić Niemcy;▪
25 kwietnia – oddziały amerykańskie i sowieckie spotykają się na linii Łaby;▪
30 kwietnia – samobójstwo Hitlera i Ewy Braun w bunkrze Kancelarii Rzeszy;▪
1 maja – niemieckie radio informuje o śmierci Führera. Goebbels, uśmierciwszy z żoną szóstkę własnych dzieci, popełnia wraz z nią samo-bójstwo;▪
8 maja – bezwarunkowa kapitulacja Niemiec; koniec wojny w Eu-ropie.
Propozycje lektur
Najciekawsze w literaturze światowej opracowanie kina schyłku Republiki Weimarskiej, zawarte w czwartej części książki Siegfrieda Kracauera Od Caligariego do Hitlera: Z psychologii filmu niemieckiego [Okres
przedhitlerowski (1930–1933)], jest dostępne po polsku. Pozycja ta
docze-kała się u nas dwóch wydań (wyd. I – Filmowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1958; wyd. II – słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2010). Niestety, II wydanie nie jest nowym tłumaczeniem, ale wznowieniem starego przekładu Wandy Wertenstein i Eugenii Skrzywanowej zawierającego rozmaite błędy.
Na temat kina Trzeciej Rzeszy w języku polskim najwartościowszą pracą jest solidna faktograficznie książka Bogusława Drewniaka Teatr
i film Trzeciej Rzeszy (Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1972). Była ona
wy-cofana z księgarń przez cenzurę PRL, ale część nakładu zdążono sprzedać. Niedawno ukazało się drugie jej wydanie (słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2011). Godne polecenia są także odpowiednie rozdziały w Historii sztuki
filmowej Jerzego Toeplitza – w tomie 4 rozdział V: Film pod znakiem swa-styki (Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1969) i w tomie 5
rozdział V: Film Trzeciej Rzeszy w czasie wojny (Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1970). Warto również sięgnąć do monograficzne-go numeru miesięcznika Polskiej Federacji DKF „Film na Świecie” (1983, październik–listopad, nr 298–299) poświęconego kinu w hitlerowskich Niemczech i faszystowskich Włoszech. Znajdziemy w nim syntetyczny artykuł Philippe’a J. Maarka Kinematografie faszystowskie (przeł. Joanna Galewska), dwa fragmenty klasycznej pracy Erwina Leisera Nazi Cinema (London 1974) w przekładzie Lecha Niedzielskiego (zatytułowane Program
Goebbelsa i Zmierzch bogów) oraz tekst Rogera Manvella i Heinricha
Fraenkla Film w Niemczech nazistowskich (tłum. Zbigniew Batko) będący przekładem rozdziału ich książki o historii kina niemieckiego German
Cinema (Praeger, London 1976).
Niestety, wadą wszystkich tych pozycji jest ich jednostronność – skupienie się głównie na propagandowym wymiarze kina okresu hitle-rowskiego i niedostrzeganie ani tego, że było to kino przede wszystkim popularne, ani jego ciągłości z okresem weimarskim i z powojennym ki-nem niemieckim. Wszystkie one zdecydowanie umniejszają też niewąt-pliwe walory estetyczne filmów Trzeciej Rzeszy – co szczególnie musi razić zwłaszcza w kontekście stawiania z kolei wysokich ocen (np. przez Toeplitza) znacznie bardziej nasyconemu propagandą i ideologią kinu sowieckiemu, moim zdaniem znacznie en globe słabszemu artystycznie. Trzeba więc odesłać czytelnika do lektur obcojęzycznych.
Z ogólnych historii kina niemieckiego polecam zbiorowy tom
Geschichte des deutschen Films pod redakcją Wolfganga Jacobsena, Antona
Kaesa i Hansa Helmuta Prinzlera (J. B. Metzler Verlag, Stuttgart–Weimar 2004) oraz autorskie opracowania Stephena Brockmana A Critical History
of German Film (Camden House, Rochester–New York 2010) i Sabine
Hake German National Cinema (Routledge, London–New York 2002). Lekturą pasjonującą i bezcenną faktograficznie jest monografia najwięk-szej niemieckiej wytwórni: Klaus Kreimeier, Die Ufa-Story: Geschichte eines
Filmkonzerns, Carl Hansen Verlag, München–Wien 1992 (wyd. angielskie:
K. Kreimeier, The Ufa Story: A History of Germany’s Greatest Film Company,
Berkeley–Los Angeles–London 1999). Oczywiście, powyższe prace reko-menduję jako lekturę zarówno do tematu „film Trzeciej Rzeszy”, jak i do zagadnienia „kino schyłku Republiki Weimarskiej”; podobnie zresztą jak III i IV część świetnej książki Thomasa Elsaessera Weimar Cinema and After:
Germany’s Historical Imaginary, Routledge, London–New York 2000.
