Studia Prawnoustrojowe 27 UWM
2015
Warunkowe umorzenie postêpowania karnego jako zwolnienie sprawcy od wy-dania wyroku skazuj¹cego1 stosuje siê tak¿e w celu ochrony pewnoci obrotu go-spodarczego. W niniejszej problematyce znajduje zastosowanie stwierdzenie An-drzeja Zolla, ¿e u podstaw tytu³owej instytucji le¿y ta sama zasadnicza idea polegaj¹ca na skuteczniejszym wp³yniêciu na likwidacjê konfliktu wywo³anego przestêpstwem w szczególnoci przez sk³onienie sprawcy do naprawienia szkody wyrz¹dzonej przestêpstwem2.
Celem artyku³u jest przedstawienie zagadnieñ stosowania warunkowego umo-rzenia postêpowania karnego w reakcji na przestêpstwa o charakterze gospodarczym za pomoc¹ analizy wyników badañ w³asnych 405 spraw dotycz¹cych efektywnoci warunkowego umorzenia postêpowania karnego. Niniejsza problematyka zostanie przedstawiona za pomoc¹ czynników wp³ywaj¹cych na efektywnoæ badanej insty-tucji w tytu³owej grupie przestêpstw poprzez kolejne etapy postêpowania karnego.
Bêdzie zatem brana pod uwagê ka¿da aktywnoæ organów postêpowania w przed-miocie stosowania badanej instytucji, maj¹ca wp³yw na efektywnoæ warunkowego umorzenia postêpowania karnego. Uwzglêdnienie czynników zwiêkszaj¹cych efek-tywnoæ omawianej instytucji oraz natychmiastowa reakcja na czynniki j¹ obni¿aj¹-ce bezporednio zmierza do pomylnego zakoñczenia okresu próby i okresu wskaza-nego w art. 68 § 4 k.k.
1 Z. Æwi¹kalski, Wybrane zagadnienia warunkowego umorzenia postêpowania, referat wyg³oszo-ny podczas IX Bielañskiego Kolokwium Karnistycznego nt. rodki zwi¹zane z poddaniem sprawcy próbie, Warszawa, 16 maja 2012 r., umieszczony na stronie internetowej Czasopisma Prawa Karnego i Nauk Penalnych <www.czpk.pl/2012/05/18/zapis-video-ix-bielanskiego-kolokwium-karnistycznego-2012/> (dostêp: 7.05.2014).
2 A. Zoll, [w:] Kodeks karny. Czêæ ogólna. Komentarz do art. 1116 k.k., t. I, wyd. 4, LEX a Wolters Kluwer business, Warszawa 2012, s. 913.
Maj¹c na uwadze zasadê sprawozdawczoci, nale¿y wskazaæ, ¿e w czasie prze-prowadzania przedmiotowych badañ w³asnych (lata 20032009) sporód 405 spraw wylosowano 70 spraw, w których postêpowanie karne dotyczy³o przestêpstw o cha-rakterze gospodarczym, w oparciu o kodeks karny3, kodeks spó³ek handlowych4, ustawê o wychowaniu w trzewoci i przeciwdzia³aniu alkoholizmowi5, ustawê o warunkach zdrowotnych ¿ywnoci i ¿ywienia6, ustawê o wykonywaniu
dzia³alno-ci gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materia³ami wybuchowymi, bro-ni¹, amunicj¹ oraz wyrobami i technologi¹ o przeznaczeniu wojskowym lub policyj-nym7, ustawê Prawo telekomunikacyjne8, ustawê o rachunkowoci9, ustawê
Prawo w³asnoci przemys³owej10, ustawy o prawie autorskim i prawach pokrew-nych11, ustawê o zwalczaniu chorób zakanych zwierz¹t, badaniu zwierz¹t rzenych i miêsa oraz Inspekcji Weterynaryjnej12; ustawê Prawo budowlane13, ustawê o ogólnym bezpieczeñstwie produktów14.
Pierwszym czynnikiem wp³ywaj¹cym na efektywnoæ badanej instytucji s¹ wy-janienia podejrzanego w postêpowaniu przygotowawczym, wywy-janienia oskar¿one-go w postêpowaniu jurysdykcyjnym oraz treæ wywiadu rodowiskoweoskar¿one-go wydaneoskar¿one-go w toku postêpowania wykonawczego.
Przes³uchiwani w charakterze podejrzanego w postêpowaniu przygotowaw-czym w swoich wyjanieniach w 30 z 70 spraw przedstawiali okolicznoci pope³nie-nia zarzucanego przestêpstwa lub wskazywali motywacjê, jak¹ kierowali siê przy jego pope³nieniu. W 2 sprawach z 70 podejrzani wyrazili skruchê z powodu pope³-nienia przestêpstwa, a jeden z nich dodatkowo wyjani³, ¿e naprawi³ w czêci szko-dê wyrz¹dzon¹ przestêpstwem.
W postêpowaniu jurysdykcyjnym jeden z oskar¿onych zmieni³ swoje wyjanie-nia co do kwestii przyznawyjanie-nia siê do winy, ³¹cz¹c je z zapewnieniem o naprawieniu
3 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. nr 88, poz. 553 z pon. zm.).
4 Ustawa z 15 wrzenia 2000 r. Kodeks spó³ek handlowych (Dz.U. nr 94, poz. 1037 z pón. zm.).
5 Ustawa z dnia 26 padziernika 1982 r. o wychowaniu w trzewoci i przeciwdzia³aniu alkoho-lizmowi (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r., nr 70, poz. 473 z pón. zm.).
6 Ustawa o warunkach zdrowotnych ¿ywnoci i ¿ywienia z dnia 11 maja 2001 r. (Dz. U. z 2005 r., nr 178, poz. 1480 z pón. zm.).
7 Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu dzia³alnoci gospodarczej w zakresie wy-twarzania i obrotu materia³ami wybuchowymi, broni¹, amunicj¹ oraz wyrobami i technologi¹ o przezna-czeniu wojskowym lub policyjnym (Dz. U. nr 67, poz. 679 ze zm.).
8 Ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. nr 171, poz. 1800).
9 Ustawa z dnia 29 wrzenia 1994 r. o rachunkowoci (Dz. U. z 2002 r., nr 76, poz. 694 z pón. zm.).
10 Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo w³asnoci przemys³owej (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r., nr 119, poz. 1117 z pón. zm.).
11 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2000 r., nr 80, poz. 904 z pón. zm.).
12 Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o zwalczaniu chorób zakanych zwierz¹t, badaniu zwierz¹t rzenych i miêsa oraz Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. z 2002 r., nr 112, poz. 976 z pón. zm.).
13 Ustawa z dnia 7 lutego 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. nr 89, poz. 414 z pón. zm.).
14 Ustawa z dnia 12 grudnia 2003 r. o ogólnym bezpieczeñstwie produktów (Dz. U. nr 229, poz. 2275 z pón. zm.).
135
Problematyka badawcza efektywnoci warunkowego umorzenia postêpowania karnego...
szkody wyrz¹dzonej pokrzywdzonemu oraz przeproszeniem pokrzywdzonego na sali s¹dowej. Wyjanienia czterech oskar¿onych dotyczy³y wprost wyra¿enia zgody na zastosowanie wobec nich badanej instytucji, poszerzone przez jednego z nich o proponowany kszta³t wyroku warunkowo umarzaj¹cego postêpowanie karne, a przez innego o w³asn¹ ocenê pope³nienia przestêpstwa. Trzech oskar¿onych wyra-zi³o skruchê z powodu pope³nienia przestêpstwa, a nastêpnych trzech potwierdwyra-zi³o zawarcie i wykonanie porozumienia z pokrzywdzonym w charakterze ugody, doty-cz¹cego naprawienia szkody, tak¿e w trakcie wydanego w okresie próby wywiadu
rodowiskowego. Jeden z oskar¿onych wniós³ o zwrot zabezpieczonych dowodów, podkrelaj¹c, ¿e nie stanowi¹ one zagro¿enia dla ¿ycia i zdrowia.
Analiza postêpowañ karnych w przedmiotowych sprawach wskazuje jedno-znacznie na bezporedni zwi¹zek miêdzy wyjanieniami z³o¿onymi w toku postêpo-wania i treci¹ zasiêgniêtych wywiadów rodowiskowych na kszta³t wyroku warun-kowo umarzaj¹cego postêpowanie karne oraz na sposób zakoñczenia okresu próby w przedmiotowych postêpowaniach.
