Studia Prawnoustrojowe 27 UWM
2015
Odrodzona w 1918 r. Polska niemal od pierwszych dni pañstwowoci musia³a zmierzyæ siê z jednym z najtrudniejszych politycznie i spo³ecznie problemów, jakim by³o wielomilionowe polskie wychodstwo. Powsta³o ono nie tylko na skutek
wcze-niejszego braku pañstwowoci, w tym uwarunkowañ politycznych i ekonomicz-nych, ale te¿ w znacznej mierze z powodu dzia³añ wojennych. Na ziemiach okupo-wanych przez Niemcy i Austro-Wêgry mobilizacja objê³a wiêkszoæ mê¿czyzn w sile wieku. Rosjanie, opuszczaj¹c w 1915 r. okupowane dot¹d ziemie polskie, ewakuowali w g³¹b Rosji oko³o 1,5 mln ludnoci cywilnej. Z kolei w wyniku kolej-nych ofensyw rosyjskich na froncie z Austri¹ ewakuowa³o siê z Ma³opolski w g³¹b Austrii oko³o 0,5 mln osób. W Niemczech znajdowa³o siê te¿ oko³o 0,5 mln pol-skich robotników sezonowych szukaj¹cych pracy z w³asnej woli b¹d rekrutowa-nych przymusowo przez instytucje niemieckie. Tote¿ gdy pojawi³a siê mo¿liwoæ odzyskania przez pañstwo niepodleg³oci, a tym bardziej gdy mo¿liwoæ ta zaczê³a siê materializowaæ, do kraju zaczê³y zmierzaæ rzesze wychodców.
Pierwsza fala Polaków korzystaj¹cych z rozpadu frontu niemiecko-rosyjskiego dotar³a z Rosji do jeszcze nie powsta³ego pañstwa latem 1918 r. Pón¹ jesieni¹ rozpoczê³a siê du¿a fala powrotów z Niemiec. Stosunkowo najszybciej opucili je robotnicy polscy z Królestwa Polskiego, internowani b¹d wywiezieni przez oku-panta. Póniej zacz¹³ siê masowy, czêsto spontaniczny, powrót wychodców pol-skich ze rodkowych i zachodnich Niemiec, a nawet z pogranicza polsko-niemiec-kiego1. Czêæ Polaków przyspiesza³a decyzjê o powrocie na skutek celowej polityki dotychczasowych pracodawców. Na prze³omie listopada i grudnia 1918 r. w³acicie-le kopalñ w Westfalii, przewiduj¹c pogorszenie koniunktury rynkowej, wyrzucili b¹d zwolnili z pracy wielu z nich2.
1 E. Ko³odziej, Dzieje Polonii w zarysie. 19181939, Warszawa 1991, s. 14.
2 M. Piotrowski, Reemigracja Polaków z Niemiec 19181939, Lublin 2000, s. 80.
Masowy powrót do zniszczonego wojn¹ i bêd¹cego dopiero w fazie formowa-nia pañstwa grozi³ wieloma niebezpieczeñstwami, g³ównie o charakterze gospodar-czym. Dostrzega³ to ju¿ pierwszy rz¹d polski, co ilustruje jeden z dokumentów Rady Ministrów z tego okresu, tak rysuj¹cy tê sytuacjê: Kraj stoi przed bezrobociem szerokich mas ludowych. Z Niemiec wraca oko³o 700 tysiêcy jeñców cywilnych i wojennych. Z Rosji wraca jeszcze 150 tysiêcy wygnañców. Rzesze te zostan¹ prawdopodobnie powiêkszone przez pracowników warsztatów i fabryk, które w obecnych warunkach ekonomicznych mog¹ zawieszaæ swe czynnoci. Rz¹d wiêc musi siê liczyæ z tym, i¿ w kraju bêdzie oko³o miliona ludzi pozbawionych pracy3.
