Inn¹ grup¹ regulacji odnosz¹cych siê do szkód na maj¹tku prywatnym jest ta zwi¹zana z wyrz¹dzeniem lokalnej spo³ecznoci szkód przez wykonuj¹ce swoje zadania oddzia³y wojskowe. Zachowa³o siê kilka interesuj¹cych tekstów dotycz¹-cych natury szkód, jakie mog³y byæ spowodowane przez obozuj¹dotycz¹-cych lub maszeru-j¹cych ¿o³nierzy.
11 marca 398 r. Arkadiusz i Honoriusz skierowali do naczelnika si³ zbrojnych we wschodniej czêci cesarstwa (comes et magister utriusque militiae per Orientem) Symplicjusza45 konstytucjê o nastêpuj¹cej treci46:
IMPP. ARCADIUS ET HONORIUS AA. SIMPLICIO COMITI ET MAGISTRO UTRIU-SQUE MILITIAE.
Insignis auctoritas tua hac condicione a publicis pratis Apamenis animalia militum prohiberi praecipiat, ut universi cognoscant de emolumentis eorum tuique officii facultatibus duodecim libras auri fisci commodis exigendas, si quisquam posthac memorate prata mutilare tempta-verit, non minore decernenda poena, si etiam prata privatorum Antiochenorum fuerint deva-stata, ita tamen, ut sine laesione provincialium provideant curiales, quo pacto animalium militarium pastui consulatur.
DAT. V ID. MART. CONSTANTINOPOLI HONORIO A. IIII ET EUTYCHIANO V. C. CONSS.
Cesarze napominali naczelnika, aby zabroni³ ¿o³nierzom wypasu zwierz¹t woj-skowych na ³¹kach nale¿¹cych do miasta Apamea47 pod kar¹ grzywny w wysokoci 12 libra z³ota, wymierzanej zarówno ¿o³nierzom ³ami¹cym zakaz, jak i officium samego Symplicjusza48 na rzecz skarbu cesarskiego (fiscus). Ustanowiona kara fi-nansowa by³a odpowiedzi¹ na rozleg³e zniszczenia (mutilatio, devastatio). Ta sama kara (non minore decernenda poena...) zosta³a ustanowiona w przypadku niszczenia przez wojskowe zwierzêta prywatnych ³¹k po³o¿onych wokó³ syryjskiej Antiochii (jednoczenie przypominano, ¿e rady municypalne tych miast mia³y obowi¹zek
wy-45 J.R. Martindale, The Prosopography..., s. 1013, s.v. Simplicius 2.
46 CTh. 7.7.3.
47 Na wschodzie cesarstwa by³y cztery miasta o tej nazwie w Bitynii, Frygii, Mezopotamii oraz Syrii. W konstytucji jest mowa o Apamei syryjskiej po³o¿onej nad rzek¹ Orontes, poniewa¿ nieco dalej le¿y wzmiankowane w tekcie najwa¿niejsze miasto Syrii Antiochia. Zob. A.H.M. Jones, The Cities of the Eastern Roman Provinces, Amsterdam 1983, s. 578.
48 Wymierzanie kary finansowej w przypadku z³amania prawa officium urzêdnika, który mia³ czuwaæ nad jego przestrzeganiem, by³o cech¹ charakterystyczn¹ pónorzymskiej administracji. Wobec nasilaj¹cej siê korupcji wprowadza³o zasadê odpowiedzialnoci zbiorowej. Szerzej na ten temat zob.
K. Rosen, Iudex und officium. Kollektivstrafe, Kontrolle und Effizienz in der spätantiken Provinzialver-waltung, Ancient Society 21/1990, s. 273 i n.
znaczenia miejsc wypasu zwierz¹t wojskowych bez szkody dla w³asnoci prywatnej i publicznej49). Z treci tej konstytucji wynika, ¿e albo obowi¹zki rad municypal-nych we wspomniamunicypal-nych miastach w odniesieniu do ciê¿arów publiczmunicypal-nych nie
zosta-³y dotychczas wyranie sprecyzowane, albo ¿o³nierze dopuszczali siê nadu¿yæ i bezprawnie korzystali z prywatnych i municypalnych pastwisk. Ponadto o licznych
¿o³nierskich nadu¿yciach wzglêdem w³acicieli ³¹k i dzier¿awi¹cych je kolonów informuje treæ konstytucji wydanej 5 wrzenia 415 r. przez Honoriusza i Teodozju-sza II, zaadresowanej do Aureliana, praefectus praetorio Orientis50. Tego samego dnia skierowano do dowódców wschodnich si³ zbrojnych (comites et magistri mili-tum) konstytucjê, w której mowa o przeladowaniu (perniciosa molestia) w³acicieli pastwisk przez ¿o³nierzy51. Mimo ¿e takie dzia³anie zosta³o okrelone jako bezpraw-ne, brak jest wzmianki o przewidywanych sankcjach. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e by³y one takie same albo zbli¿one do tych przewidzianych konstytucj¹ z 398 r. (CTh.
