Ju¿ z wy¿ej opisanych tekstów ród³owych wynika, ¿e regu³a nemo pro parte testatus nie mia³a powszechnie obowi¹zuj¹cego charakteru, poniewa¿ byli spod niej wy³¹czeni ¿o³nierze. Wskazuj¹ na to wyranie tak¿e trzy inne fragmenty zamiesz-czone w Digestach Justyniana.
40 C. 6.29.4.1: Imperator Justinianus) [...] cum frequentissimas leges posuimus testatorum volun-tates adiuvantes [...] maneat testatoris voluntas immutilata.
41 Nov. 1.1pr.: [...] sancimus, eos, qui ab aliquibus scripti sunt heredes, aut meruerunt fideicom-missa, per universitatem forsan aut per speciem, aut legatum, necessitatem habere, quaecumque testa-tor et honorans eos disposuerit, ex omni modo complere [...].
42 Nov. 1.2pr.: [ ] Sancimus igitur, quoniam tuenda nobis ubique est deficientium voluntas, heredes, si voluerint hac utilitate potiri, puram servare legis potestatem; et non per quae forte subri-piunt aut malignantur, introducere temptent Falcidiam, cum utique, si nihil malignati essent, non forte competeret.
43 Nov. 22.44.9: [...] tunc enim sequenda est defuncti voluntas. Studii enim nostri est defunctorum conservare secundum legem voluntates.
44 Nov. 48pr.: Semper hanc unam habemus intentionem dispositiones morientium esse firmas, nisi resultent legi et aperte contrariae sint his quae illi placent [...].
45 D. 50.17.1: (Paulus libro 16 ad Plautium) Regula est, quae rem quae est breviter enarrat. Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat. Per regulam igitur brevis rerum narratio traditur, et, ut ait Sabinus, quasi causae coniectio est, quae simul cum in aliquo vitiata est, perdit officium suum.
37
Vigor regu³y nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest w prawie...
Ulpian w ksiêdze pi¹tej ad Sabinum stwierdza, ¿e je¿eli ¿o³nierz ustanowi³by dziedzica do czêci swojego maj¹tku, uwa¿a siê, ¿e co do reszty maj¹tku umar³ beztestamentowo, ¿o³nierz bowiem mo¿e umrzeæ, rozporz¹dziwszy testamentowo w czêci swoim maj¹tkiem, a w czêci nie46. Ze stwierdzenia Ulpiana wynika, i¿
¿o³nierzowi to prawo przys³ugiwa³o do wszystkich dóbr, które by³y jego w³asnoci¹, bez wzglêdu na to, z jakiego ród³a pochodzi³y47.
Paulus w ksiêdze siódmej quaestionum opisuje kazus ¿o³nierza wyzwoleñca, który ustanowi³ w swoim testamencie dwóch dziedziców, z których drugi odrzuci³ spadek. Powo³uj¹c siê na regu³ê miles pro parte testari potest, uzna³, ¿e patronowi nale¿a³a siê bonorum possessio ab intestato w stosunku do odrzuconej czêci spad-ku, chyba ¿e udowodniona zosta³aby wola testatora, by odrzucona czêæ przypada³a dziedzicowi testamentowemu, który spadek przyj¹³48. Z przytoczonego fragmentu wynika, ¿e do testamentu ¿o³nierskiego nie mia³o zastosowania ius adcrescendi.
Tryphoninus w ksiêdze osiemnastej disputatuinum stwierdza, ¿e regu³ê miles ab initio pro parte testatus, pro parte intestatus potuerat mori odnosi³a siê wy³¹cznie do ¿o³nierzy pe³ni¹cych s³u¿bê wojskow¹, a nie do weteranów wojennych. St¹d te¿
dziedzic ustanowiony przez syna rodziny bêd¹cego weteranem, który rozporz¹dzi³ testamentowo tylko swoim peculium castrense i umar³, nie wiedz¹c, ¿e jest dziedzi-cem dóbr po zmar³ym ojcu, bêdzie dziedzidziedzi-cem wszystkich dóbr, a nie tylko tych, które stanowi³y peculium castrense49. Innymi s³owy do testamentu weterana nie stosowano regu³y miles pro parte testari potest, lecz regu³ê nemo pro parte testatus.
W konsekwencji dziedzic z testamentu weterana by³ dziedzicem ca³ego spadku.
Jest rzecz¹ oczywist¹, ¿e regu³a miles pro parte testari potest pozostawa³a w wyranej opozycji do ogólnych norm rzymskiego prawa cywilnego. Powstaje pytanie: kiedy zosta³a wprowadzona w ¿ycie i dlaczego? W ksiêdze czterdziestej pi¹tej ad edictum Ulpian pisze, ¿e wprowadzi³ go Juliusz Cezar, a nastêpnie pod-trzymali go cesarze Tytus, Domicjan, Nerwa i Trajan, od którego czasów w manda-tach znajdowa³ siê odpowiedni tytu³ zezwalaj¹cy ¿o³nierzom, ze wzglêdu na ich prostotê, na sporz¹dzenie testamentu w dowolny sposób (ut quoquomodo testati
46 D. 29.1.6: (Ulpianus libro quinto ad Sabinum) Si miles unum ex fundo heredem scripserit, creditum quantum ad residuum patrimonium intestatus decessisset: miles enim pro parte testatus potest decedere, pro parte intestatus.
47 C. Fadda, op. cit., s. 344.
48 D. 29.1.37: (Paulus libro septimo quaestionum) Si duobus a milite liberto scriptis heredibus alter omiserit hereditatem, pro ea parte intestatus videbitur defunctus decessisse, quia miles et pro parte testari potest, et competit patrono ab intestato bonorum possessio, nisi si haec voluntas defuncti probata fuerit, ut omittente altero ab alterum vellet totam redire hereditatem. C. Fadda, op. cit., s. 344.
