Za ksiąŜeczkę jubileuszową uznajemy w tej pracy tekst wydany w celu przygotowania wiernych na nadchodzące obchody Miłościwego Lata. Popularyzacja tego typu wydawnictw nastąpiła w wieku XVII. Przed upowszechnieniem się druku, w latach dominacji łaciny, nie było moŜliwe powstanie poradników dla wiernych, pragnących skorzystać z odpustu. Znaczną część społeczeństwa stanowili ponadto analfabeci, stąd nawet w przypadku istnienia moŜliwości publikacji, nie byłoby w Polsce zbyt wielu odbiorców słowa pisanego. Po rozpowszechnieniu się druku, dzięki funkcjonującym w Polsce oficynom, w ciągu kolejnych stuleci publikowane na terenie kraju były rozmaite dokumenty, świadczące o zainteresowaniu Polaków uroczystościami Lat Świętych.
Do XVIII wieku włącznie nazwa „ksiąŜeczka jubileuszowa” nie była obecna w tytułach wydawnictw o tej tematyce. Zamiast niej pojawiały się takie określenia, jak:
Miłościwe Lato (np. Miłościwe Lato, jakie było w Rzymie Roku MDC przeszłego, od Ojca S. Klemensa VIII PapieŜa, na Ŝądanie Króla J.M. do Kościoła katedralnego Krakowskiego posłane. Będzie trwało od wtórego dnia Marca do wtórego dnia Czerwca w roku niniejszym, 1603), Jubileusz Wielki (np. Jubileusz wielki powszechny ordynaryjny, roku świętego, od NajwyŜszego Pasterza Ojca S. Benedykta XIV. W Roku po Narodzeniu
Pańskim 1751. Całemu katolickiemu światu, na sześć miesięcy pozwolony. Krótką informacją dla pospolitego wyrozumienia i poŜytku objaśniony...), Jubileusz abo Miłościwe Lato (np. Jubileusz abo miłościwe Lato dwuniedzielne, po wszytkim świecie katolikom, od Ojca Świętego Urbana VIII w Rzymie ósmego dnia kwietnia Roku Pańskiego 1628 pozwolone. Za dozwoleniem Starszych. W Warszawie, w drukarni Jana Rossowskiego, Króla J.M. Typografa, Roku 1628), Informacja o Jubileuszu (Informacja o Jubileuszu uniwersalnym od Ojca Świętego Klemensa XIII nadanym. Z dozwoleniem zwierzchności duchownej wydana w Krakowie w drukarni Fabiana i Sebastiana Hebanowskiego J.K.M. typografa. Roku Pańskiego 1759), Krótka informacja (np. Krótka informacja na otrzymanie Walnego Jubileuszu abo Miłościwego Lata, które w przeszłym Roku Świętym w Rzymie odprawowało się, a teraz po dokończeniu jego od Ojca S.
Klemensa X dla wszytkich Koronej Polskiej obywatelów, do stołecznego miasta Krakowa osobliwie przysłane jest Roku Pańskiego 1676). W XIX wieku, obok tego typu nazw, zaczynają się pojawiać tytuły zawierające określenie „ksiąŜeczka jubileuszowa”:
KsiąŜeczka jubileuszowa czyli Nauka i Modlitwy na Jubileusz Roku Pańskiego 1865, KsiąŜeczka jubileuszowa zawierająca Przepisy i Modlitwy w celu dostąpienia odpustu jubileuszowego ogłoszonego przez Ojca Św. Leona XIII, KsiąŜeczka Jubileuszowa na rok 1886, KsiąŜeczka Jubileuszowa czyli Nauka o odpustach, szczególnie o odpuście Jubileuszowym, oraz Modlitwy przy odwiedzaniu kościołów w celu uzyskania odpustu odmawiać się mające w roku 1886 itd. JuŜ sam tytuł często wskazuje na złoŜoną zawartość publikacji, podzielonej na część informacyjną i modlitewną: KsiąŜeczka jubileuszowa czyli Nauka i Modlitwy... (podkr. – A.M.). Informuje zatem tytuł o przydatności danego wydawnictwa, sugerując jego samodzielne wykorzystanie podczas zdobywania wiedzy o Jubileuszu i/lub wraz z innymi wiernymi w kościele, podczas odmawiania zaleconych modlitw.