Brak mo¿liwoci zapewnienia powracaj¹cym z obczyzny Polakom nie tylko pracy, ale i egzystencji spowodowa³, ¿e nie byli oni zachêcani do powrotu, a wrêcz nak³aniano ich pozostania w miejscach pobytu. Dzia³ania takie podejmowa³ pierw-szy konsul polski w Berlinie Karol Rose, który 20 grudnia 1918 r. wyda³ nawet komunikat w tej sprawie, rozpowszechniony przez gazety. Pisa³ w nim: Na razie Konsulat zwraca siê do wszystkich Rodaków polskich w Niemczech z serdeczn¹ prob¹ i rad¹, ¿eby nikt samowolnie nie opuszcza³ obecnego miejsca pracy. Us³u-chanie tej rady le¿y przede wszystkim w interesie robotników, bo, o ile jeszcze teraz spokojnie lub kilka tygodni poczekaj¹, to Konsulat rêczy, ¿e potem zostan¹ odsta-wieni do kraju zupe³nie darmo i wyjad¹ z punktów zbornych pod opiek¹ delegatów Konsulatu zaopatrzeni w rodki ¿ywnoci na czas jazdy kolejowej. [...] A zatem, na mi³oæ Bosk¹, miejcie jeszcze trochê cierpliwoci, nacierpielicie siê ju¿ tyle pocze-kajcie zatem jeszcze te parê lub kilka tygodni [...]. Pamiêtajcie o tem, ¿e Polska jest wyniszczona, fabryki stoj¹, gospodarstwa rolne równie¿ nie pracuj¹ tak jak dawniej i ¿e by³oby to dla kraju wprost nieszczêcie, gdyby wróci³y od razu krociowe rzesze robotnicze. Ka¿dy tydzieñ opónienia stanowiæ bêdzie dla rz¹du i spo³eczeñstwa polskiego które zgo³a nie s¹ Waszego losu obojêtne ogromn¹ ulgê i da im mo¿noæ stopniowego i planowanego rozmieszczenia robotników, którzy tylko w tym wypadku znajd¹ w Polsce jaki taki zarobek4.
Apele i inne dzia³ania maj¹ce sk³oniæ polskie wychodstwo do opónienia de-cyzji o powrocie do kraju mia³y ograniczon¹ skutecznoæ. St¹d wraz z budow¹ aparatu administracyjnego pañstwa tworzono struktury, których pocz¹tkowym celem by³a repatriacja, rozumiana jako organizacja powrotu do kraju osób, które znalaz³y siê poza jego granicami w charakterze jeñców, zdemobilizowanych ¿o³nierzy lub wskutek przymusowego przesiedlenia wynik³ego z decyzji w³adz okupacyjnych5. Dla tych celów ju¿ 11 listopada 1918 r. uchwa³¹ Rady Kierowników Ministerstw utworzono Pañstwowy Urz¹d ds. Jeñców, podleg³y bezporednio Radzie Ministrów.
Dekretem Naczelnika Pañstwa z 30 grudnia 1918 r. zosta³ on przekszta³cony
3 Polityka spo³eczna pañstwa polskiego 19181935, Warszawa 1935, t. II, s. 133.
4 K. Rose, Wspomnienia berliñskie, Warszawa 1933, s. 121122.
5 Definicja repatriacji, zob. W. Kopaliñski, S³ownik wyrazów obcych i zwrotów obcojêzycznych, Warszawa 1994, s. 436.
167
Struktura, zadania i prawne podstawy dzia³alnoci aparatu pañstwowego II RP...
w Pañstwowy Urz¹d ds. Powrotu Jeñców, Uchodców i Robotników6. Jego przepisy nadawa³y temu urzêdowi status instytucji tymczasowej zobowi¹zanej do:
a) sprowadzenia do miejsca zamieszkania jeñców, uchodców i robotników Polaków;
b) zorganizowanego przemieszczenia przez ziemie Pañstwa Polskiego do w³aci-wych punktów granicznych jeñców, uchodców i robotników obcych narodowoci;
c) zapewnienia opieki sanitarno-¿ywnociowej przemieszczanym przez ziemie polskie jeñcom, uchodcom i robotnikom;
d) uregulowania za porednictwem Ministerstwa Spraw Zagranicznych warun-ków powrotu do kraju jeñców, uchodców i robotniwarun-ków przebywaj¹cych poza grani-cami Polski7.
Zadaniom Urzêdu odpowiada³a struktura organizacyjna w jego sk³ad wcho-dzi³o piêæ wydzia³ów: Ogólny, Prowincjonalny, Statystyczno-Rozrachunkowy, Za-graniczny i S³u¿by Etapów. Pierwszy nich mia³ charakter wspomagaj¹cy, bowiem zajmowa³ siê szeroko rozumianymi sprawami administracyjnymi8. Pozosta³e wype³-nia³y powinnoci merytoryczne. Wydzia³ Prowincjonalny zajmowa³ siê tworzeniem punktów etapowych i ¿ywnociowych, organizowa³ aprowizacjê i pomoc sanitar-no-lekarsk¹ oraz zapewnia³ sta³¹ inspekcjê punktów etapowych i ¿ywnociowych.
Wydzia³ Statystyczno-Rozrachunkowy prowadzi³ ewidencjê jeñców, uchodców i robotników oraz przygotowywa³ materia³y niezbêdne do przewidywanych miêdzy-pañstwowych rokowañ dotycz¹cych zwrotu kosztów zwi¹zanych z repatriacj¹. Wy-dzia³ Zagraniczny mia³ w porozumieniu i za porednictwem Ministerstwa Spraw Zewnêtrznych zapewniæ opiekê i pomoc jeñcom, uchodcom i robotnikom przeby-waj¹cym poza krajem oraz przygotowaæ umowy miêdzypañstwowe dotycz¹ce ich powrotu. Wreszcie Wydzia³ S³u¿by Etapów by³ swoist¹ ekspozytur¹ w³adz wojsko-wych, bowiem kierowa³ nim wojskowy naczelnik s³u¿by etapów, który by³ przedsta-wicielem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.
Pañstwowy Urz¹d ds. Powrotu Jeñców, Uchodców i Robotników funkcjono-wa³ jako odrêbna struktura dwa lata. Ustaw¹ z 4 listopada 1920 r. zosta³ w³¹czony w sk³ad Urzêdu Emigracyjnego przy Ministerstwie Pracy i Opieki Spo³ecznej9, któ-ry mia³ pe³n¹ w³aciwoæ w sprawach zwi¹zanych z przemieszczeniami ludnoci.
Wynika³o to bezporednio z art. 1 rozporz¹dzenia Rady Ministrów powo³uj¹cego ten urz¹d10, stanowi¹cego, ¿e w jego dzia³alnoci: zerodkowuj¹ siê wszystkie sprawy
6 Dekret o utworzeniu Pañstwowego Urzêdu do spraw Powrotu Jeñców, Uchodców i Robotni-ków (Dz.U. RP z 1919 r., nr 3, poz. 84).
7 Ibidem.
8 Jego kompetencje precyzowa³ art. 6. stanowi¹c, ¿e: prowadzi kancelarjê Urzêdu, kasê, rachu-bê, kontrolê, zestawia bud¿ety, informuje prasê i za³atwia sprawy personalne.
9 Ustawa z dnia 4 listopada 1920 r. w przedmiocie uregulowania spraw dobrowolnej oraz przy-musowej migracji ludnoci (Dz.U. RP nr 108, poz. 707).
10 Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1920 r. w przedmiocie utworzenia Urzêdu Emigracyjnego przy Ministerstwie Pracy i Opieki Spo³ecznej (Dz.U. RP nr 39, poz. 232).
dotycz¹ce emigracji, reemigracji, imigracji i opieki nad wychodcami11. Wspo-mnian¹ ustaw¹ z 4 listopada 1920 r. kompetencje Urzêdu Emigracyjnego poszerzo-no o sprawy zposzerzo-noszonego Urzêdu ds. Powrotu Jeñców, Uchodców i Robotników, co wprost wynika³o z art. 1 ustawy: temu¿ Urzêdowi przekazuje siê wszelkie sprawy dotycz¹ce powrotu jeñców, a¿ do czasu ich zupe³nego uregulowania.
Pozbawienie autonomicznoci instytucjonalnej spraw zwi¹zanych z repatriacj¹ okaza³o siê przedwczesne. Wojna z Rosj¹ sowieck¹, zakoñczona traktem ryskim12, spowodowa³a bowiem kolejn¹ masow¹ falê powrotów do kraju. Wymaga³o to po-czynienia odpowiednich dzia³añ organizacyjnych, szczególnie dotycz¹cych transpor-tu repatriantów oraz zapewnienia im wy¿ywienia na czas podró¿y, jak równie¿ opie-ki sanitarnej. Do tych zadañ powo³ano pocz¹tkowo urz¹d Nadzwyczajnego Komisarza ds. Repatriacji, zast¹piony w 1922 r. przez Miêdzyministerialn¹ Radê ds.