Najlepsze ujęcie propagandowego wymiaru kina okresu nazistow-skiego prezentuje książka Davida Welcha z roku 1983. Korzystałem z jej poprawionego wydania: David Welch, Propaganda and the German Cinema
1933–1945, I. B. Tauris & Co. Ltd., London–New York 2006. Jest to jednak
pozycja tradycyjnie skupiająca się na propagandowych Staatsauftragsfilme – podobnie do innych, nowszych od niej prac: Susan Tegel, Nazis and
the Cinema, Hambledon Continuum, London 2008; Rolf Giesen, Nazi Propaganda Films: A History and Filmography, Jefferson, NC 2008; Richard Taylor, Film Propaganda: Soviet Russia and Nazi Germany, I. B. Tauris, London–New York 1998.
Nowsza metodologicznie literatura na temat kina Trzeciej Rzeszy, nie zaniedbując jego ideologicznego wymiaru, skupia się przede wszyst-kim na kinie popularnym. Najciekawsza jest książka Erica Rentschlera
The Ministry of Illusion: Nazi Cinema and Its Afterlife, Harvard University
Press, Cambridge, Mass.–London 1995. Zawiera ona – prócz doskonałych analiz najbardziej reprezentatywnych i najwybitniejszych filmów kina popularnego tego okresu – doskonałe pod względem informacyjnym aneksy. Tę nową orientację, analizy ideologicznej kina nazistowskiego poprzez „dekonstrukcję” raczej jego kina popularnego niż omawianie
Staatsauftragsfilme, prezentują następujące pozycje: Sabine Hake, Popular Cinema of the Third Reich, University of Texas Press, Austin 2002; Linda
Schulte-Sasse, Entertaining the Third Reich: Illusions of Wholeness in Nazi
Cinema, Duke University Press, Durham–London 1996; Mary-Elizabeth
O’Brien, Nazi Cinema as Enchantment: The Politics of Entertainment in the
Third Reich, Camden House, Rochester, New York–Woodbridge 2006; Antje
Ascheid, Hitler’s Heroines: Stardom and Womanhood in Nazi Cinema, Temple University Press, Philadelphia 2003; Jana Francesca Bruns, Nazi Cinema’s
New Women, Cambridge University Press, Cambridge 2009. Najnowszą
pozycją reprezentującą tę orientację jest zbiór artykułów Pleasure and
Power in Nazi Germany, ed. Pamela E. Swett, Corey Ross, Fabrice
i kelner-hrabia, czyli Marlena Die-trich i Harry Liedtke
2. Kongres tańczy (1931, reż. Erik Charrell). Lilian Harvey na tle bawiącego się Wiednia
3. Trzej ze stacji benzynowej (1930, reż. Wilhelm Thiele). Dwaj na lodzie…
zmu w koszarowej farsie
5. Dziewczęta w mundurkach (1931, reż. Leontine Sagan i Carl Froelich). Pruski dryl w żeńskiej szkole
6. Śledztwo (1931, reż. Robert Siodmak). Świetne początki mistrza kryminału
wincji w dżungli Berlina
8. Kuhle Wampe (1932, reż. Sla-tan Dudow). Na komunistycznym festynie
9. Berlin Alexanderplatz (1931, reż. Piel Jutzi). Odkrywanie me-tropolii podczas jazdy tramwajem – Heinrich George jako zwolniony z więzenia Franz Biberkopf
nazistowskich męczenników
11. Żyd Süss (1940, reż. Veit Harlan). Żyd i zniewolona Aryjka (Ferdinand Marian i Kristina Söder-baum)
12. Robert Koch, zwycięzca śmier-ci (1939, reż. Hans Steinhoff). Emil Jannings jako apostoł higieny i har-towania ciała w przeciągach
mieckiej jedności w roku 1813
14. Viktor i Viktoria (1933, reż. Reinhold Schünzel). Renate Müller torturowana przez męskiego fryzjera
15. Bel Ami (1939, reż. Willi Forst). Willi Forst jako czarujący oszust
w screwball comedy po niemiecku
17. Große Freiheit Nr. 7 (1944, reż. Helmut Käutner). Hans Albers jako podstarzały marynarz w nos- talgicznym melodramacie
18. Syn marnotrawny (1934, reż. Luis Trenker). Niedola górala z Ty-rolu w Ameryce lat kryzysu
dycka piękność w egzotycznej klatce
20. Wielka miłość (1942, reż. Rolf Hansen). Dole i niedole żony oficera Luftwaffe
21. Złote miasto (1942, reż. Veit Harlan). Naiwna prowincjuszka i nie-godziwy kuzyn z Pragi
goryczny tryb kina weimarskiego w Trzeciej Rzeszy
23. Poczmistrz (1940, reż. Gustav Ucicky). Heinrich George (w środ-ku) w doskonałej adaptacji opowia-dania Puszkina
24. Romanza w moll (1943, reż. Helmut Käutner). Feralny romans – Ferdinand Marian i Marianne Hoppe