Rozwa¿aj¹c mo¿liwoæ stosowania badañ poligraficznych jako elementu zarz¹-dzania ryzykiem w procesie weryfikacji informacji przekazywanych przez kandyda-ta na wiadka i wiadka koronnego, przygotowano propozycjê pykandyda-tañ krytycznych testów. Odnosi³yby siê one do poszczególnych ograniczeñ podmiotowych ujêtych w art. 3 i 4 u..k. Ze wzglêdu na ich liczbê, a tak¿e rodzaj taka procedura powinna sk³adaæ siê z odrêbnych zagadnieniowo testów.
Kluczow¹ kwesti¹ jest koniecznoæ sprawdzenia, czy przesz³oæ kandydata na
wiadka koronnego nie bêdzie stanowi³a przeszkody w nadaniu mu takiego statusu i wykorzystaniu jego zeznañ w postêpowaniu karnym. Jeli wpisane s¹ w ni¹ zdarze-nia okrelone w art. 4 u..k., to badanie poligraficzne mo¿e s³u¿yæ jako narzêdzie, dziêki któremu organ procesowy jest w stanie sprawdziæ, czy istniej¹ takie podmio-towe przeciwwskazania.
34 J. Kahn. R. Nelson, M. Handler, An exploration of emotion, cognition during polygraph te-sting, Polygraph 2009, t. 38 (3), s. 195.
35 Zob. J. Konieczny, Badania poligraficzne. Podrêcznik dla zawodowców, WAiP, Warszawa 2009, s. 119122.
36 Ibidem, s. 6486.
37 Ibidem, s. 8795.
W trakcie analizy art. 4 u..k. pod k¹tem stworzenia procedury screeningowej wy³oni³o siê kilka istotnych zagadnieñ, które nale¿y uwzglêdniæ podczas tworzenia pytañ testowych. Ich zlekcewa¿enie mog³oby skutkowaæ niew³aciwym sformu³owa-niem pytañ krytycznych i uzyskasformu³owa-niem niewiarygodnych wyników.
Okrelone w art. 4 u..k. czyny musz¹ zachodziæ w zwi¹zku z dzia³aniem w zorganizowanej grupie lub zwi¹zku. Trzeba zatem ustaliæ kryteria, które pozwol¹ odró¿niæ pope³nienie konkretnego przestêpstwa w ramach grupy, od pope³nienia tego¿ przestêpstwa samoistnie lub w ramach wspó³sprawstwa. Musi to znaleæ swo-je odzwierciedlenie w poszczególnych testach.
W³aciwym rozwi¹zaniem tego problemu mo¿e byæ rozpoczêcie pytañ krytycz-nych z uwzglêdnieniem przedzia³u czasowego, w trakcie którego kandydat dzia³a³ w grupie albo zwi¹zku przestêpczym lub przytoczenie w nich imion (pseudonimów) innych osób z grupy w nastêpuj¹cej postaci:
1) Czy dzia³aj¹c wspólnie z Czarnym dokona³ Pan...?
2) Czy w okresie od 2004 do 2010 dokona³ Pan...?
3) Czy w ci¹gu ostatnich 10 lat dokona³ Pan...?
Kolejny dylemat wynika z faktu, ¿e ani ustawa o wiadku koronnym, ani inne przepisy prawa karnego nie definiuj¹ pojêcia zorganizowanej grupy czy zwi¹zku maj¹cego na celu pope³nienie przestêpstw38. Praktyka badañ poligraficznych wyma-ga z kolei doprecyzowania tych pojêæ, gdy¿ s¹ to znamiona konkretnego przestêp-stwa, z którym wi¹¿e siê zachowanie danej osoby. Nale¿y wiêc zwróciæ uwagê na kryteria pojêcia kierowanie zorganizowan¹ grup¹ przestêpcz¹, aby trafnie
sformu-³owaæ pytania i okreliæ status kandydata w tej¿e grupie czy zwi¹zku w odniesieniu do innych jej cz³onków. Nie mo¿na wiêc formu³owaæ pytania krytycznego wprost:
Czy kierowa³ Pan grup¹...?, bowiem mo¿e ono nie wywo³aæ miarodajnej reakcji u osoby, która faktycznie to robi³a. Trzeba wspomnieæ, ¿e sami przywódcy takich grup sk³onni s¹ do minimalizowania znaczenia swoich dzia³añ, twierdz¹c np. ¿e kiedy tylko trochê ³obuzowali39. Przy definiowaniu powy¿szych pojêæ mo¿na pos³u¿yæ siê zapisami zawartymi w Konwencji Narodów Zjednoczonych Przeciwko Miêdzynarodowej Przestêpczoci Zorganizowanej z 15 listopada 2000 r.40 Zgodnie z art. 2(a) zorganizowana grupa przestêpcza oznacza posiadaj¹c¹ strukturê grupê sk³adaj¹c¹ siê z trzech lub wiêcej osób, istniej¹c¹ przez pewien czas oraz dzia³aj¹c¹ w porozumieniu w celu pope³nienia jednego lub wiêcej powa¿nych przestêpstw, tj.
przestêpstw podlegaj¹cych maksymalnej karze pozbawienia wolnoci w wysokoci co najmniej czterech lat lub karze surowszej, albo uzyskania w sposób bezporedni lub poredni korzyci finansowej lub innej korzyci materialnej. Kierowanie
zorga-38 M. Adamczyk, Procedura dopuszczenia dowodu z zeznañ wiadka koronnego, [w:] E. Gruza (red.), Wybrane aspekty zwalczania przestêpczoci zorganizowanej i terroryzmu, SA WPiA UW, War-szawa 2010, s. 11.