Repatriacyjnych13.
Repatriacja zosta³a uznana za zakoñczon¹ w lipcu 1924 r.14 W jej ramach do kraju powróci³o oko³o 2,53 mln osób, z czego z Rosji oko³o 1 200 tys. osób.
Wymaga³o to olbrzymiego wysi³ku organizacyjnego, koordynowanego przez wymie-nione wy¿ej instytucje centralne. Podlega³o im m.in. 170 placówek przejciowych i rozdzielczych (tzw. etapów) rozmieszczonych w ró¿nych punktach kraju, ale g³ów-nie w pobli¿u granic pañstwowych. Obok nich funkcjonowa³y w ró¿nych krajach europejskich specjalne misje przeprowadzaj¹ce repatriacje obywateli polskich, któ-rzy mieli status jeñców wojennych lub zdemobilizowanych ¿o³niektó-rzy armii obcych.
Trudny do przecenienia wk³ad w przeprowadzenie repatriacji wnios³o te¿ wiele innych instytucji pañstwowych i organizacji spo³ecznych, szczególnie Polski Czer-wony Krzy¿ oraz Stowarzyszenie YMCA15.
Uczestnictwa struktur pañstwa wymaga³a równie¿ reemigracja. Jedna z czte-rech sekcji powo³anego w listopadzie 1918 r. Ministerstwie Pracy i Opieki Spo³ecz-nej zajmowa³a siê sprawami porednictwa pracy i emigracji robotniczej. Niemal jednoczenie na podstawie dekretu Naczelnika Pañstwa z 27 stycznia 1919 r. zaczê-to tworzyæ struktury terenowe maj¹ce zajmowaæ siê reemigrantami16. Zadaniem
11 Ibidem.
12 Traktat okreli³ losy ludnoci polskiej znajduj¹cej siê na terytorium kontrolowanym przez bol-szewików. O obywatelstwo polskie mog³y siê staraæ osoby, które ukoñczy³y 18 rok ¿ycia i 1 sierpnia 1919 r. by³y zameldowane na terenie dawnego Królestwa Polskiego. Do Polski mogli wyjechaæ rów-nie¿ potomkowie powstañców zes³anych w latach 1830-1865 oraz wszyscy, którzy mogli udowodniæ,
¿e s¹ nie dalej ni¿ w trzecim pokoleniu potomkami osób, które stale zamieszkiwa³y na terytorium dawnej Rzeczypospolitej. Zainteresowani mieli 1 rok na z³o¿enie owiadczenia o wyborze obywatel-stwa; szerzej J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921. Geneza rokowania traktat komisje mieszane, Warszawa 1985; M. Wojciechowski (red.), Traktat ryski 1921 roku po 75 latach: studia, Toruñ 1998.
13 Polityka spo³eczna , s. 194.
14 Ibidem.
15 Z ang. Young Mens Christian Association Zwi¹zek Chrzecijañskiej M³odzie¿y Mêskiej.
16 Dekret o organizacji pañstwowych urzêdów porednictwa pracy i opieki nad wychodcami (Dz.U. RP z 1919 r., nr 11, poz. 127).
169
Struktura, zadania i prawne podstawy dzia³alnoci aparatu pañstwowego II RP...
tym obarczono pañstwowe urzêdy porednictwa pracy i opieki nad wychodcami, które mia³y powstaæ w miastach powiatowych, punktach pogranicznych oraz w in-nych miejscowociach, w zale¿noci od potrzeb. Dekret w art. 2 precyzowa³ ich powinnoci:
1) porednictwo pracy dla wszelkich kategorji pracowników, poszukuj¹cych zarobków tak wewn¹trz kraju jak za granic¹;
2) porada przy wyborze lub zmianie zawodu;
3) udzielanie informacji o krajowych i zagranicznych stosunkach zarobko-wych, dostarczanie wychodcom wiadomoci, potrzebnych do strze¿enia siê przed b³êdami i wyzyskiem podczas podró¿y i na miejscu pobytu za granic¹, kontrola treci umów, zawieranych z pracownikami sezonowymi (zw³aszcza z wiêkszemi grupami robotników) przez przedsiêbiorców zagranicznych, poredniczenie w udzielaniu za-liczek na podró¿, pomoc przy wymianie pieniêdzy;
4) popieranie reemigracji, ochrona wychodców i reemigrantów w granicach kraju;
5) zbieranie i zestawianie dat statystycznych, dotycz¹cych rynków pracy, ruchu wychodczego i przychodczego oraz reemigracji;
6) inne czynnoci, które okrelaj¹ ustawy o publicznem porednictwie pracy i ustawa emigracyjna.
Wspomniane struktury zarówno centralne, jak i terytorialne tworzy³y sta³¹ czêæ powstaj¹cego aparatu administracyjnego pañstwa. Reemigracja wymaga³a jed-nak równie¿ dzia³añ doranych, wype³nianych przez powo³ywane dla tych celów organy. Taki epizodyczny charakter mieli delegaci rz¹dowi sprawuj¹cy opiekê na emigrantami wyje¿dzaj¹cymi do kraju w transportach zbiorowych, jak te¿ przydzie-leni do licznych placówek konsularnych i dyplomatycznych attache emigracyjni, których przemianowano nastêpnie na radców emigracyjnych, redukuj¹c
jednocze-nie ich liczbê do trzech w Pary¿u, Berlinie i Buenos Aires17.
Wzrastaj¹ca liczba reemigrantów wymaga³a uporz¹dkowania i wzmocnienia in-stytucji maj¹cych zajmowaæ siê t¹ potrzebuj¹c¹ wsparcia grup¹ spo³eczn¹. Rozpo-rz¹dzeniem Rady Ministrów z 22 kwietnia 1920 r. utworzono Urz¹d Emigracyjny podleg³y Ministrowi Pracy i Opieki Spo³ecznej. Jak zaznaczono wczeniej, otrzyma³ on pe³niê kompetencji dotycz¹cych spraw emigracji, reemigracji, imigracji i opieki nad wychodcami. Jednoczenie w art. 2 szczegó³owo okrelono jego zadania, zali-czaj¹c do nich:
a) przygotowywanie ustaw i rozporz¹dzeñ w przedmiotach podlegaj¹cych kompetencji Urzêdu;
b) przygotowywanie z wspó³udzia³em Ministerstwa Spraw Zagranicznych kon-wencji emigracyjnych i wszelkich uk³adów miêdzynarodowych dotycz¹cych emigra-cji, reemigracji i imigracji;
17 Polityka spo³eczna..., s. 196.
c) nadzór nad kontraktowaniem robotników do pracy za granic¹;
d) przeciwdzia³anie szkodliwej propagandzie emigracyjnej i nielegalnemu wer-bunkowi emigracyjnemu;
e) zbieranie i udzielanie wiadomoci o stosunkach panuj¹cych w pañstwach obcych pod wzglêdem konjunktury emigracyjnej i informowanie o nich instytucji, osób i w³adz interesowanych;
f) sprawy zwi¹zane z organizacj¹ transportów emigrantów i reemigrantów;
g) opieka nad emigrantami i reemigrantami w czasie podró¿y;
h) ochrona praw i interesów emigrantów na miejscu pracy;
i) opieka nad reemigrantami bezporednio po ich powrocie do kraju;
j) wspó³dzia³anie z Ministerstwem Skarbu w organizacji przesy³ania oszczêd-noci wychodców do kraju;
k) popieranie zrzeszeñ i instytucji spo³ecznych i gospodarczych w kraju i za granic¹, których celem jest niesienie pomocy i opieka nad emigrantami i reemigran-tami oraz nadzorowanie dzia³alnoci tych zrzeszeñ i instytucji pod wzglêdem stoso-wania siê do przepisów emigracyjnych;
l) opinjowanie w sprawach udzielania koncesji zagranicznym kompanjom okrêtowym na sprzeda¿ w Polsce biletów III-ej klasy i miêdzypok³adowych;
m) prowadzenie w porozumieniu z G³ównym Urzêdem Statystycznym statysty-ki ruchu emigracyjnego, reemigracyjnego i imigracyjnego.