7.7.3). Zauwa¿alny jest zatem brak jakiejkolwiek odpowiedzialnoci o charakterze odszkodowawczym (grzywna w wysokoci 12 libra z³ota by³a wp³acana do skarbu cesarskiego).
Inna konstytucja o interesuj¹cej treci zosta³a wydana 27 maja 391 r. przez cesarzy Gracjana, Walentyniana II i Teodozjusza I52. Jej adresatem by³ dowódca piechoty i jazdy (comes et magister utriusque militiae) Richomeres.
49 Takie wojskowe ³¹ki (prata) funkcjonowa³y w pobli¿u permanentnego stacjonowania wojsk (np. na temat pastwisk zlokalizowanych na Pó³wyspie Iberyjskim zob. A. Hyland, Equus: the Horse in the Roman World, London 1990, s. 91). Sytuacja stawa³a siê jednak problematyczna w przypadku przemieszczaj¹cych siê armii comitatenses. Rady municypalne musia³y zapewne organizowaæ takie pastwiska ad hoc.
50 CTh. 7.7.4 (IMPP. HONORIUS ET THEODOSIUS AA. AURELIANO PRAEFECTO PRA-ETORIO ET PATRICIO. Possessores nihil plus debent, quam quod nostro arbitrio nostrae perennitatis et magnificae sedis tuae dispositione per annos singulos iubentur inferre. Nec vero milites aliquid praesumere debent, nisi quod largitate nostri numinis consequentur. ideoque possessores vel coloni super pratis nullam molestiam patiantur. DAT. NON. SEPT. DD. NN. HONORIO X ET THEODOSIO VI AA. CONSS). Zob. A.H.M. Jones, J.R. Martindale, J. Morris, The Prosopography..., s. 128, s.v. Aurelianus 3.
51 CTh. 7.7.5 (IDEM AA. COMITIBUS ET MAGISTRIS MILITUM. Prata provincialium no-strorum perniciosum est militum molestia fatigari. ideoque lege ad amplissimam praefecturam promul-gata censuimus, ne hoc deinceps usurpetur. Super qua re universos quorum interest convenire tua magnificentia non moretur, ne permittant possessores vel colonos pratorum gratia qualibet importuni-tate vexari. DAT. NON. SEPT. HONORIO X ET THEODOSIO VI AA. CONSS).
52 CTh. 7.1.13. Gracjan zakoñczy³ panowanie w 383 r. Kompilatorzy justyniañscy, zamieszczaj¹c tê konstytucjê w Kodeksie (C. 12.35.12), wymienili w inscriptio Teodozjusza, Arkadiusza i Honoriusza.
Jednak daty ich panowania wci¹¿ nie pokrywaj¹ siê dok³adnie z dat¹ wydania konstytucji. W dniu wydania konstytucji cesarstwem rz¹dzili Teodozjusz I, Walentynian II i Arkadiusz (por. tak¿e inscriptio w innych konstytucjach z tego okresu, np. CTh. 9.14.2). Zob. Á. DOrs Parerga historica (Indecencia y polución. Sobre CTh 7.1.13), Pamplona 1997, s. 201.
97
Odpowiedzialnoæ ¿o³nierzy za szkody wyrz¹dzone na maj¹tku osób prywatnych (privati)...
IDEM AAA. RICHOMERI COMITI ET MAGISTRO UTRIUSQUE MILITIAE.
Cum supra virentes fluminum ripas omnis legionum multitudo consistit, id provida auctorita-te decernimus, ut nullus omnino inmundo fimo sordidatis fluentis commune poculum polluat neve abluendo equorum sudore deproperus publicos oculos nudatus incestet atque ita et turbido potum caeno misceat et confundat aspectum, sed procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluviorum, id est infra tentoria vagos natatus animalium, prouti libitum videtur, exerceat. Sublimis igitur magnificentia tua id sollicitudinis studio et admonitionis praecepto faciet custodiri, ut unusquisque tribunus agnoscat gravi se subdendum esse suppli-cio, in cuius parte neglectum probabitur quod agnoscit imperatum.