Tytuły jubileuszowych ksiąŜeczek przygotowują czytelnika do odbioru tekstu, wywołując w nim odpowiednie nastawienie do podejmowanej lektury. Pełniąc przede wszystkim funkcję informacyjną, stanowią podstawowe źródło wiedzy o sygnowanej nimi publikacji. KaŜdy z nich zawiera notę o roku, w którym mają miejsce obchody
Miłościwego Lata. Do XVIII wieku włącznie tytuły tekstów występują w formie rozbudowanych wypowiedzi, niosąc dodatkowo takie wiadomości, jak: czas trwania Jubileuszu (Będzie trwało od wtórego dnia Marca do wtórego dnia Czerwca w roku niniejszym, 1603), imię ogłaszającego odpust papieŜa (Informacja o Jubileuszu uniwersalnym od Ojca Świętego Klemensa XIII nadanym), miejsce odprawiania naboŜeństw (Miłościwe Lato [...] do Kościoła katedralnego Krakowskiego posłane), cel wydania ksiąŜeczki (dla pospolitego wyrozumienia i poŜytku). W XIX stuleciu tytuły stają się zwięzłe, a umieszczane dotychczas w tej części informacje przesunięte zostają do dalszych partii tekstu; wśród nich moŜna wyróŜnić tytuły proste (KsiąŜeczka Jubileuszowa na rok 1886)461 oraz podwójne, połączone przy pomocy spójników, np. „czyli” (Jubileusz czyli Lato miłościwe).
Objętość ksiąŜeczek jubileuszowych waha się od kilku (wtedy mówić moŜna raczej o broszurach) do kilkunastu, czy nawet kilkudziesięciu stron. Liczba ta uwarunkowana jest celami, jakie przyświecały ich autorom, co postaramy się wykazać w dalszej części rozdziału. W większości publikacje te pozbawione są ozdób; czasem pojawiają się inicjały, drzeworyty bądź ilustracje. I tak w opublikowanej w 1603 roku ksiąŜeczce Miłościwe Lato, jakie było w Rzymie Roku MDC przeszłego na odwrocie karty tytułowej znajduje się drzeworyt, przedstawiający postać św. Stanisława, świadczący o Ŝywym w początku XVII wieku kulcie świętego; w KsiąŜeczce Jubileuszowej na rok 1886 znaleźć moŜna ilustracje przedstawiające wiszącego na krzyŜu Chrystusa i otoczoną wiernymi Maryję; w Pamiątce Wielkiego Jubileuszu z 1900 roku znajdują się fotografie przedstawiające miejsca święte (np. Bazylikę św. Piotra w Rzymie), w wydawnictwach XIX-wiecznych, a zwłaszcza XX-wiecznych popularne staje się umieszczanie wizerunków papieŜy (np. w KsiąŜeczce jubileuszowej wydanej w roku 1879 – portretu Leona XIII, w KsiąŜeczce jubileuszowej na rok 1913 – Piusa X, w KsiąŜeczce jubileuszowej na wielki Jubileusz roku Pańskiego 1926 - Piusa XI). Obraz ma w ksiąŜeczkach jubileuszowych jednak znaczenie marginalne:
najwaŜniejsze jest słowo. Ikona stanowi tylko element dodatkowy, uzupełniający tekst w niewielkim jedynie stopniu. To przy pomocy słowa ksiąŜeczka oddziałuje na wiernych, kształtuje ich postawę i przygotowuje na waŜne dla kaŜdego katolika uroczystości.