Strukturami terenowymi tego Urzêdu by³y utworzone wczeniej pañstwowe urzêdy porednictwa pracy i opieki nad wychodcami18 oraz komisarz emigracyjny w Gdañsku. Ten ostatni organ w zasadzie nie zaistnia³, bowiem zosta³ zniesiony rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z 31 maja 1920 r.19
Rozporz¹dzenie powo³uj¹ce Urz¹d Emigracyjny zapowiada³o utworzenie Rady Emigracyjnej jako organu doradczego tej instytucji. Materializacja ww. zapowiedzi nast¹pi³a 9 czerwca 1921 r., kiedy rozporz¹dzeniem Rady Ministrów powo³ano in-stytucjê o nieco zmodyfikowanej nazwie i pozycji ustrojowej zamiast cia³a dorad-czego Urzêdu Emigracyjnego ukonstytuowano organ opiniodawczy Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej. Podniesion¹ rangê anonsowa³a skorygowana nazwa, do której dodano s³owo Pañstwowa20. Rada sk³ada³a siê z 24 cz³onków maj¹cych nastêpu-j¹ce rekomendacje: 8 reprezentowa³o Sejm, kolejnych 8 wymienionych w rozpo-rz¹dzeniu ministrów (Spraw Wewnêtrznych, Spraw Zagranicznych, Spraw Wojsko-wych, Przemys³u i Handlu, Rolnictwa i Dóbr PañstwoWojsko-wych, Skarbu, Zdrowia Publicznego oraz Dyrektora G³ównego Urzêdu Statystycznego), ostatnich za 8
mia-³o wywodziæ siê sporód osób maj¹cych przygotowanie merytoryczne w zakresie
18 Na podstawie dekretu Naczelnika Pañstwa z 27 stycznia 1919 r.
19 Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 31 maja 1920 r. w przedmiocie zmiany art. 4-go rozporz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1920 r. (Dz.U. RP nr 45, poz. 279).
20 Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 9 czerwca 1921 r. o utworzeniu Pañstwowej Rady Emigracyjnej (Dz.U. RP nr 64, poz. 403).
171
Struktura, zadania i prawne podstawy dzia³alnoci aparatu pañstwowego II RP...
polityki migracyjnej. Ta czêæ sk³adu Rady zosta³a powo³ana na okres trzech lat na wniosek dyrektora Urzêdu Emigracyjnego przez Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej.
Okrelone w paragrafie 2 rozporz¹dzenia zadania Rady odpowiada³y cile jej zak³adanym celom, sprowadzaj¹c siê do:
a) opinjowania na wniosek Urzêdu Emigracyjnego w sprawach dotycz¹cych polityki emigracyjnej, reemigracyjnej i imigracyjnej;
b) opinjowania projektów ustawodawczych w powy¿szych sprawach;
c) opinjowania projektów konwencji miêdzynarodowych, zawrzeæ siê maj¹-cych w sprawach emigracji, reemigracji i imigracji;
d) opinjowania podañ towarzystw okrêtowych o udzielenie zezwoleñ na sprze-da¿ kart okrêtowych 111 kl. i miêdzypok³adowych;
e) przedk³adania Urzêdowi Emigracyjnemu wniosków i uwag w przedmiocie ustawodawstwa, polityki i opieki emigracyjnej, imigracyjnej i reemigracyjnej.
Zorganizowana w pocz¹tkowym okresie pañstwowoci administracja ds. emi-gracyjnych i remiemi-gracyjnych uleg³a modyfikacjom po przewrocie majowym. Korek-ty te wprowadzi³o rozporz¹dzenie Prezydenta RP z 11 padziernika 1927 r. o emi-gracji21 wraz z rozporz¹dzeniem wykonawczym do niego z 23 grudnia 1927 r.22 W podstawowym dla tych zmian akcie rozporz¹dzeniu Prezydenta RP dokonano ucilenia pojêcia emigranta, stanowi¹c, ¿e za takowego nale¿y uznawaæ obywatela polskiego, który: opuszcza lub opuci³ terytorjum Rzeczypospolitej w poszukiwa-niu pracy lub dla jej wykonywania, lub w celach osadnictwa, albo te¿ udaj¹c siê do swego ma³¿onka, krewnych i powinowatych, którzy ju¿ wyemigrowali poprzednio
(art. 1). Status ten przys³ugiwa³ równie¿ rodzinie emigranta przebywaj¹cej razem z nim poza krajem.
Doæ istotn¹ nowoci¹ by³ przepis upowa¿niaj¹cy w³aciwe organy do wstrzyma-nia emigracji do krajów, w których nara¿ona by³aby ochrona ¿ycia, wolnoci, miewstrzyma-nia oraz interesów ekonomicznych i moralnych emigrantów lub jeli wymaga³yby tego wzglêdy dobra publicznego. Z delegacji tej organy pañstwa skorzysta³y dwukrotnie.
Po raz pierwszy w styczniu 1928 r., kiedy wstrzymano na 3 tygodnie emigracjê do Argentyny23. Drugi raz odwo³ano siê do tej mo¿liwoci w 1929 r., kiedy powo³uj¹c siê na wzglêdy dobra publicznego, wstrzymano emigracjê osób nieposiadaj¹cych w kraju, do którego zamierza³y emigrowaæ, zapewnionej odpowiedniej pracy lub nieposiada-j¹cych tam zapewnionych dostatecznych rodków utrzymania24. Zakaz ten zosta³
21 Rozporz¹dzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 padziernika 1927 r. o emigracji (Dz.U.
RP nr 89, poz. 799).
22 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej z dnia 23 grudnia 1927 r. w sprawie wykonania rozporz¹dzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o emigracji (Dz.U. RP z 1928 r., nr 6, poz. 37).
23 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagra-nicznych z dnia 17 stycznia 1928 r. w sprawie czasowego wstrzymania emigracji do Argentyny (Dz.U.
RP nr 8, poz. 62).
24 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicz-nych z dnia 9 lutego 1928 r. w sprawie czêciowego wstrzymania emigracji (Dz.U. RP nr 26, poz. 239).
przed³u¿ony rozporz¹dzeniem z 31 grudnia 1929 r. i mia³ obowi¹zywaæ do odwo³a-nia25. Formalnie ograniczenie to obowi¹zywa³o do 12 padziernika 1944 r.
Inne ograniczenie by³o zwi¹zane z wiekiem i p³ci¹. Generalnie mê¿czyni, któ-rzy osi¹gnêli 18 rok ¿ycia, mogli samodzielnie podejmowaæ decyzjê w kwestii emi-gracji. M³odsi mogli emigrowaæ pod opiek¹ osób pe³noletnich z grona najbli¿szej rodziny lub po uzyskaniu zezwolenia Urzêdu Emigracyjnego. Kobietom pozosta-wiono prawo decydowania o wyjedzie po ukoñczeniu 21 lat ¿ycia, za m³odsze musia³y mieæ zapewnion¹ opiekê mê¿a lub najbli¿szych krewnych, b¹d dyspono-waæ zaproszeniem z krêgu tych samych osób. Zastrze¿ono jednoczenie, ¿e w wyj¹t-kowych wypadkach Urz¹d Emigracyjny mo¿e zezwoliæ na wyjazd kobietom niespe³-niaj¹cym wymaganych warunków.
W organizacji aparatu w³adzy publicznej ds. emigracji rozporz¹dzenie pozosta-wia³o jako organ centralny Urz¹d Emigracyjny, któremu podporz¹dkowano bardziej rozbudowane struktury terytorialne. Obok utrzymanych pañstwowych urzêdów
po-rednictwa pracy i opieki nad wychodcami w zakresie spraw dotycz¹cych emigra-cji, powo³ano bowiem radcê przy Komisarzu Generalnym Rzeczypospolitej Polskiej w Gdañsku oraz utworzono ekspozytury i etapy emigracyjne na g³ównych punktach granicznych tudzie¿ punktach zbornych wewn¹trz kraju. Rozporz¹dzenie wykonaw-cze z wrzenia 1928 r. okreli³o umiejscowienie piêciu wyró¿nionych ekspozytur z nastêpuj¹c¹ w³aciwoci¹ terytorialn¹:
Ekspozytura Urzêdu Emigracyjnego w Warszawie o w³aciwoci obejmuj¹cej m.
st. Warszawê oraz województwa: warszawskie, kieleckie, lubelskie, ³ódzkie, po-znañskie i pomorskie;
Ekspozytura Urzêdu Emigracyjnego w Krakowie o w³aciwoci obejmuj¹cej wo-jewództwa krakowskie i l¹skie;
Ekspozytura Urzêdu Emigracyjnego w we Lwowie o w³aciwoci obejmuj¹cej województwa: lwowskie, stanis³awowskie, tarnopolskie;
Ekspozytura Urzêdu Emigracyjnego w Brzeciu n/B. o w³aciwoci obejmuj¹cej województwa: poleskie i wo³yñskie;
Ekspozytura Urzêdu Emigracyjnego w Bia³ymstoku o w³aciwoci obejmuj¹cej województwa: bia³ostockie, nowogródzkie i wileñskie26.