DAT. VI KAL. IUN. VINCENTIAE TATIANO ET SYMMACHO CONSS.
Treæ konstytucji dotyczy istotnego problemu, jakim by³o zanieczyszczanie ujêæ wody przez masy obozuj¹cych ¿o³nierzy. Stosuj¹c kwiecisty styl charakterystyczny dla wielu tekstów prawnych pónego antyku, cesarze og³aszali, i¿ kiedykolwiek wojska w wielkiej liczbie (multitudo legionum) obozuj¹ nad zielonymi nurtami rzecznymi, zabrania siê zanieczyszczaæ brudem i zwierzêcymi ekskrementami (fi-mum) nurt rzeczny s³u¿¹cy wspólnemu dobru wszystkich ludzi. Nie wolno tak¿e z tego samego powodu obmywaæ w rzece koni, aby nie zanieczyciæ jej koñskim potem (sudor equorum). Ustawodawca wykaza³ te¿ troskê o obyczajnoæ, zakazuj¹c
¿o³nierzom obmywania zwierz¹t nago na widoku publicznym53. W celu dokonania ablucji ¿o³nierze wraz ze zwierzêtami musieli udaæ siê w miejsce po³o¿one w pew-nym oddaleniu od skupisk ludnoci, w dó³ rzeki, z dala od namiotów (in inferiori-bus partiinferiori-bus fluviorum, id est infra tentoria...), aby nieczystoci nie skazi³y róde³ wody pitnej.
Okolicznoci wydania konstytucji wi¹¿¹ siê z pobytem Teodozjusza i jego armii pod dowództwem Richomeresa w Akwilei, przed powrotem do Konstantynopola po zwyciêskiej wojnie z uzurpatorem Magnusem Maksymusem. Jej og³oszenie musia³o byæ reakcj¹ na skargi privati na zachowanie ¿o³nierzy54. O tym, ¿e w okolicach Akwilei milites dopuszczali siê licznych aktów przemocy wobec okolicznej
ludno-ci, wiadcz¹ nadzwyczajne uprawnienia przyznane latem tego roku provinciales, na mocy których mieli oni prawo stawiaæ ¿o³nierzom-bandytom zbrojny opór55.
53 Nale¿y pamiêtaæ o ró¿nicach w kulturze i obyczajach pomiêdzy cywilizowanymi mieszkañcami cesarstwa a barbarzyñskimi ¿o³nierzami, którzy za panowania Teodozjusza zaczêli pojawiaæ siê w armii rzymskiej w coraz wiêkszej liczbie.
54 Á. DOrs, (Parerga historica..., s. 203) uwa¿a, ¿e zdarzenia, do których nawi¹zuje konstytucja, mog³y mieæ miejsce w pó³nocnej Italii, w okolicach Akwilei (konstytucjê wydano w miecie Vincentia
po³o¿onym niedaleko Akwilei), pod murami której zakoñczy³a siê wojna z uzurpatorem i wokó³ której koncentrowa³y siê wojska Richomeresa przed wyruszeniem na wschód. Zob. tak¿e ibidem, s. 205.
55 CTh. 9.14.2. Mimo ¿e w tekcie nie zachowa³a siê informacja o miejscu wydania tej konstytu-cji, T. Honoré (Law in the crisis of Empire 379455 AD. The Theodosian Dynasty and its Quaestors, Oxford 1988, s. 70) nie ma w¹tpliwoci, ¿e odpowiada za ni¹ kwestor pa³acowy przebywaj¹cego wówczas w Akwilei Teodozjusza. Mo¿na tak¿e za³o¿yæ, ¿e konstytucja by³a reakcj¹ na skargi p³yn¹ce z innych czêci zachodniej czêci cesarstwa i odzwierciedla upadek porz¹dku publicznego w okresie nastêpuj¹cym po wojnie domowej z Maksymusem. Zob. te¿ przypis 66 poni¿ej.