39 Informacje w³asne autorów uzyskane w trakcie prowadzonych badañ poligraficznych.
40 Dz.U. z dnia 31 stycznia 2005 r., nr 18, poz. 158.
127
Badania poligraficzne jako element zarz¹dzania ryzykiem...
nizowan¹ grup¹ lub zwi¹zkiem mo¿e wiêc polegaæ na faktycznym sprawowaniu kontroli nad dzia³alnoci¹ zwi¹zku lub grupy, wydawaniu poleceñ innym cz³onkom, podejmowaniu istotnych decyzji, w tym o sprawach finansowych czy planowaniu przedsiêwziêæ. W celu sprawdzenia, jak¹ faktycznie przestêpca zajmowa³ pozycjê w grupie, mo¿na przeprowadziæ test uwzglêdniaj¹cy okrelone ramy czasowe i opar-ty na nastêpuj¹cych pytaniach kryopar-tycznych:
Test 1. Kierowanie zorganizowan¹ grup¹
1) Czy w okresie od X do Y wydawa³ Pan polecenia innym cz³onkom grupy Z?
2) Czy w okresie od X do Y decydowa³ Pan o kwestiach finansowych w grupie Z, o podziale pieniêdzy?
3) Czy w okresie od X do Y podejmowa³ Pan decyzje odnonie.... ?
Próbuj¹c okreliæ pozycjê zajmowan¹ w grupie przez kandydata na wiadka koronnego, nale¿y jednak pamiêtaæ, i¿ nie zawsze wszystkie ww. zachowania musz¹ wystêpowaæ ³¹cznie, aby móc mówiæ o zorganizowanej grupie lub zwi¹zku. Zbi-gniew Rau trafnie zauwa¿y³, i¿ w polskich grupach nie zawsze wystêpuje podpo-rz¹dkowanie i hierarchia, co nie odbiera tej grupie osób przymiotu grupy zorganizo-wanej41.
Ewentualny udzia³ w zabójstwie kandydata na wiadka koronnego mo¿na zwe-ryfikowaæ testem z nastêpuj¹cymi pytaniami krytycznymi:
Test 2. Udzia³ w zabójstwie 1) Czy w okresie od X do Y pozbawi³ Pan kogo ¿ycia?
2) Czy w okresie od X do Y zleci³ Pan komu pozbawienie ¿ycia innej osoby?
3) Czy w ci¹gu ostatnich 6 lat próbowa³ Pan pozbawiæ kogo ¿ycia?
W badaniu screeningowym powinien znaleæ siê równie¿ test dotycz¹cy kwestii maj¹tkowych, a dok³adniej ujawnienia w³asnego maj¹tku oraz znanego maj¹tku po-zosta³ych sprawców przestêpstw.
Test 3. Ujawnienie stanu maj¹tkowego
1) Czy przepisa³ Pan jaki maj¹tek na cz³onków najbli¿szej rodziny w celu jego zatajenia przed Policj¹?
2) Czy posiada Pan maj¹tek, o którym nie poinformowa³ w trakcie sk³adania zeznañ w... ?
3) Czy zdeponowa³ Pan pieni¹dze/ wartociowe przedmioty w celu ich ukry-cia?
4) Czy powierzy³ (odda³ na przechowanie) Pan komu pieni¹dze/ wartociowe przedmioty w celu ich ukrycia?
W przypadku, gdy kandydat zostanie pomówiony o udzia³ w konkretnym zabój-stwie, mo¿na poddaæ go typowemu badaniu kryminalnemu opartemu na testach
41 Z. Rau, Przestêpczoæ zorganizowana..., s. 385.
diagnostycznych42, które bêdzie mia³o za zadanie zweryfikowaæ wersjê jego udzia³u w tym zdarzeniu43.
Celowe mo¿e byæ ponadto przeprowadzenie kolejnego testu, w przypadku gdy organ procesowy nabierze podejrzeñ co do wiarygodnoci informacji przekazywa-nych przez kandydatów na wiadków koronprzekazywa-nych. Wprowadzenie takiego testu jest szczególnie uzasadnione w kontekcie danych zebranych przez funkcjonariuszy ZO CB KGP, i¿ tylko 10% wiadków koronnych dobrowolnie podda³oby siê badaniom poligraficznym przed uzyskaniem takiego statusu44. Dane te potwierdzaj¹ koniecznoæ wielop³aszczyznowej weryfikacji informacji przekazywanych przez kandydatów na wiadków koronnych.
Test 4. Weryfikacja informacji
1) Czy w trakcie sk³adanych zeznañ pomówi³ Pan kogo o czyn, którego ta osoba nie dokona³a?
2) Czy poda³ Pan nieprawdziwe informacje na temat przestêpstw, o których zeznawa³ Pan w trakcie przes³uchania?
3) Czy celowo wprowadzi³ Pan w b³¹d funkcjonariuszy w trakcie sk³adania zeznañ odnonie przestêpstw pope³nionych przez cz³onków grupy Z?