Podstawowym zadaniem ekspozytur, co te¿ precyzowa³o rozporz¹dzenie, by³o przyznawanie osobom zamierzaj¹cym wyjechaæ z kraju statusu emigranta pod warunkiem spe³nienia warunków ustawowych oraz wyposa¿anie ich w odpowied-nie dokumenty paszporty emigracyjne. Ponadto personel ekspozytur zosta³ zobo-wi¹zany do wykrywania okrelonych przestêpstw, kontroli przedsiêbiorstw
zajmuj¹-25 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagra-nicznych z dnia 31 grudnia 1929 r. w sprawie przed³u¿enia mocy obowi¹zuj¹cej rozporz¹dzenia Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych z dnia 9 lutego 1928 r.
w sprawie czêciowego wstrzymania emigracji (Dz.U. RP z 1930 r., nr 3, poz. 22).
26 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej z dnia 28 wrzenia 1928 r. w sprawie ustanowienia ekspozytur Urzêdu Emigracyjnego (Dz.U. RP nr 92, poz. 805).
173
Struktura, zadania i prawne podstawy dzia³alnoci aparatu pañstwowego II RP...
cych siê przewozem emigrantów, rozstrzyganiem odwo³añ od orzeczeñ pañstwo-wych urzêdów porednictwa pracy i opieki nad pañstwo-wychodcami.
Urz¹d Emigracyjny, oprócz spraw realizowanych na terenie kraju, mia³ w swo-jej w³aciwoci zadania realizowane poza jego granicami. Podejmowa³ je za pored-nictwem organów Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Przy czym w krajach uzna-nych za szczególnie wa¿ne dla emigracji Minister Spraw Zagraniczuzna-nych na wniosek Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej móg³ ustanawiaæ osobnych radców do spraw emigracyjnych, pe³ni¹cych swe obowi¹zki s³u¿bowe przy przedstawicielstwach dy-plomatycznych, w krajach za, w których nie by³o tych przedstawicielstw przy konsulatach.
Rozporz¹dzenie Prezydenta RP z 11 padziernika 1927 r. o emigracji utrzyma³o Pañstwow¹ Radê Emigracyjn¹ jako organ opiniodawczy Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej, z podobnymi jak poprzednio zadaniami27. Dokonano natomiast doæ znacz¹cej zmiany jej sk³adu osobowego. W miejsce obowi¹zuj¹cego uprzednio klu-cza politycznego w doborze cz³onków (przedstawiciele Sejmu, naczelnych organów pañstwa) wprowadzono klucz spo³eczno-merytoryczny. Radê mieli bowiem odt¹d tworzyæ reprezentanci trzech grup spo³ecznych: uznanych autorytetów w obszarze spraw emigracyjnych; przedstawicieli centralnych zawodowych organizacji robotni-czych, rzemielniczych i pracowników umys³owych; przedstawicieli organizacji
Rozporz¹dzenie Prezydenta RP z 11 padziernika 1927 r. o emigracji utrzyma³o Pañstwow¹ Radê Emigracyjn¹ jako organ opiniodawczy Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej, z podobnymi jak poprzednio zadaniami27. Dokonano natomiast doæ znacz¹cej zmiany jej sk³adu osobowego. W miejsce obowi¹zuj¹cego uprzednio klu-cza politycznego w doborze cz³onków (przedstawiciele Sejmu, naczelnych organów pañstwa) wprowadzono klucz spo³eczno-merytoryczny. Radê mieli bowiem odt¹d tworzyæ reprezentanci trzech grup spo³ecznych: uznanych autorytetów w obszarze spraw emigracyjnych; przedstawicieli centralnych zawodowych organizacji robotni-czych, rzemielniczych i pracowników umys³owych; przedstawicieli organizacji