Intencje ustawodawcy wydaj¹ siê byæ czytelne. Chocia¿ liczba ¿o³nierzy w jednostkach wojskowych w okresie pónego antyku nie by³a tak du¿a, jak w okresie pryncypatu, to w przypadku koncentracji liczebnoæ armii mog³a osi¹gaæ kilkadziesi¹t tysiêcy ludzi56, a nale¿y dodaæ do tego znaczn¹ iloæ pomocników, a tak¿e zwierz¹t poci¹gowych i wierzchowców (rola konnicy zwiêkszy³a siê wydatnie w porównaniu z okresem wczesnego cesarstwa). Obecnoæ kilkunastu lub kilkudzie-siêciu tysiêcy ludzi i znacznej liczby zwierz¹t intensywnie korzystaj¹cych ze róde³ wody dla celów ablucji mog³a doprowadziæ do powa¿nego ich zanieczyszczenia.
Treæ konstytucji nie zawiera ¿adnych pomocnych informacji na temat odpo-wiedzialnoci ¿o³nierzy za szkody w ten sposób wyrz¹dzone. Z pewnoci¹ ponosili oni odpowiedzialnoæ o charakterze dyscyplinarnym (aczkolwiek tylko w stosunku do trybunów, którym nakazano przestrzeganie porz¹dku i pilnowanie, czy cesarski nakaz jest egzekwowany, przewidywano w konstytucji wymierzenie niesprecyzowa-nej surowej kary57). Nie jest do koñca pewne, w czyim interesie zosta³a wydana konstytucja. Mo¿na j¹ z jednej strony odczytywaæ jako próbê ochrony interesu lud-noci korzystaj¹cej z rzeki, nad któr¹ obozowa³a armia, a tak¿e próbê ochrony obyczajnoci (pudor), z drugiej jednak strony regulacje mog³y powstaæ w celu ochrony zdrowia ¿o³nierzy: nakaz mycia zwierz¹t w dole rzeki, poni¿ej namiotów (infra tentoria), a wiêc w z dala od miejsc, w których ¿o³nierze czerpali wodê do spo¿ycia, mia³ zapobiec chorobom lub epidemii. Álvaro DOrs utrzymuje, ¿e celem konstytucji by³a ochrona interesu privati58. Brak jednak bli¿szych informacji o od-powiedzialnoci w przypadku zatrucia innych ni¿ rzeki ujêæ wody (róde³, ma³ych zbiorników wodnych), z których mog³y korzystaæ osoby prywatne (byæ mo¿e z uwagi na szczególny charakter konstytucji).
Pewn¹ wskazówk¹ mo¿e byæ miejsce, jakie zajmuje omawiana konstytucja w Kodeksie Teodozjañskim. Poprzedza j¹ konstytucja cesarzy: Gracjana, Walenty-niana II i Teodozjusza I, wydana w 384 r.59 i skierowana do praefectus praetorio Orientis Cynegiusza60. ¯o³nierzom (zarówno prostym milites, jak trybunom) zaka-zano wkraczania na prywatne posiad³oci (possessiones), winni oni pozostawaæ w miejscach postoju w wyznaczonych miejscach publicznych, przy swoich znakach (cum signis propriis). Konstytucja ta mog³a zostaæ wydana w celu unikniêcia roz-przê¿enia i przypadków dezercji, jednak¿e powód móg³ byæ inny. W kodeksie
za-56 Zob. przypis 12. Pod Argentoratum Julian mia³ do dyspozycji zaledwie 13 tys. ¿o³nierzy. Ten¿e sam, ju¿ jako August, na wyprawê do Persji powiód³ 65 tys. ¿o³nierzy. Pod Adrianopol pomaszerowa³a armia licz¹ca prawdopodobnie oko³o 4060 tys. milites. Por. T. S. Burns, The Battle of Adrianople:
a Reconsideration, Historia 22 (1973), s. 344; R. MacMullen, How Big was the Roman..., s. 459;
A.D. Lee, War in Late..., s. 78; H. Elton, Military..., s. 285.
57 Okrelenie grave supplicum pojawia siê w innych konstytucjach, z regu³y w odniesieniu do nadu¿yæ urzêdników: C. 11.67.1, CTh. 12.1.80 (380 r.), CTh 8.1.12 (382 r.), CTh. 8.5.56 (396 r.), CTh.
9.26.2 (400 r.). W konstytucji CTh. 9.26.2 jako grave supplicum widnieje kara wygnania (deportatio).
58 Á. DOrs, Parerga historica..., s. 205.
59 CTh. 7.1.12.
60 A.H.M. Jones, J.R. Martindale, J. Morris, The Prosopography..., s. 235, s.v. Maternus Cynegius 3.
99
Odpowiedzialnoæ ¿o³nierzy za szkody wyrz¹dzone na maj¹tku osób prywatnych (privati)...
mieszczono bowiem inn¹ konstytucjê, wydan¹ w tym samym dniu co CTh. 7.1.12 i skierowan¹ do tego samego adresata61. Konstytucja ta zawiera informacjê o nad-u¿ywaniu (usurpatio) przez ¿o³nierzy prawa do skorzystania z cursus publicus. Byæ mo¿e owe wkraczanie na posiad³oci prywatne, którego wzbraniano ¿o³nierzom i trybunom, mia³o na celu rekwirowanie prywatnych zaprzêgów i zwierz¹t poci¹go-wych. Zatem konstytucja zakazuj¹ca zanieczyszczania rzek tak¿e mog³a mieæ po-dobny wydwiêk nawet jeli pierwotnie zosta³a wydana w innym celu, to osoby redaguj¹ce Codex Theodosianus uzna³y j¹ za s³u¿¹c¹ interesom privati i chroni¹c¹ ich prawa62. Kwestia odpowiedzialnoci odszkodowawczej ¿o³nierzy pozostaje jed-nak nierozstrzygniêta.
Zakoñczenie
Omawiana problematyka znacznie przekracza granice, jakie wytycza zawartoæ konstytucji zachowanych w 7 ksiêdze Kodeksu Teodozjañskiego. ród³a pozapraw-ne zawieraj¹ wiele przekazów o niesprawiedliwoci, jakiej dowiadczali privati (na-wet je¿eli wemie siê poprawkê na obecny w literaturze topos bezkarnego ¿o³nie-rza-rabusia). ¯o³nierze dokonywali rabunków na w³asn¹ rêkê lub przy okazji poboru annona militaris (co widaæ ju¿ by³o przy okazji omawiania CTh. 7.4.12)63. Niektóre listy zachowane w kolekcji papirusów Abinneusza uwidaczniaj¹ bezpra-wie, jakiego dopuszczali siê w Egipcie viri militares64.
61 CTh. 8.5.45.
62 Por. V. Giuffrè, który uwa¿a, ¿e CTh 7.1.12 i 7.1.13 by³y reakcj¹ na naruszanie przez ¿o³nierzy interesów privati i wraz z konstytucjami zachowanymi w tytu³ach 711 ksiêgi 7 (w których zachowa³y siê omawiane powy¿ej konstytucje powiêcone onus metatorum, salgamum, pastwiskom itp.) tworz¹
korpus praw chroni¹cych prawa obywateli (V. Giuffrè, Iura e Arma. Intorno al VII libro del Codice Teodosiano, Milano 1979, s. 27 i 31). Wagê spraw regulowanych konstytucj¹ 7.1.13 musieli rozumieæ kompilatorzy justyniañscy, którzy zachowali j¹ (interpolowan¹) w Kodeksie Justyniana (jako C. 12.35.12, poprzedza j¹ tak¿e CTH 7.1.12, jako C. 12.35.11, co, bêd¹c konsekwencj¹ chronologiczne-go uk³adu tekstów, mo¿e jednoczenie sugerowaæ zwi¹zek, jaki widzieli kompilatorzy pomiêdzy tymi konstytucjami). DOrs uwa¿a, ¿e kierowali siê oni przede wszystkim wzglêdami moralizatorskimi (Pa-rerga historica..., s. 198). Co ciekawe, w interpolowanym tekcie nie znalaz³a siê wzmianka o sankcjach wymierzanych trybunom.
63 R. MacMullen, Soldier and civilian..., s. 88 i n.
64 Por. H.I. Bell, V. Martin, E.G Turner, D. v Berchem (red.), The Abinnaeus Archive. Papers of a Roman officer in the reign of Constantius II, Oxford 1962. Flavius Abinnaeus by³ dowódc¹ jednostki jazdy stacjonuj¹cej w Dionysias w Egipcie. S³u¿y³ na tym stanowisku w czasach cesarza Konstancjusza.
¯o³nierze pod jego dowództwem obrabowali mieszkañców wioski Theoxenis, byæ mo¿e pod pozorem rekwizycji (list 18, skarga urzêdowego przedstawiciela lokalne spo³ecznoci Chaeremona do Abinnaue-usza). Inny ¿o³nierz, imieniem Atenodorus, napad³ i poturbowa³ niejakiego Demetriusza (list 28). Jesz-cze w innym przypadku dwaj ¿o³nierze we wspó³dzia³aniu z innymi privati uprowadzili z zagrody Aureliusza Aboula owce i winie (list 48). Tylko w przypadku listu 28 widnieje sugestia, ¿e poszkodo-wany liczy³ na rekompensatê. W licie 18 skar¿¹cy siê wypomina Abinneuszowi, ¿e ten ochrania swoich ludzi przed wymiarem sprawiedliwoci i grozi odwo³aniem siê do lokalnego dux.
Z krótkiego przegl¹du róde³ wy³ania siê jednoznaczny wniosek ustawodawca unika³ formu³owania prawnych ram odpowiedzialnoci odszkodowawczej za szkody wyrz¹dzone przez ¿o³nierzy. Wyj¹tkiem mo¿e byæ tutaj konstytucja z 417 r. (CTh.
7.11.2), która zobowi¹zywa³a duces limitis Eufratensis do naprawienia szkody in duplum i wyznacza³a podobne sankcje na przysz³oæ. Nie upowa¿nia to jednak do stwierdzenia, ¿e zbli¿one zasady mog³y obowi¹zywaæ winnych przypadkach. Za-uwa¿my, ¿e wiêkszoæ wymienionych sankcji to grzywny administracyjne (CTh.
7.8.5.3, 7.8.10, 7.7.3, 7.1.13), których celem nie jest zaspokojenie roszczeñ poszko-dowanych. W kilku przypadkach najwyraniej pozostawiano dowódcy zadanie uka-rania ¿o³nierza w drodze odpowiedzialnoci dyscyplinarnej, która to kara mog³a zadoæuczyniæ jedynie moralnej krzywdzie poszkodowanego. Brak jest w analizo-wanych tekstach (z wyj¹tkiem sugestii zawartej w CTh. 7.11.2) informacji o mo¿li-woci dochodzenia roszczeñ od ¿o³nierzy lub odpowiedzialnych za ich dzia³ania dowódców na zasadach ukszta³towanych przez ius privatum. Nie oznacza to, ¿e takiej mo¿liwoci nie by³o, nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e IV wiek to epoka, w której kszta³tuje siê pónoantyczna postaæ patronatu, w tym tak¿e jego wojskowej odmia-ny. W swej s³ynnej mowie syryjski retor Libaniusz dawa³ wyraz frustracji, jak¹ rodzi³a bezsilnoæ obywateli wobec bezprawnych dzia³añ viri militares i ich prote-gowanych. Jeli wierzyæ Libaniuszowi, privatus w prawnym konflikcie z miles nie mia³ szans65. Wydaje siê zatem, ¿e jakkolwiek prawodawcy przejawiali troskê o dobro privati, przedmiotem ich zainteresowania by³o powstrzymanie bezprawnych dzia³añ ¿o³nierzy, za kwestia reperacji szkód wyrz¹dzonych przez milites nie przy-ci¹ga³a ich zbytniej uwagi, chocia¿ posuwali siê w swoim ustawodawstwie niekiedy do przyznawania obywatelom nadzwyczajnych uprawnieñ w celu obrony przez ¿o³-niersk¹ swawol¹66.
65 Zob. A. wiêtoñ, Dowódcy wojskowi jako patroni humiliores w pónym cesarstwie rzymskim (na przyk³adzie mowy 47 Libaniusza i listów Abinneusza), [w:] R. Sajkowski, M. Wolny (red.), Z antycznego wiata, t. I: Grecja. Kartagina. Rzym, Olsztyn 2009, s. 172195.
66 Warto zwróciæ uwagê na konstytucjê wydan¹ 1 lipca 391 r. przez Walentyniana II, Arkadiusza i Teodozjusza (CTh. 9.14.2). Wobec powtarzaj¹cych siê aktów przemocy nadano wszystkim provincia-les mo¿noæ niczym nieograniczonych dzia³añ przeciw bezprawiu, jakiego dopuszczali siê ¿o³nierze i privati grabi¹cy noc¹ posiad³oci i rabuj¹cy podró¿nych. I jedni, i drudzy mogli byæ zabijani w akcie samoobrony (patrz przyp. 55 powy¿ej). Podobnie w konstytucji wydanej 2 padziernika 403 r. (CTh.
7.18.14. pr.) Arkadiusz i Honoriusz zezwolili provinciales na zabijanie ¿o³nierzy-bandytów. Zob.
A. wiêtoñ, Desertores et latrones..., s. 8596.
101
Odpowiedzialnoæ ¿o³nierzy za szkody wyrz¹dzone na maj¹tku osób prywatnych (privati)...