W języku polskim szczęśliwie są dostępne dwie fundamentalne w lite-raturze światowej prace na temat kina wilhelmińskiego i weimarskiego w okresie niemym: Siegfrieda Kracauera Od Caligariego do Hitlera: Z
psycho-logii filmu niemieckiego, przeł. Wanda Wertenstein, Eugenia Skrzywanowa,
Filmowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1958, oraz Lotte H. Eisner
Ekran demoniczny, przeł. Konrad Eberhardt, Wydawnictwa Artystyczne
i Filmowe, 1974. Obie pozycje zostały niedawno wznowione przez gdań-skie wydawnictwo słowo/obraz terytoria (Kracauer – 2010; Eisner – 2011); niestety, w starych, niewolnych od błędów przekładach. Nieodzowny wy-daje się też możliwie szybki przekład książki Thomasa Elsaessera Weimar
Cinema and After: Germany’s Historical Imaginary (Routledge, London–New
York 2000), która pośród pozycji o kinie niemieckim z pewnością obok dwóch wymienionych ma już status „trzeciej w kanonie” – zresztą w spo-sób niezwykle twórczy i ciekawy rewiduje ich lekturę filmów weimar-skich w duchu „krytyki symptomatycznej”, proponując nowoczesną per-spektywę kulturoznawczą.
Literatura w języku polskim na temat tego okresu w kinie niemieckim nie jest, niestety, zbyt bogata. Prócz książek Kracauera i Eisner najważniej-szą pozycją wydaje się tom zbiorowy Niemiecki ekspresjonizm filmowy pod redakcją Alicji Helman i Aliny Madej (Uniwersytet Śląski, Katowice 1985), a w nim zwłaszcza syntetyczne teksty Alicji Helman, Ernesta Wildego i Jolanty Kłyszcz oraz monograficzne artykuły Marka Hendrykowskiego i Andrzeja Kołodyńskiego poświęcone, odpowiednio, twórczości Langa i Murnaua. Ciekawe artykuły o kinie weimarskim można znaleźć także w tomie zbiorowym (poświęconym nie tylko interesującemu nas tu okre-sowi) Kino niemieckie w dialogu pokoleń i kultur: Studia i szkice pod redakcją Andrzeja Gwoździa (Rabid, Kraków 2004). Godnym polecenia tomem ar-tykułów jest także Niemiecki ekspresjonizm filmowy, wydany przez Petera C. Seela i Bogusława Zmudzińskiego (Akademickie Centrum Kultury
„Rotunda” – Goethe Institut, Kraków 1995), choć to w zasadzie katalog wydany z okazji przeglądu filmów. Podobny charakter wydawnictw oka-zjonalnych, lecz wobec szczupłości opracowań w języku polskim war-tych odnotowania, mają wydane wspólnie przez Filmotekę Narodową w Warszawie i Goethe Institut monograficzne tomy pod redakcją Renaty Prokurat i Grażyny M. Grabowskiej, poświęcone wybitnym weimar-skim reżyserom: Fritz Lang (1993), G� W� Pabst (1995) i Friedrich Wilhelm
Murnau (1998). Trzeba wreszcie polecić przekład jednego z
najważniej-szych w światowym filmoznawstwie tekstów o kanonicznym dla eks-presjonizmu filmie Roberta Wiene: Mike Budd, Odsłony „Gabinetu doktora
Caligari”, przeł. Iwona Kurz, [w:] Film i historia: Antologia, red. Iwona Kurz,
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 189–241. Jedynym reżyserem okresu weimarskiego, który doczekał się książko-wej monografii w języku polskim, jest Fritz Lang. Jego twórczości w latach 20. poświęcona jest książka Tomasza Kłysa Dekada doktora Mabuse: Nieme
filmy Fritza Langa (Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006).
Dostępne w języku polskim teoretycznofilmowe prace z okresu wei- marskiego to zwłaszcza Wybór pism Béli Balázsa (przeł. Raoul Porges, Karol Jung, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987) oraz Rudolfa Arnheima Film jako sztuka (przeł. Wanda Wertenstein, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1961).