Warto zastanowić się, kim byli autorzy jubileuszowych ksiąŜeczek. Do XVIII wieku włącznie w obiegu funkcjonowały anonimowe wydania tekstów. Autor pozostawał nieznany, podawano jedynie wiadomości o drukarni, w której wytłoczono publikację,
461 Typologia tytułów według: M . U ź d z i c k a : Tytuł utworu literackiego. Studium lingwistyczne. Zielona Góra 2007, s. 65.
ewentualnie wskazywano na zleceniodawcę przedsięwzięcia (np. Jubileusz wielki powszechny ordynaryjny, roku świętego, od NajwyŜszego Pasterza Ojca S. Benedykta XIV.
W Roku po Narodzeniu Pańskim 1751. Całemu katolickiemu światu, na sześć miesięcy pozwolony. Krótką informacją dla pospolitego wyrozumienia i poŜytku objaśniony. A za rozkazem J.O.J.M.X. Andrzeja Stanisława Kostki na Załuskach Załuskiego, z BoŜej Stolice Apostolskiej łaski, biskupa Krakow: XiąŜęcia Siewiers: z przydatkiem informacji do Spowiedzi Sakramentalnej, i Modlitw słuŜących Jubileuszowemu NaboŜeństwu, do druku podany roku 1751. W Lublinie w Drukarni J.K.M. Coll: Soc: Jesu.). Brak informacji o nazwisku autora wskazuje, iŜ jego personalia nie odgrywały – w mniemaniu wydawców – znaczniejszej roli. O wiele waŜniejsza była treść przesłania – osoba autora usunięta została w cień, by nie skupiać na sobie uwagi, którą poświęcić naleŜało zawartości publikacji.
Z treści ksiąŜeczek wynika, Ŝe ich twórcy byli osobami wykształconymi, dysponującymi rozległą wiedzą teologiczną, najprawdopodobniej – duchownymi.
Orientowali się we wszystkich szczegółach związanych z udzielanymi odpustami (świadomi byli na przykład specjalnych udogodnień dla sióstr zakonnych, więźniów, chorych), posiadali wiedzę na temat zalecanych do odmawiania modlitw. Autorzy miejscami łączą się w przeŜywaniu Roku Świętego z odbiorcami tekstów, uŜywając zaimka osobowego „my”: „Takiego Miłościwego Lata Ŝe nam Pan Bóg w tych czasiech doczekać dał, onemu dziękujmy”462, „Nam Bóg dozwolił z tej łaski korzystać, ale czyśmy korzystali?”463. Twórca tekstu ustawia się wówczas w szeregu wiernych, sytuując się jednocześnie w roli nadawcy i odbiorcy komunikatu.
W XIX stuleciu obok publikacji anonimowych pojawiają się ksiąŜeczki opatrzone inicjałami (Za pozwoleniem zwierzchności duchownej napisał X.N.B) bądź imionami i nazwiskami ([...] napisał ks. Wawrzyniec Puchalski, [...] ułoŜył Karol Miarka) autorów.
Informacje te wskazują, Ŝe byli to księŜa, pracujący na zlecenie swych zwierzchników.
Jubileuszowe ksiąŜeczki nie zawsze są tekstami oryginalnymi – w XIX oraz na początku XX wieku powstały przekłady z języka niemieckiego, podjęte między innymi przez księdza Antoniego Stabika, zasłuŜonego śląskiego kapłana i poetę464.
462 Miłościwe Lato, jakie było w Rzymie Roku MDC przeszłego, od Ojca S. Klemensa VIII PapieŜa, na Ŝądanie Króla J.M. do Kościoła katedralnego Krakowskiego posłane. Będzie trwało od wtórego dnia Marca do wtórego dnia Czerwca w roku niniejszym, 1603. Kraków 1603, s. 11.
463 K. A n t o n i e wi c z : Pamiątka jubileuszu w roku 1851. Kraków 1851.
464 Zob. J . K u d e r a : Ks. Antoni Stabik. Najpopularniejszy kapłan G. Śląska. Katowice 1937; J . L y s z c z y n a : Księdza Antoniego Stabika podróŜe i ksiąŜki. Katowice 1998.