• Nie Znaleziono Wyników

Studia Prawnoustrojowe 27 UWM

2015

Odrodzona w 1918 r. Polska niemal od pierwszych dni pañstwowoœci musia³a zmierzyæ siê z jednym z najtrudniejszych politycznie i spo³ecznie problemów, jakim by³o wielomilionowe polskie wychodŸstwo. Powsta³o ono nie tylko na skutek

wcze-œniejszego braku pañstwowoœci, w tym uwarunkowañ politycznych i ekonomicz-nych, ale te¿ w znacznej mierze z powodu dzia³añ wojennych. Na ziemiach okupo-wanych przez Niemcy i Austro-Wêgry mobilizacja objê³a wiêkszoœæ mê¿czyzn w sile wieku. Rosjanie, opuszczaj¹c w 1915 r. okupowane dot¹d ziemie polskie, ewakuowali w g³¹b Rosji oko³o 1,5 mln ludnoœci cywilnej. Z kolei w wyniku kolej-nych ofensyw rosyjskich na froncie z Austri¹ ewakuowa³o siê z Ma³opolski w g³¹b Austrii oko³o 0,5 mln osób. W Niemczech znajdowa³o siê te¿ oko³o 0,5 mln pol-skich robotników sezonowych szukaj¹cych pracy z w³asnej woli b¹dŸ rekrutowa-nych przymusowo przez instytucje niemieckie. Tote¿ gdy pojawi³a siê mo¿liwoœæ odzyskania przez pañstwo niepodleg³oœci, a tym bardziej gdy mo¿liwoœæ ta zaczê³a siê materializowaæ, do kraju zaczê³y zmierzaæ rzesze wychodŸców.

Pierwsza fala Polaków korzystaj¹cych z rozpadu frontu niemiecko-rosyjskiego dotar³a z Rosji do jeszcze nie powsta³ego pañstwa latem 1918 r. PóŸn¹ jesieni¹ rozpoczê³a siê du¿a fala powrotów z Niemiec. Stosunkowo najszybciej opuœcili je robotnicy polscy z Królestwa Polskiego, internowani b¹dŸ wywiezieni przez oku-panta. PóŸniej zacz¹³ siê masowy, czêsto spontaniczny, powrót wychodŸców pol-skich ze œrodkowych i zachodnich Niemiec, a nawet z pogranicza polsko-niemiec-kiego1. Czêœæ Polaków przyspiesza³a decyzjê o powrocie na skutek celowej polityki dotychczasowych pracodawców. Na prze³omie listopada i grudnia 1918 r. w³aœcicie-le kopalñ w Westfalii, przewiduj¹c pogorszenie koniunktury rynkowej, wyrzucili b¹dŸ zwolnili z pracy wielu z nich2.

1 E. Ko³odziej, Dzieje Polonii w zarysie. 1918–1939, Warszawa 1991, s. 14.

2 M. Piotrowski, Reemigracja Polaków z Niemiec 1918–1939, Lublin 2000, s. 80.

Masowy powrót do zniszczonego wojn¹ i bêd¹cego dopiero w fazie formowa-nia pañstwa grozi³ wieloma niebezpieczeñstwami, g³ównie o charakterze gospodar-czym. Dostrzega³ to ju¿ pierwszy rz¹d polski, co ilustruje jeden z dokumentów Rady Ministrów z tego okresu, tak rysuj¹cy tê sytuacjê: „Kraj stoi przed bezrobociem szerokich mas ludowych. Z Niemiec wraca oko³o 700 tysiêcy jeñców cywilnych i wojennych. Z Rosji wraca jeszcze 150 tysiêcy wygnañców. Rzesze te zostan¹ prawdopodobnie powiêkszone przez pracowników warsztatów i fabryk, które w obecnych warunkach ekonomicznych mog¹ zawieszaæ swe czynnoœci. Rz¹d wiêc musi siê liczyæ z tym, i¿ w kraju bêdzie oko³o miliona ludzi pozbawionych pracy”3.