Dla poznania artystycznego kontekstu kina niemieckiego tych lat ce-lowe wydaje się też zapoznanie z monograficznymi tomami w serii „Style – Kierunki – Tendencje”, takimi jak Gillian Naylor Bauhaus (przeł. Ewa M. Biegańska, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988) i John Willett Ekspresjonizm (przeł. Maria Kluk, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1976). Godna polecenia jest zwłaszcza druga z pozy-cji, autorstwa jednego z najwybitniejszych w świecie znawców ekspresjo-nizmu i w ogóle sztuki weimarskiej.
Wreszcie dla poznania kontekstu politycznego, kulturowego i filozo-ficznego Republiki Weimarskiej rekomendowałbym dwie książki, szczę-śliwie dostępne już w języku polskim: Detlev J. K. Peukert, Republika
Weimarska: Lata kryzysu klasycznego modernizmu (przeł. Barbara Ostrowska,
Wiedza Powszechna, Warszawa 2005) i Peter Sloterdijk Krytyka
cyniczne-go rozumu (przeł. Piotr Dehnel, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej
medium, Cezar. Modelowy film eks-presjonizmu
2. Nerwy (1919, reż. Robert Rei-nert). Impresjonistyczne techniki dla ekspresji chorej niemieckiej duszy
3. Genuine (1920, reż. Robert Wiene). Demoniczna kapłanka uwię- ziona w komnacie o ekspresjonisty- cznym wystroju
pione w abstrakcyjną, czarną prze-strzeń i umowne, rozbielone deko-racje o ekspresjonistycznym designie
5. Faust (1926, reż. Friedrich Wilhelm Murnau). W ekspresjoni-stycznej scenografii bywa tylko jed-na droga dla aktora
6. Golem (1920, reż. Paul Wege-ner i Carle Boese). Potwór i miasto stapiają się ze sobą dzięki glinowatej fakturze
nej dekoracji (w wariancie egzoty- cznym)
8. Drogi do siły i piękna (1925, reż. Wilhelm Prager). Wskrzeszanie antycznego ideału czy prenazistow-ski kult ciała i sportu?
9. Tajemnice duszy (1926, reż. Georg Wilhelm Pabst). Kulturfilm propagujący Freudowską metodę psychoanalizy. Awangardowa sek- wencja marzenia sennego
Greifer, stręczycielka (Greta Garbo i Valeska Gert)
11. Puszka Pandory (1929, reż. Georg Wilhelm Pabst). Louise Brooks jako piękna i feralna Lulu
12. Asfalt (1929, reż. Joe May). Betty Amann jako pełna niebezpiecz-nego uroku złodziejka brylantu
spiel w rokokowej scenerii
14. Michael (1924, reż. Carl The-odor Dreyer). Kammerspielfilm na ogół kończy się źle
15. Zamek Vogelöd (1921, reż. Friedrich Wilhelm Murnau). Kam-merspiel i zamknięty krąg postaci
Dramat starości i kult munduru
17. Natan Mędrzec (1922, reż. Manfred Noa). Wołanie o rasową i religijną tolerancję, a zarazem przeczucie Holokaustu. W roli ty-tułowej Werner Krauss
18. Indyjski grobowiec (1921, reż. Joe May). Conrad Veidt jako demo-niczny maharadża
Pabst). Groźna sceneria górskiego lodowca
20. Nie chcę być mężczyzną (1918, reż. Ernst Lubitsch). Dwuznaczny sek-sualnie podtekst
21. Lalka (1919, reż. Ernst Lu-bitsch). Parodia ekspresjonistycznej scenografii
nie śmieszny fokstrot
23. Inaczej niż inni (1919, reż. Richard Oswald). Zabawa tanecz-na homoseksualistów w jednym z najgłośniejszych filmów uświa-damiających
24. Przygody księcia Achmeda (1926, reż. Lotte Reiniger). Pierwszy w historii kina pełnometrażowy ani-mowany film fabularny