Drugi czynnik wyra¿a siê w relacji miêdzy wyjanieniami podejrzanego, doty-cz¹cymi kwestii utrzymywania go przez inne osoby, a orzekaniem wiadczenia pie-niê¿nego, zas¹dzenia kosztów s¹dowych w wyroku warunkowo umarzaj¹cym postê-powanie karne. W 52 z 70 spraw s¹d prawid³owo okreli³ powi¹zanie miêdzy wysokoci¹ wiadczenia pieniê¿nego, zobowi¹zania do naprawienia szkody, termi-nem jego wp³aty a sytuacj¹ rodzinn¹ i maj¹tkow¹ oskar¿onego. Nieprawid³owo zosta³o to powi¹zane w 18 z 70 przedmiotowych spraw. W obu grupach wystêpuj¹ sprawy dotycz¹ce oskar¿onych utrzymywanych przez inne osoby: w pierwszej gru-pie s¹ to 2 osoby, w drugie 8 osób.
W zwi¹zku tym, maj¹c na uwadze zachowanie zasady indywidualizacji odpo-wiedzialnoci za w³asne czyny, nale¿y przedstawiæ w³asne uwagi i postulaty w dwóch kwestiach.
Po pierwsze w odniesieniu do sprawców utrzymywanych przez inne osoby jest wskazane stosowanie np. oddania pod dozór, na³o¿enia obowi¹zków ujêtych w art. 72 § 1 pkt 13, 56a, 7a, 7b k.k. lub orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów.
Po drugie ze wzglêdu na ustawowy obligatoryjny charakter zobowi¹zania do naprawienia szkody, nale¿y postulowaæ wybór restytucji jako zasady wykonania zobowi¹zania do naprawienia szkody oraz nienak³adanie wiadczenia pieniê¿nego, kosztów s¹dowych na oskar¿onych utrzymywanych przez inne osoby.
Wyniki przedmiotowych badañ w³asnych potwierdzaj¹ wniosek A. Zolla zawar-ty w analizie wyników badañ w³asnych, ¿e wykonanie obowi¹zku zobowi¹zania do
wiadczenia na cele spo³eczne na podejrzanych pozostaj¹cych na wy³¹cznym utrzy-maniu innych osób nie ma ani znaczenia wychowawczego, ani nie jest weryfikato-rem postawionej prognozy15. Przyk³adem trafnoci przedmiotowego wniosku
15 A. Zoll, Materialnoprawna problematyka warunkowego umorzenia postêpowania karnego,
Zeszyty Naukowe UJ. Prace Prawnicze, z. 62, Warszawa Kraków 1973, s. 187.
w analizowanej grupie spraw jest wystêpuj¹ca w badaniach w³asnych w jednej z 405 spraw treæ jednego z uzasadnieñ wydania postanowienia o niepodejmowaniu przed-miotowego postêpowania z powodu wp³aty wiadczenia pieniê¿nego przez matkê oskar¿onego. Kolejnym czynnikiem jest zawarcie porozumienia miêdzy sprawc¹ a pokrzywdzonym w wietle art. 66 § 3 k.k. Niniejsza instytucja zosta³a zastosowa-na w 4 zastosowa-na 70 badanych spraw. W 3 badanych sprawach to porozumienie mia³o postaæ zrealizowanej ugody z zak³adem energetycznym, a dodatkowo w jednej
spo-ród nich przedmiotowe porozumienie wskazywa³o wysokoæ nale¿noci roz³o¿onej na raty wraz z terminem i sposobem wp³aty ka¿dej z rat. W kolejnej sprawie przed-miotowe porozumienie mia³o postaæ ugody miêdzy pracodawc¹ a pracownikiem, zawieraj¹cej wzajemne pojednanie siê oraz naprawienie szkody i roszczeñ w rozu-mieniu prawa cywilnego i prawa pracy powsta³ych w wyniku przestêpstwa.
W trakcie analizy wyników badañ w³asnych 70 z 405 omawianych spraw zwró-cono uwagê, ¿e s³usznie w 3 sporód nich niewp³acona kwota zobowi¹zania do naprawienia szkody, zawarta w porozumieniu miêdzy sprawc¹ a pokrzywdzon¹ oso-b¹ prawn¹ w postêpowaniu przygotowawczym, by³a w³¹czana przez s¹d do wyroku warunkowo umarzaj¹cego postêpowanie karne. Nale¿y zatem wysun¹æ postulaty:
pisemnej formy niniejszego porozumienia, w³¹czania treci porozumienia do oma-wianego wyroku i nowelizacji art. 68 § 2 k.k. przez dodanie do katalogu tego przepisu uchylania siê od wykonania przedmiotowego porozumienia.