Brak mo¿liwoœci zapewnienia powracaj¹cym z obczyzny Polakom nie tylko pracy, ale i egzystencji spowodowa³, ¿e nie byli oni zachêcani do powrotu, a wrêcz nak³aniano ich pozostania w miejscach pobytu. Dzia³ania takie podejmowa³ pierw-szy konsul polski w Berlinie Karol Rose, który 20 grudnia 1918 r. wyda³ nawet komunikat w tej sprawie, rozpowszechniony przez gazety. Pisa³ w nim: „Na razie Konsulat zwraca siê do wszystkich Rodaków polskich w Niemczech z serdeczn¹ proœb¹ i rad¹, ¿eby nikt samowolnie nie opuszcza³ obecnego miejsca pracy. Us³u-chanie tej rady le¿y przede wszystkim w interesie robotników, bo, o ile jeszcze teraz spokojnie lub kilka tygodni poczekaj¹, to Konsulat rêczy, ¿e potem zostan¹ odsta-wieni do kraju zupe³nie darmo i wyjad¹ z punktów zbornych pod opiek¹ delegatów Konsulatu zaopatrzeni w œrodki ¿ywnoœci na czas jazdy kolejowej. [...] A zatem, na mi³oœæ Bosk¹, miejcie jeszcze trochê cierpliwoœci, nacierpieliœcie siê ju¿ tyle pocze-kajcie zatem jeszcze te parê lub kilka tygodni [...]. Pamiêtajcie o tem, ¿e Polska jest wyniszczona, fabryki stoj¹, gospodarstwa rolne równie¿ nie pracuj¹ tak jak dawniej i ¿e by³oby to dla kraju wprost nieszczêœcie, gdyby wróci³y od razu krociowe rzesze robotnicze. Ka¿dy tydzieñ opóŸnienia stanowiæ bêdzie dla rz¹du i spo³eczeñstwa polskiego – które zgo³a nie s¹ Waszego losu obojêtne – ogromn¹ ulgê i da im mo¿noœæ stopniowego i planowanego rozmieszczenia robotników, którzy tylko w tym wypadku znajd¹ w Polsce jaki taki zarobek”4.

Apele i inne dzia³ania maj¹ce sk³oniæ polskie wychodŸstwo do opóŸnienia de-cyzji o powrocie do kraju mia³y ograniczon¹ skutecznoœæ. St¹d wraz z budow¹ aparatu administracyjnego pañstwa tworzono struktury, których pocz¹tkowym celem by³a repatriacja, rozumiana jako organizacja powrotu do kraju osób, które znalaz³y siê poza jego granicami w charakterze jeñców, zdemobilizowanych ¿o³nierzy lub wskutek przymusowego przesiedlenia wynik³ego z decyzji w³adz okupacyjnych5. Dla tych celów ju¿ 11 listopada 1918 r. uchwa³¹ Rady Kierowników Ministerstw utworzono Pañstwowy Urz¹d ds. Jeñców, podleg³y bezpoœrednio Radzie Ministrów.

Dekretem Naczelnika Pañstwa z 30 grudnia 1918 r. zosta³ on przekszta³cony

3 Polityka spo³eczna pañstwa polskiego 1918–1935, Warszawa 1935, t. II, s. 133.

4 K. Rose, Wspomnienia berliñskie, Warszawa 1933, s. 121–122.

5 Definicja repatriacji, zob. W. Kopaliñski, S³ownik wyrazów obcych i zwrotów obcojêzycznych, Warszawa 1994, s. 436.

167

Struktura, zadania i prawne podstawy dzia³alnoœci aparatu pañstwowego II RP...

w Pañstwowy Urz¹d ds. Powrotu Jeñców, UchodŸców i Robotników6. Jego przepisy nadawa³y temu urzêdowi status instytucji tymczasowej zobowi¹zanej do:

a) sprowadzenia do miejsca zamieszkania jeñców, uchodŸców i robotników Polaków;

b) zorganizowanego przemieszczenia przez ziemie Pañstwa Polskiego do w³aœci-wych punktów granicznych jeñców, uchodŸców i robotników obcych narodowoœci;

c) zapewnienia opieki sanitarno-¿ywnoœciowej przemieszczanym przez ziemie polskie jeñcom, uchodŸcom i robotnikom;

d) uregulowania za poœrednictwem Ministerstwa Spraw Zagranicznych warun-ków powrotu do kraju jeñców, uchodŸców i robotniwarun-ków przebywaj¹cych poza grani-cami Polski7.