49 D. 49.17.19.2: (Tryphoninus libro 18 disputationum) Filius familias paganus de peculio ca-strensi fecit testamentum et, dum ignorat patri se suum heredem extitisse, decessit. Non potest videri pro castrensibus bonis testatus, pro paternis intestatus decessisse, quamvis id in milite etiamnunc rescriptum sit, quia miles ab initio pro parte testatus, pro parte intestatus potuerat mori, quod ius iste non habuerit, non magis quam sine observatione legum facere testamentum. Necessario ergo castrensis peculii heres scriptus universa bona habebit, perinde ac si pauperrimus facto testamento decessisset ignorans se locupletatum per servos alio loco agentes.
fuissent)50. Zdaniem F. Senna taka decyzja Trajana na korzyæ ¿o³nierzy by³a podyk-towana korzyci¹ publiczn¹51.
Wyj¹tku od regu³y nemo pro parte testatus nie znosi³o pope³nienie przez ¿o³nie-rza przestêpstwa wojskowego, chocia¿ móg³ on w takim przypadku testowaæ tylko posiadanymi res castrenses. Pozosta³y jego maj¹tek ab intestato dziedziczy³ fiscus52.
O. Ruggieri sugeruje, ¿e drugi wyj¹tek od regu³y nemo pro parte testatus zosta³ okrelony przez Justyniana w Nov. 1.1 z 535 r.53 W noweli tej Justynian dopuci³, aby ci, którzy przyjmowali spadek ex testamento, nie musieli przyjmowaæ czêci spadku odrzuconej przez którego z ustanowionych w testamencie wspó³dziedziców, lecz mogli j¹ pozostawiæ dziedzicom ab intestato. Ruggieri b³êdnie jednak s¹dzi, ¿e stworzenie tej mo¿liwoci narusza³o regu³ê nemo pro parte testatus. W
rzeczywisto-ci dokonana przez Justyniana reforma mia³a na celu jedynie ograniczenie zastoso-wania ius adcrescendi i nie zwalnia³a testatora z obowi¹zku rozporz¹dzenia w testa-mencie ca³ym maj¹tkiem.
Przeprowadzona analiza róde³ prawa rzymskiego i rzymskiej literatury wyka-za³a, ¿e regu³a nemo pro parte testatus pro parte intestatus obowi¹zywa³a ka¿d¹ uprawnion¹ osobê, która zdecydowa³a siê na sporz¹dzenie testamentu, z wyj¹tkiem
¿o³nierzy. Odnosi³a siê ona do sporz¹dzenia testamentu, a nie do skutków wynikaj¹-cych z czêciowego uniewa¿nienia testamentu w drodze querella inofficiosi testa-menti czy innych rozwi¹zañ prawnych post mortem testatoris. Jej istota wyra¿a³a siê w tym, ¿e powo³anie testamentowe nastêpowa³o zawsze do ca³ego spadku, nawet jeli jaka jego czêæ nie zosta³a z pewnych wzglêdów rozdysponowana. Braki w rzetelnym uwzglêdnieniu tej regu³y przez testatora uzupe³nia³o ius adcrescendi, które bazowa³o na domniemaniu jego intencji co do rozporz¹dzenia ca³oci¹ spadku.
Ze róde³ prawa rzymskiego wynika, ¿e ratio legis tej regu³y by³a ochrona uprzywilejowanej pozycji i zupe³noci dziedziczenia testamentowego w stosunku do dziedziczenia beztestamentowego, gwarantuj¹ca utrzymanie suwerennoci testatoro-wi i presti¿u jego dziedzicom.
50 D. 29.1.1pr.: (Ulpianus libro 45 ad edictum) Militibus liberam testamenti factionem primus quidem divus Iulius Caesar concessit: sed ea concessio temporalis erat. Postea vero primus divus Titus dedit: post hoc Domitianus: postea divus Nerva plenissimam indulgentiam in milites contulit: eamque Traianus secutus est et exinde mandatis inseri coepit caput tale. Caput ex mandatis: „Cum in notitiam meam prolatum sit subinde testamenta a commilitonibus relicta proferri, quae possint in controversiam deduci, si ad diligentiam legum revocentur et observantiam: secutus animi mei integritudinem erga optimos fidelissimosque commilitiones simplicitati eorum consulendum existimavi, ut quoquomodo te-stati fuissent, rata esset eorum voluntas. Faciant igitur testamenta quo modo volent, faciant quo modo poterint sufficiatque ad bonorum suorum divisionem faciendam nuda voluntas testatoris”.
51 F. Senn, La notion d’heres suus et la règle, „Nemo partim testatus partim intestatus decedere potest”, RHD 36/1958, s. 66; podobnie zob. F. Longchamps de Bérier, Law of succession..., s. 55.
52 C. 6.21.13: (Imperatores Valerianus, Gallienus) Et militibus nostris, centurionibus quoque ob flagitium militare damnatis non aliarum quam castrensium rerum testamenta facere permittitur et intestatis iure proprio succeditur a fisco.
53 O. Ruggieri, Esposizione della regola di diritto romano nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest, cz. 2, SDSD 2/1880, s. 3132.
39
Vigor regu³y nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest w prawie...
ród³owo potwierdzona regu³a i wyj¹tek od niej pozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e rzym-skie prawo spadkowe dostarczy³o potomnoci dwa ró¿ne modele sukcesji uniwersal-nej: pierwszy oparty na regule nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest i drugi oparty na regule miles pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest.