Autor rękopisu i towarzysze jego podróŜy

Na okładce zeszytu, w którym mieszczą się zapiski z podróŜy, widnieje notka:

„Przygody pięciu Ślązaków we Włoszech w roku 1913 napisał Antoni Niedziela gospodarz w Chrościnie”. Poszukiwania informacji o twórcy rękopisu biegły dwutorowo. Z jednej strony, podjęto próby uzyskania informacji, szukając w róŜnych źródłach jego nazwiska, z drugiej - dokonano przeglądu literatury dotyczącej wsi Chróściny (w początku XX wieku: Chróściny) oraz gminy Dąbrowa, w obrębie której jest ona połoŜona.

330 Wspominając polskie śpiewy w kościele św. Szczepana w Wiedniu, Grupka pisze: „Czułem się ogromnie szczęśliwym, słysząc tu polski śpiew w tej chwili, czy przed odzyskaniem niepodległości Polski pozwolonoby nam śpiewać w ojczystym języku? - chyba nie! - a przecieŜ polski król Jan III, bronił Wiednia przed turecką zagładą [...]. Niedawno, lat dwadzieścia kilka temu, karano małe dzieci we Wrześni za polski paciorek, - a teraz jedziemy do Rzymu dziękować Stwórcy za zwrócenie nam Ojczyzny. Wypadki dziejowe tak róŜnorodne czyŜ nie są to widome dowody miłosierdzia BoŜego nad ludem swoim?” (R . G r u p k a : Pamiętnik śląskiej jubileuszowej pielgrzymki do Rzymu w r. 1925. Mikołów 1930, s. 15).

Podjęte działania zaowocowały odnalezieniem w Internecie drzewa genealogicznego, w którym jedną z wyszczególnionych osób jest nasz gospodarz³³¹. Twórca drzewa podaje dokładną datę urodzenia (16 stycznia 1858 w Chróścinie) i śmierci autora (1 listopada 1932 w Chróścinie), dane osobowe jego małŜonki (Franciszka Niedziela, z domu Baron, urodzona 14 czerwca 1860 roku we Wrzoskach, zmarła 22 stycznia w Bielszowicach) oraz wymienia imiona dzieci (Marcin, Jowita, Jadwiga, Józef, Jan, Agnieszka, Wincenty), a następnie wnuków i prawnuków, pochodzących od syna Antoniego i Franciszki - Marcina. Jak ustalono, osoba, która sporządziła niniejsze drzewo genealogiczne, zamieszkuje w Australii. Podjęte próby kontaktu drogą elektroniczną nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.

NajwaŜniejszym źródłem wiedzy o twórcy rękopisu jest jednak jego tekst, stąd rozpoczęto poszukiwanie w treści informacji, które mogłyby potwierdzić prawdziwość danych, zawartych w drzewie. Oto wnioski z tej analizy:

- Drzewo genealogiczne wskazuje rok 1858 jako rok urodzenia Antoniego Niedzieli.

W swoich rozwaŜaniach - przypomnijmy: był to rok 1913 - gospodarz z Chróściny wspomina: „55 lat juŜ mi minęło”³³², co oznacza, Ŝe musiał urodzić się właśnie w 1858 roku. Antoni Niedziela wymieniony w drzewie genealogicznym moŜe być zatem tą samą osobą, co twórca rękopisu.

- Drzewo genealogiczne podaje imiona potomków Niedzieli. Autor nie wspomina o nich wszystkich w swym pamiętniku, wymienia jednak Jana, który wówczas był w szkole w Opolu, najstarszego Józefa i najmłodszego Wincentego. Spośród nich wszystkich, drzewo dostarcza jedynie szczegółowych informacji o Józefie, Ŝyjącym w latach 1888 - 1942; pozostałe dzieci są tylko wymienione z imienia, wśród nich są jednak i Jan, i Wincenty - ten ostatni wymieniony właśnie na końcu, tak, jak gdyby był najmłodszy z rodzeństwa. MoŜe być to druga przesłanka, sugerująca, Ŝe w drzewie genealogicznym występuje ten sam Antoni Niedziela, który sporządził pamiętnik.

Drugim torem poszukiwań, jak juŜ wspomniano, był przegląd literatury dotyczącej powiatu opolskiego, gminy Dąbrowa i wsi Chróścina. Opracowania te często wymieniają Józefa Niedzielę - owego najstarszego syna Antoniego. Jakkolwiek literatura na jego temat

331 http://familytreemaker.genealogy.com/users/m/i/t/Renata-B-Mittek/PDFGENEO3.pdf

332 A. N i e d z i e l a : Przygody pięciu Ślązaków we Włoszech w roku 1913. Rękopis Biblioteki Śląskiej, sygn.

R. 1271/III, s. 3.

jest dość obszerna³³³, autorzy stosunkowo słabo charakteryzują jego pochodzenie, pisząc jedynie: „syn Antoniego, znanego miejscowego działacza polskiego”³³⁴, „syn chłopa Antoniego, działacza polskiego na Opolszczyźnie, i Franciszki z d. Baron”³³⁵. Dość skąpe to informacje; dziwi zwłaszcza fakt, Ŝe nazwisko tego znanego, jak podają autorzy, działacza, pojawia się w literaturze tylko w kontekście jego syna, Józefa. Brak równieŜ informacji o szczegółach jego działalności. Z rękopisu wynika jedynie, Ŝe obejmował urząd wójta - wspominając o chęci wyruszenia na pielgrzymkę juŜ w 1900 roku, Niedziela pisze: „Byłem Wójtem gminy, a sprawy publiczne, musiały być spełnione skrupulatnie”³³⁶. Próbowano uzyskać informacje w tej sprawie od proboszcza parafii w Chróścinie, otrzymano jednak zaskakującą wiadomość, Ŝe w księgach parafialnych z lat 1858 - 1932 nazwisko Antoniego Niedzieli nie pojawia się.

Tak skąpe informacje o twórcy rękopisu nie przeszkadzają jednak w omawianiu jego przekazu, nie zaprzeczają równieŜ wartości jego notatek. Jak załoŜyliśmy w rozdziale wstępnym, biografie autorów traktowane są w tej pracy jedynie jako kontekst wzbogacający rozwaŜania, najistotniejsze znaczenie ma bowiem dla nas sporządzona relacja.

Autor rękopisu zamierzał początkowo odbyć pielgrzymkę wraz z grupą Ślązaków, wyruszających z Bytomia 28 września 1913 roku. Zachowała się do dziś ksiąŜeczka Pątnik rzymski. Objaśnienia i wskazówki dla pątników biorących udział w śląskiej pielgrzymce jubileuszowej do Rzymu od 28. Września aŜ do 11. października 1913 r., zawierająca program pielgrzymki (wraz z informacjami o godzinach odjazdów z poszczególnych stacji kolejowych i porach spoŜywania posiłków), porady praktyczne (w zakresie potrzebnego ubioru, pieniędzy itd.), teksty pieśni i modlitw, podręczny słowniczek polsko – włoski, charakterystykę zabytków rzymskich oraz podzieloną na dwadzieścia sześć grup listę pątników³³⁷. Publikacja była więc niezwykle pomocna, zastępując pielgrzymom

333 J . B a n i k , W . S z we d , R . K o b y l a r z : Dąbrowa. Zarys monografii gminy. Opole 2009, s. 121 - 144;

K . B r o Ŝ e k : Niedziela Józef. W: Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku. Red. M . P a t e r . Katowice 1996, s. 297 - 298; A. H a n i c h : Martyrologium duchowieństwa Śląska Opolskiego w latach II wojny światowej. Opole 2009, s. 123 - 124.

334 J . B a n i k , W . S z we d , R . K o b y l a r z : Dąbrowa..., s. 127.

335 K . B r o Ŝ e k : Niedziela Józef..., s. 297.

336 A . N i e d z i e l a : Przygody pięciu Ślązaków we Włoszech..., s. 4.

337 Pątnik rzymski. Objaśnienia i wskazówki dla pątników biorących udział w śląskiej pielgrzymce jubileuszowej do Rzymu od 28. Września aŜ do 11. października 1913 r. Bytom 1913. Warto zauwaŜyć, Ŝe wydanie tego typu poradnika nie było niczym nadzwyczajnym – por. na przykład Pątnik rzymski.

Objaśnienia i wskazówki dla pątników biorących udział w pielgrzymce jubileuszowej do Rzymu z archidyecezyi Gnieźnieńskiej i Poznańskiej w kwietniu 1913 oraz modlitwy i pieśni pielgrzymie. Kościan 1913. RównieŜ ta publikacja zawiera informacje dotyczące przyczyny ogłoszenia Jubileuszu, plan

przewodnik i ksiąŜeczkę do naboŜeństwa. W kontekście rozwaŜań, jakie nastąpią w kolejnym rozdziale tej pracy, moŜna stwierdzić, Ŝe stanowiła ona rozbudowaną wersję ksiąŜeczki jubileuszowej. Dzisiaj posłuŜyć ona moŜe jako cenne źródło wiedzy o tamtym przedsięwzięciu³³⁸. Trasa pielgrzymki wiodła z Bytomia poprzez Wiedeń, Padwę, Bononię, Loreto i AsyŜ do Rzymu; pątnicy udali się następnie do Florencji, Bononii, Wenecji i ponownie przez Wiedeń powrócili na Śląsk. Tak wyglądałaby i podróŜ Antoniego Niedzieli, który poprosił nawet jednego z organizatorów, księdza Alfreda Drzyzgę, o przysłanie formularzy zgłoszeniowych, jednak, za namową pewnego studenta teologii, zdecydował się odbyć indywidualną pielgrzymkę wraz z czwórką towarzyszy.

Spośród nich najlepiej wyeksponowana została osoba owego studenta, nazywanego w rękopisie panem K., który, z racji znajomości włoskiego, był niejako organizatorem wyprawy. O panu K. Wiemy, Ŝe mieszka w Komprachcicach i w czasie wakacji często przyjeŜdŜa „na kołowcu”, by udzielać lekcji Wincentemu, najmłodszemu synowi Antoniego. Wizyty te słuŜyć miały utrwaleniu szkolnego materiału; towarzyszyła im troska, by chłopiec nie zapomniał tego, czego zdąŜył się juŜ nauczyć. Pan K. to osoba odpowiedzialna za zmianę planów Niedzieli, do której namówił gospodarza ze względu na komfort podróŜy. Przytoczmy jego argumenty: „Gdybym tak miał pieniądze! tobym zaraz z wami jechał – alebym z pielgrzymką nie jechał, bo to bardzo ścisk wielki. – Wpakują i zapełnią pociąg tak! Ŝe się ani ruszyć nie moŜna, kaŜdemu dają swoje miejsce, a nic więcej. – Ani się wyciągnąć, ani poprawić nie idzie, a takie długie jechanie bardzo jest uciąŜliwe. – Tobyście tak byli zmęczeni zajechawszy do Rzymu! Ŝeby wam niczego się nie chciało. – Najlepiej sobie osobno jechać!”³³⁹. Wywód pana K. przekonał Niedzielę i pozostałych uczestników pielgrzymki, mianowicie pannę P. Z Chrościny, pannę X.

Z Polskiej Nowej Wsi i gospodarza L. Z Luboszyc, do udania się w indywidualną podróŜ.

O współtowarzyszach autora rękopisu wiemy niewiele. Niedziela nie podaje ich personaliów, posługując się jedynie inicjałami, nie dokonuje charakterystyki postaci, wspominając czasem tylko o pewnych rysach osobowości, jak na przykład konformizm pana L. Nie dziwi takie ujęcie, jeśli uznamy, Ŝe autor sporządził notatki dla siebie, a ich zadaniem było utrwalenie wspomnień z wyprawy. Niedzieli nie chodziło o zatrzymanie przeŜyć związanych z ludźmi, którzy wszak byli mu obcy, stąd teŜ fragmenty ich

pielgrzymki, wskazówki odnośnie do koniecznego bagaŜu, ubioru, pieniędzy, szereg modlitw i pieśni oraz słowniczek najczęściej uŜywanych wyrazów włoskich.

338 Por. J . G ó r e c k i : Eklezjalno - integracyjny wymiar pielgrzymek do Rzymu na przełomie XIX i XX wieku w relacjach <<Katolika>>. W: Pielgrzymowanie a integracja. Red. Z. G l a e s e r , J . G ó r e c k i . Opole 2005, s. 178 - 179.

339 A . N i e d z i e l a : Przygody pięciu Ślązaków we Włoszech..., s. 13.

dotyczące nie dominują w tekście. Jego celem było zachowanie dla pamięci wydarzeń pielgrzymki, przede wszystkim oddanie nastroju tamtych dni i tamtych miejsc, ukazanie malowniczości krajobrazu, piękna architektury. Nie zapominajmy, Ŝe autor Ŝył w epoce pozbawionej aparatów fotograficznych, stąd opis musiał być na tyle skrupulatny, by przy jego pomocy odtworzyć w wyobraźni widziane wcześniej zabytki i cuda natury. Dlatego teŜ tekst jest przede wszystkim próbą utrwalenia chwili, a nie rysów charakteru ludzi, których autor przecieŜ znał i spotykał zapewne równieŜ po powrocie z pielgrzymki.

Czy jednak mamy rację twierdząc, Ŝe Niedziela pisał jedynie z myślą o sobie?

Tekst oczywiście nie ukazał się drukiem, brak teŜ w nim wyraźnych sformułowań w kierunku odbiorcy. Mimo to naleŜy dostrzec, Ŝe istnieje kilka przesłanek świadczących o tym, Ŝe autor sporządził pamiętnik być moŜe nie tylko dla siebie. Trudno tu oczywiście wysuwać nie poparte Ŝadnymi argumentami hipotezy, Ŝe chciał rękopis opublikować, jednak moŜe pragnął przeznaczyć go dla swych potomnych. ZauwaŜmy bowiem, Ŝe:

- tekst cechuje się precyzyjną i staranną kompozycją, podzielony został na opatrzone tytułami rozdziały i zakończony spisem treści (poszczególne stronice w zeszycie zostały przez autora ponumerowane);

- na stronie 60 rękopisu zamieszczona została uwaga: „Opis tej wycieczki nastąpi niebawem w następnym rozdziale”³⁴⁰ – czy tak pisałby ktoś, kto chciałby zachować wspomnienia tylko dla siebie? Niedziela przecieŜ wiedział, jakie treści zawierać będzie jego pamiętnik, zatem przytoczone sformułowanie wydaje się skierowane do innych odbiorców tekstu.

Z treści rękopisu wynika, Ŝe Antoni Niedziela nie był jedyną osobą, redagującą wspomnienia z podróŜy. Trzykrotnie pojawia się uwaga o notatkach sporządzanych przez pana K.:

- „Ograniczam się w opisywaniu poszczególnych wraŜeń dotyczących obrazów i ich znaczenia, poniewaŜ takowe zrobić obiecał pan K.”³⁴¹;

- „Więcej rzeczowe opisy kościołów, któreśmy w podróŜy naszej zwiedzili, zrobił pan K. – Patrz! <<PodróŜ do Rzymu ciąg dalszy>> 1913 w jego opisie”³⁴²;

- „Szczegółowy opis kościoła, patrz w opisie pana K. Dalszy Ciąg 1913”³⁴³.

340 I b i d e m, s. 60.

341 Ibidem, s. 70.

342 Ibidem, s. 80.

343 Ibidem, s. 122.

Musiał zatem istnieć jeszcze jeden tekst zawierający wspomnienia z odbytej przez Ślązaków podróŜy, co więcej – Niedziela musiał go znać, skoro wie, jakie opisy sporządził jego towarzysz. I tu pojawia się jeszcze inna hipoteza na temat zakładanych odbiorców tekstu. Być moŜe autor pisał swój pamiętnik z myślą o innych uczestnikach podróŜy.

Uwagi Niedzieli wyraźnie wskazują, Ŝe czuł się zwolniony z obowiązku czynienia notatek o zabytkach, o których szczegółowo rozpisywał się pan K. Współtowarzysze mogli nawzajem udostępniać sobie sporządzone notatki. Jeśli tak faktycznie było, moŜliwe, Ŝe istniały bądź istnieją odpisy fragmentów lub całości wspomnień Antoniego Niedzieli.