Zadaniom Urzêdu odpowiada³a struktura organizacyjna – w jego sk³ad wcho-dzi³o piêæ wydzia³ów: Ogólny, Prowincjonalny, Statystyczno-Rozrachunkowy, Za-graniczny i S³u¿by Etapów. Pierwszy nich mia³ charakter wspomagaj¹cy, bowiem zajmowa³ siê szeroko rozumianymi sprawami administracyjnymi8. Pozosta³e wype³-nia³y powinnoœci merytoryczne. Wydzia³ Prowincjonalny zajmowa³ siê tworzeniem punktów etapowych i ¿ywnoœciowych, organizowa³ aprowizacjê i pomoc sanitar-no-lekarsk¹ oraz zapewnia³ sta³¹ inspekcjê punktów etapowych i ¿ywnoœciowych.

Wydzia³ Statystyczno-Rozrachunkowy prowadzi³ ewidencjê jeñców, uchodŸców i robotników oraz przygotowywa³ materia³y niezbêdne do przewidywanych miêdzy-pañstwowych rokowañ dotycz¹cych zwrotu kosztów zwi¹zanych z repatriacj¹. Wy-dzia³ Zagraniczny mia³ w porozumieniu i za poœrednictwem Ministerstwa Spraw Zewnêtrznych zapewniæ opiekê i pomoc jeñcom, uchodŸcom i robotnikom przeby-waj¹cym poza krajem oraz przygotowaæ umowy miêdzypañstwowe dotycz¹ce ich powrotu. Wreszcie Wydzia³ S³u¿by Etapów by³ swoist¹ ekspozytur¹ w³adz wojsko-wych, bowiem kierowa³ nim wojskowy naczelnik s³u¿by etapów, który by³ przedsta-wicielem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.

Pañstwowy Urz¹d ds. Powrotu Jeñców, UchodŸców i Robotników funkcjono-wa³ jako odrêbna struktura dwa lata. Ustaw¹ z 4 listopada 1920 r. zosta³ w³¹czony w sk³ad Urzêdu Emigracyjnego przy Ministerstwie Pracy i Opieki Spo³ecznej9, któ-ry mia³ pe³n¹ w³aœciwoœæ w sprawach zwi¹zanych z przemieszczeniami ludnoœci.

Wynika³o to bezpoœrednio z art. 1 rozporz¹dzenia Rady Ministrów powo³uj¹cego ten urz¹d10, stanowi¹cego, ¿e w jego dzia³alnoœci: „zeœrodkowuj¹ siê wszystkie sprawy

6 Dekret o utworzeniu Pañstwowego Urzêdu do spraw Powrotu Jeñców, UchodŸców i Robotni-ków (Dz.U. RP z 1919 r., nr 3, poz. 84).

7 Ibidem.

8 Jego kompetencje precyzowa³ art. 6. stanowi¹c, ¿e: „prowadzi kancelarjê Urzêdu, kasê, rachu-bê, kontrolê, zestawia bud¿ety, informuje prasê i za³atwia sprawy personalne”.

9 Ustawa z dnia 4 listopada 1920 r. w przedmiocie uregulowania spraw dobrowolnej oraz przy-musowej migracji ludnoœci (Dz.U. RP nr 108, poz. 707).

10 Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1920 r. w przedmiocie utworzenia Urzêdu Emigracyjnego przy Ministerstwie Pracy i Opieki Spo³ecznej (Dz.U. RP nr 39, poz. 232).

dotycz¹ce emigracji, reemigracji, imigracji i opieki nad wychodŸcami”11. Wspo-mnian¹ ustaw¹ z 4 listopada 1920 r. kompetencje Urzêdu Emigracyjnego poszerzo-no o sprawy zposzerzo-noszonego Urzêdu ds. Powrotu Jeñców, UchodŸców i Robotników, co wprost wynika³o z art. 1 ustawy: „temu¿ Urzêdowi przekazuje siê wszelkie sprawy dotycz¹ce powrotu jeñców, a¿ do czasu ich zupe³nego uregulowania”.

Pozbawienie autonomicznoœci instytucjonalnej spraw zwi¹zanych z repatriacj¹ okaza³o siê przedwczesne. Wojna z Rosj¹ sowieck¹, zakoñczona traktem ryskim12, spowodowa³a bowiem kolejn¹ masow¹ falê powrotów do kraju. Wymaga³o to po-czynienia odpowiednich dzia³añ organizacyjnych, szczególnie dotycz¹cych transpor-tu repatriantów oraz zapewnienia im wy¿ywienia na czas podró¿y, jak równie¿ opie-ki sanitarnej. Do tych zadañ powo³ano pocz¹tkowo urz¹d Nadzwyczajnego Komisarza ds. Repatriacji, zast¹piony w 1922 r. przez Miêdzyministerialn¹ Radê ds.

Repatriacyjnych13.

Repatriacja zosta³a uznana za zakoñczon¹ w lipcu 1924 r.14 W jej ramach do kraju powróci³o oko³o 2,5–3 mln osób, z czego z Rosji oko³o 1 200 tys. osób.

Wymaga³o to olbrzymiego wysi³ku organizacyjnego, koordynowanego przez wymie-nione wy¿ej instytucje centralne. Podlega³o im m.in. 170 placówek przejœciowych i rozdzielczych (tzw. etapów) rozmieszczonych w ró¿nych punktach kraju, ale g³ów-nie w pobli¿u granic pañstwowych. Obok nich funkcjonowa³y w ró¿nych krajach europejskich specjalne misje przeprowadzaj¹ce repatriacje obywateli polskich, któ-rzy mieli status jeñców wojennych lub zdemobilizowanych ¿o³niektó-rzy armii obcych.

Trudny do przecenienia wk³ad w przeprowadzenie repatriacji wnios³o te¿ wiele innych instytucji pañstwowych i organizacji spo³ecznych, szczególnie Polski Czer-wony Krzy¿ oraz Stowarzyszenie YMCA15.

Uczestnictwa struktur pañstwa wymaga³a równie¿ reemigracja. Jedna z czte-rech sekcji powo³anego w listopadzie 1918 r. Ministerstwie Pracy i Opieki Spo³ecz-nej zajmowa³a siê sprawami poœrednictwa pracy i emigracji robotniczej. Niemal jednoczeœnie na podstawie dekretu Naczelnika Pañstwa z 27 stycznia 1919 r. zaczê-to tworzyæ struktury terenowe maj¹ce zajmowaæ siê reemigrantami16. Zadaniem

11 Ibidem.

12 Traktat okreœli³ losy ludnoœci polskiej znajduj¹cej siê na terytorium kontrolowanym przez bol-szewików. O obywatelstwo polskie mog³y siê staraæ osoby, które ukoñczy³y 18 rok ¿ycia i 1 sierpnia 1919 r. by³y zameldowane na terenie dawnego Królestwa Polskiego. Do Polski mogli wyjechaæ rów-nie¿ potomkowie powstañców zes³anych w latach 1830-1865 oraz wszyscy, którzy mogli udowodniæ,

¿e s¹ nie dalej ni¿ w trzecim pokoleniu potomkami osób, które stale zamieszkiwa³y na terytorium dawnej Rzeczypospolitej. Zainteresowani mieli 1 rok na z³o¿enie oœwiadczenia o wyborze obywatel-stwa; szerzej J. Kumaniecki, Pokój polsko-radziecki 1921. Geneza – rokowania – traktat – komisje mieszane, Warszawa 1985; M. Wojciechowski (red.), Traktat ryski 1921 roku po 75 latach: studia, Toruñ 1998.

13 Polityka spo³eczna…, s. 194.

14 Ibidem.

15 Z ang. Young Men’s Christian Association – Zwi¹zek Chrzeœcijañskiej M³odzie¿y Mêskiej.

16 Dekret o organizacji pañstwowych urzêdów poœrednictwa pracy i opieki nad wychodŸcami (Dz.U. RP z 1919 r., nr 11, poz. 127).

169

Struktura, zadania i prawne podstawy dzia³alnoœci aparatu pañstwowego II RP...

tym obarczono pañstwowe urzêdy poœrednictwa pracy i opieki nad wychodŸcami, które mia³y powstaæ w miastach powiatowych, punktach pogranicznych oraz w in-nych miejscowoœciach, w zale¿noœci od potrzeb. Dekret w art. 2 precyzowa³ ich powinnoœci:

1) poœrednictwo pracy dla wszelkich kategorji pracowników, poszukuj¹cych zarobków tak wewn¹trz kraju jak za granic¹;

2) porada przy wyborze lub zmianie zawodu;

3) udzielanie informacji o krajowych i zagranicznych stosunkach zarobko-wych, dostarczanie wychodŸcom wiadomoœci, potrzebnych do strze¿enia siê przed b³êdami i wyzyskiem podczas podró¿y i na miejscu pobytu za granic¹, kontrola treœci umów, zawieranych z pracownikami sezonowymi (zw³aszcza z wiêkszemi grupami robotników) przez przedsiêbiorców zagranicznych, poœredniczenie w udzielaniu za-liczek na podró¿, pomoc przy wymianie pieniêdzy;

4) popieranie reemigracji, ochrona wychodŸców i reemigrantów w granicach kraju;

5) zbieranie i zestawianie dat statystycznych, dotycz¹cych rynków pracy, ruchu wychodŸczego i przychodŸczego oraz reemigracji;

6) inne czynnoœci, które okreœlaj¹ ustawy o publicznem poœrednictwie pracy i ustawa emigracyjna.

Wspomniane struktury – zarówno centralne, jak i terytorialne – tworzy³y sta³¹ czêœæ powstaj¹cego aparatu administracyjnego pañstwa. Reemigracja wymaga³a jed-nak równie¿ dzia³añ doraŸnych, wype³nianych przez powo³ywane dla tych celów organy. Taki epizodyczny charakter mieli delegaci rz¹dowi sprawuj¹cy opiekê na emigrantami wyje¿dzaj¹cymi do kraju w transportach zbiorowych, jak te¿ przydzie-leni do licznych placówek konsularnych i dyplomatycznych attache emigracyjni, których przemianowano nastêpnie na radców emigracyjnych, redukuj¹c

jednocze-œnie ich liczbê do trzech – w Pary¿u, Berlinie i Buenos Aires17.

Wzrastaj¹ca liczba reemigrantów wymaga³a uporz¹dkowania i wzmocnienia in-stytucji maj¹cych zajmowaæ siê t¹ potrzebuj¹c¹ wsparcia grup¹ spo³eczn¹. Rozpo-rz¹dzeniem Rady Ministrów z 22 kwietnia 1920 r. utworzono Urz¹d Emigracyjny podleg³y Ministrowi Pracy i Opieki Spo³ecznej. Jak zaznaczono wczeœniej, otrzyma³ on pe³niê kompetencji dotycz¹cych spraw emigracji, reemigracji, imigracji i opieki nad wychodŸcami. Jednoczeœnie w art. 2 szczegó³owo okreœlono jego zadania, zali-czaj¹c do nich:

a) przygotowywanie ustaw i rozporz¹dzeñ w przedmiotach podlegaj¹cych kompetencji Urzêdu;

b) przygotowywanie z wspó³udzia³em Ministerstwa Spraw Zagranicznych kon-wencji emigracyjnych i wszelkich uk³adów miêdzynarodowych dotycz¹cych emigra-cji, reemigracji i imigracji;

17 Polityka spo³eczna..., s. 196.

c) nadzór nad kontraktowaniem robotników do pracy za granic¹;

d) przeciwdzia³anie szkodliwej propagandzie emigracyjnej i nielegalnemu wer-bunkowi emigracyjnemu;

e) zbieranie i udzielanie wiadomoœci o stosunkach panuj¹cych w pañstwach obcych pod wzglêdem konjunktury emigracyjnej i informowanie o nich instytucji, osób i w³adz interesowanych;

f) sprawy zwi¹zane z organizacj¹ transportów emigrantów i reemigrantów;

g) opieka nad emigrantami i reemigrantami w czasie podró¿y;

h) ochrona praw i interesów emigrantów na miejscu pracy;

i) opieka nad reemigrantami bezpoœrednio po ich powrocie do kraju;

j) wspó³dzia³anie z Ministerstwem Skarbu w organizacji przesy³ania oszczêd-noœci wychodŸców do kraju;

k) popieranie zrzeszeñ i instytucji spo³ecznych i gospodarczych w kraju i za granic¹, których celem jest niesienie pomocy i opieka nad emigrantami i reemigran-tami oraz nadzorowanie dzia³alnoœci tych zrzeszeñ i instytucji pod wzglêdem stoso-wania siê do przepisów emigracyjnych;

l) opinjowanie w sprawach udzielania koncesji zagranicznym kompanjom okrêtowym na sprzeda¿ w Polsce biletów III-ej klasy i miêdzypok³adowych;

m) prowadzenie w porozumieniu z G³ównym Urzêdem Statystycznym statysty-ki ruchu emigracyjnego, reemigracyjnego i imigracyjnego.

Strukturami terenowymi tego Urzêdu by³y utworzone wczeœniej pañstwowe urzêdy poœrednictwa pracy i opieki nad wychodŸcami18 oraz komisarz emigracyjny w Gdañsku. Ten ostatni organ w zasadzie nie zaistnia³, bowiem zosta³ zniesiony rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z 31 maja 1920 r.19

Rozporz¹dzenie powo³uj¹ce Urz¹d Emigracyjny zapowiada³o utworzenie Rady Emigracyjnej jako organu doradczego tej instytucji. Materializacja ww. zapowiedzi nast¹pi³a 9 czerwca 1921 r., kiedy rozporz¹dzeniem Rady Ministrów powo³ano in-stytucjê o nieco zmodyfikowanej nazwie i pozycji ustrojowej – zamiast cia³a dorad-czego Urzêdu Emigracyjnego ukonstytuowano organ opiniodawczy Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej. Podniesion¹ rangê anonsowa³a skorygowana nazwa, do której dodano s³owo „Pañstwowa”20. Rada sk³ada³a siê z 24 cz³onków maj¹cych nastêpu-j¹ce rekomendacje: 8 reprezentowa³o Sejm, kolejnych 8 – wymienionych w rozpo-rz¹dzeniu ministrów (Spraw Wewnêtrznych, Spraw Zagranicznych, Spraw Wojsko-wych, Przemys³u i Handlu, Rolnictwa i Dóbr PañstwoWojsko-wych, Skarbu, Zdrowia Publicznego oraz Dyrektora G³ównego Urzêdu Statystycznego), ostatnich zaœ 8

mia-³o wywodziæ siê spoœród osób maj¹cych przygotowanie merytoryczne w zakresie

18 Na podstawie dekretu Naczelnika Pañstwa z 27 stycznia 1919 r.

19 Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 31 maja 1920 r. w przedmiocie zmiany art. 4-go rozporz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1920 r. (Dz.U. RP nr 45, poz. 279).

20 Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 9 czerwca 1921 r. o utworzeniu Pañstwowej Rady Emigracyjnej (Dz.U. RP nr 64, poz. 403).

171

Struktura, zadania i prawne podstawy dzia³alnoœci aparatu pañstwowego II RP...

polityki migracyjnej. Ta czêœæ sk³adu Rady zosta³a powo³ana na okres trzech lat na wniosek dyrektora Urzêdu Emigracyjnego przez Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej.

Okreœlone w paragrafie 2 rozporz¹dzenia zadania Rady odpowiada³y œciœle jej zak³adanym celom, sprowadzaj¹c siê do:

a) opinjowania na wniosek Urzêdu Emigracyjnego w sprawach dotycz¹cych polityki emigracyjnej, reemigracyjnej i imigracyjnej;

b) opinjowania projektów ustawodawczych w powy¿szych sprawach;

c) opinjowania projektów konwencji miêdzynarodowych, zawrzeæ siê maj¹-cych w sprawach emigracji, reemigracji i imigracji;

d) opinjowania podañ towarzystw okrêtowych o udzielenie zezwoleñ na sprze-da¿ kart okrêtowych 111 kl. i miêdzypok³adowych;

e) przedk³adania Urzêdowi Emigracyjnemu wniosków i uwag w przedmiocie ustawodawstwa, polityki i opieki emigracyjnej, imigracyjnej i reemigracyjnej.

Zorganizowana w pocz¹tkowym okresie pañstwowoœci administracja ds. emi-gracyjnych i remiemi-gracyjnych uleg³a modyfikacjom po przewrocie majowym. Korek-ty te wprowadzi³o rozporz¹dzenie Prezydenta RP z 11 paŸdziernika 1927 r. o emi-gracji21 wraz z rozporz¹dzeniem wykonawczym do niego z 23 grudnia 1927 r.22 W podstawowym dla tych zmian akcie – rozporz¹dzeniu Prezydenta RP – dokonano uœciœlenia pojêcia emigranta, stanowi¹c, ¿e za takowego nale¿y uznawaæ obywatela polskiego, który: „opuszcza lub opuœci³ terytorjum Rzeczypospolitej w poszukiwa-niu pracy lub dla jej wykonywania, lub w celach osadnictwa, albo te¿ udaj¹c siê do swego ma³¿onka, krewnych i powinowatych, którzy ju¿ wyemigrowali poprzednio”

(art. 1). Status ten przys³ugiwa³ równie¿ rodzinie emigranta przebywaj¹cej razem z nim poza krajem.

Doœæ istotn¹ nowoœci¹ by³ przepis upowa¿niaj¹cy w³aœciwe organy do wstrzyma-nia emigracji do krajów, w których nara¿ona by³aby ochrona ¿ycia, wolnoœci, miewstrzyma-nia oraz interesów ekonomicznych i moralnych emigrantów lub jeœli wymaga³yby tego wzglêdy dobra publicznego. Z delegacji tej organy pañstwa skorzysta³y dwukrotnie.

Po raz pierwszy w styczniu 1928 r., kiedy wstrzymano na 3 tygodnie emigracjê do Argentyny23. Drugi raz odwo³ano siê do tej mo¿liwoœci w 1929 r., kiedy powo³uj¹c siê na wzglêdy dobra publicznego, wstrzymano emigracjê osób nieposiadaj¹cych w kraju, do którego zamierza³y emigrowaæ, zapewnionej odpowiedniej pracy lub nieposiada-j¹cych tam zapewnionych dostatecznych œrodków utrzymania24. Zakaz ten zosta³

21 Rozporz¹dzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 paŸdziernika 1927 r. o emigracji (Dz.U.

RP nr 89, poz. 799).

22 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej z dnia 23 grudnia 1927 r. w sprawie wykonania rozporz¹dzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o emigracji (Dz.U. RP z 1928 r., nr 6, poz. 37).

23 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagra-nicznych z dnia 17 stycznia 1928 r. w sprawie czasowego wstrzymania emigracji do Argentyny (Dz.U.

RP nr 8, poz. 62).

24 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicz-nych z dnia 9 lutego 1928 r. w sprawie czêœciowego wstrzymania emigracji (Dz.U. RP nr 26, poz. 239).

przed³u¿ony rozporz¹dzeniem z 31 grudnia 1929 r. i mia³ obowi¹zywaæ do odwo³a-nia25. Formalnie ograniczenie to obowi¹zywa³o do 12 paŸdziernika 1944 r.

Inne ograniczenie by³o zwi¹zane z wiekiem i p³ci¹. Generalnie mê¿czyŸni, któ-rzy osi¹gnêli 18 rok ¿ycia, mogli samodzielnie podejmowaæ decyzjê w kwestii emi-gracji. M³odsi mogli emigrowaæ pod opiek¹ osób pe³noletnich z grona najbli¿szej rodziny lub po uzyskaniu zezwolenia Urzêdu Emigracyjnego. Kobietom pozosta-wiono prawo decydowania o wyjeŸdzie po ukoñczeniu 21 lat ¿ycia, zaœ m³odsze musia³y mieæ zapewnion¹ opiekê mê¿a lub najbli¿szych krewnych, b¹dŸ dyspono-waæ zaproszeniem z krêgu tych samych osób. Zastrze¿ono jednoczeœnie, ¿e w wyj¹t-kowych wypadkach Urz¹d Emigracyjny mo¿e zezwoliæ na wyjazd kobietom niespe³-niaj¹cym wymaganych warunków.

W organizacji aparatu w³adzy publicznej ds. emigracji rozporz¹dzenie pozosta-wia³o jako organ centralny Urz¹d Emigracyjny, któremu podporz¹dkowano bardziej rozbudowane struktury terytorialne. Obok utrzymanych pañstwowych urzêdów

po-œrednictwa pracy i opieki nad wychodŸcami w zakresie spraw dotycz¹cych emigra-cji, powo³ano bowiem radcê przy Komisarzu Generalnym Rzeczypospolitej Polskiej w Gdañsku oraz utworzono ekspozytury i etapy emigracyjne na g³ównych punktach granicznych tudzie¿ punktach zbornych wewn¹trz kraju. Rozporz¹dzenie wykonaw-cze z wrzeœnia 1928 r. okreœli³o umiejscowienie piêciu wyró¿nionych ekspozytur z nastêpuj¹c¹ w³aœciwoœci¹ terytorialn¹:

• Ekspozytura Urzêdu Emigracyjnego w Warszawie o w³aœciwoœci obejmuj¹cej m.

st. Warszawê oraz województwa: warszawskie, kieleckie, lubelskie, ³ódzkie, po-znañskie i pomorskie;

• Ekspozytura Urzêdu Emigracyjnego w Krakowie o w³aœciwoœci obejmuj¹cej wo-jewództwa krakowskie i œl¹skie;

• Ekspozytura Urzêdu Emigracyjnego w we Lwowie o w³aœciwoœci obejmuj¹cej województwa: lwowskie, stanis³awowskie, tarnopolskie;

• Ekspozytura Urzêdu Emigracyjnego w Brzeœciu n/B. o w³aœciwoœci obejmuj¹cej województwa: poleskie i wo³yñskie;

• Ekspozytura Urzêdu Emigracyjnego w Bia³ymstoku o w³aœciwoœci obejmuj¹cej województwa: bia³ostockie, nowogródzkie i wileñskie26.

Podstawowym zadaniem ekspozytur, co te¿ precyzowa³o rozporz¹dzenie, by³o przyznawanie osobom zamierzaj¹cym wyjechaæ z kraju statusu emigranta – pod warunkiem spe³nienia warunków ustawowych – oraz wyposa¿anie ich w odpowied-nie dokumenty – paszporty emigracyjne. Ponadto personel ekspozytur zosta³ zobo-wi¹zany do wykrywania okreœlonych przestêpstw, kontroli przedsiêbiorstw

zajmuj¹-25 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagra-nicznych z dnia 31 grudnia 1929 r. w sprawie przed³u¿enia mocy obowi¹zuj¹cej rozporz¹dzenia Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych z dnia 9 lutego 1928 r.

w sprawie czêœciowego wstrzymania emigracji (Dz.U. RP z 1930 r., nr 3, poz. 22).

26 Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej z dnia 28 wrzeœnia 1928 r. w sprawie ustanowienia ekspozytur Urzêdu Emigracyjnego (Dz.U. RP nr 92, poz. 805).

173

Struktura, zadania i prawne podstawy dzia³alnoœci aparatu pañstwowego II RP...

cych siê przewozem emigrantów, rozstrzyganiem odwo³añ od orzeczeñ pañstwo-wych urzêdów poœrednictwa pracy i opieki nad pañstwo-wychodŸcami.

Urz¹d Emigracyjny, oprócz spraw realizowanych na terenie kraju, mia³ w swo-jej w³aœciwoœci zadania realizowane poza jego granicami. Podejmowa³ je za poœred-nictwem organów Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Przy czym w krajach uzna-nych za szczególnie wa¿ne dla emigracji Minister Spraw Zagraniczuzna-nych na wniosek Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej móg³ ustanawiaæ osobnych radców do spraw emigracyjnych, pe³ni¹cych swe obowi¹zki s³u¿bowe przy przedstawicielstwach dy-plomatycznych, w krajach zaœ, w których nie by³o tych przedstawicielstw – przy konsulatach.

Rozporz¹dzenie Prezydenta RP z 11 paŸdziernika 1927 r. o emigracji utrzyma³o Pañstwow¹ Radê Emigracyjn¹ jako organ opiniodawczy Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej, z podobnymi jak poprzednio zadaniami27. Dokonano natomiast doœæ znacz¹cej zmiany jej sk³adu osobowego. W miejsce obowi¹zuj¹cego uprzednio klu-cza politycznego w doborze cz³onków (przedstawiciele Sejmu, naczelnych organów pañstwa) wprowadzono klucz spo³eczno-merytoryczny. Radê mieli bowiem odt¹d tworzyæ reprezentanci trzech grup spo³ecznych: uznanych autorytetów w obszarze spraw emigracyjnych; przedstawicieli centralnych zawodowych organizacji robotni-czych, rzemieœlniczych i pracowników umys³owych; przedstawicieli organizacji

Rozporz¹dzenie Prezydenta RP z 11 paŸdziernika 1927 r. o emigracji utrzyma³o Pañstwow¹ Radê Emigracyjn¹ jako organ opiniodawczy Ministra Pracy i Opieki Spo³ecznej, z podobnymi jak poprzednio zadaniami27. Dokonano natomiast doœæ znacz¹cej zmiany jej sk³adu osobowego. W miejsce obowi¹zuj¹cego uprzednio klu-cza politycznego w doborze cz³onków (przedstawiciele Sejmu, naczelnych organów pañstwa) wprowadzono klucz spo³eczno-merytoryczny. Radê mieli bowiem odt¹d tworzyæ reprezentanci trzech grup spo³ecznych: uznanych autorytetów w obszarze spraw emigracyjnych; przedstawicieli centralnych zawodowych organizacji robotni-czych, rzemieœlniczych i pracowników umys³owych; przedstawicieli organizacji