Wa¿nym czynnikiem bezporednio wp³ywaj¹cym na efektywnoæ badanej insty-tucji odnosz¹cej siê do tytu³owej grupy przestêpstw jest kszta³t wyroku warunkowo umarzaj¹cego postêpowanie karne determinuj¹cy jego wykonanie. W przedmioto-wych sprawach zobowi¹zanie do naprawienia szkody na³o¿ono na 8 z 70 oskar¿o-nych, a wiadczenie pieniê¿ne orzeczono wobec 59 z 70 oskar¿onych.
Omawian¹ efektywnoæ obni¿a nieokrelanie terminu i sposobu wp³aty zobo-wi¹zania do naprawienia szkody, wiadczenia pieniê¿nego, kierunku zobozobo-wi¹zania do naprawienia szkody, sposobu wykonania przepadku w przedmiotowym wyroku, mimo obligatoryjnego charakteru ich wskazywania wyp³ywaj¹cego z art. 342 § 2 k.p.k. S³usznie wskazuje Miko³aj Leonieni, ¿e s¹d powinien w orzeczeniu ustaliæ nie tylko okres próby, ale tak¿e termin wykonania zobowi¹zania. Cytowany autor pre-zentuje trafne stanowisko, ¿e je¿eli s¹d nie okreli tego terminu, zachodzi domnie-manie, ¿e jest on równy okresowi próby, a zatem s¹d wykonuj¹cy orzeczenie nie mo¿e nastêpnie w³asn¹ decyzj¹ i to na niekorzyæ oskar¿onego zmieniæ treæ prawomocnego orzeczenia i ustaliæ krótszego terminu16. Zatem nastêpn¹ propozycj¹ w³asn¹ zmiany stosowania warunkowego umorzenia postêpowania karnego jest ka¿-dorazowe okrelanie terminu i sposobu wykonania obowi¹zków i rodków karnych w wyroku warunkowo umarzaj¹cym postêpowanie karne. Maj¹c na uwadze sposób wykonania, nale¿y wymieniæ takie elementy, jak adres beneficjenta i numer jego
16 M. Leonieni, Podjêcie postêpowania umorzonego warunkowo przez s¹d, Problemy Wymiaru Sprawiedliwoci 1973, nr 2, s. 95.
137
Problematyka badawcza efektywnoci warunkowego umorzenia postêpowania karnego...
konta. W tym aspekcie nale¿y tak¿e zwróciæ uwagê na aktualn¹ niekonsekwencjê ustawodawcy, który z jednej strony ró¿nicuje obowi¹zki od rodków karnych w materialnych podstawach stosowania badanej instytucji, opisanych w art. 67 § 3 k.k. oraz w art. 68 § 2 k.k., a z drugiej w przepisie procesowym art. 342 § 2 k.p.k.
wspomina tylko o obowi¹zkach, zapominaj¹c o rodkach karnych. W zwi¹zku z tym nale¿y postulowaæ ujednolicenie przepisów w tym zakresie poprzez dodanie w art. 342
§ 2 k.p.k. po obowi¹zkach s³ów rodki karne.
W badanej problematyce, nak³adaj¹c zobowi¹zanie do naprawienia szkody, s¹d we wszystkich 8 sprawach wyznaczy³ kierunek i termin wp³aty niniejszego zobowi¹-zania, ale w ¿adnej z nich nie wskaza³ sposobu jego wykonania. W 32 sporód 59 spraw s¹d nie okreli³ terminu wp³aty wiadczenia pieniê¿nego, w 24 z 59 spraw sposobu wp³aty wiadczenia pieniê¿nego, a w 28 z 59 spraw dok³adnej nazwy i adresu podmiotu, na rzecz którego oskar¿ony jest zobowi¹zany wp³aciæ wiadcze-nie pieniê¿ne. W niwiadcze-niejszych sprawach przepadek orzeczono wobec 15 z 70
oskar-¿onych, ale tylko w 2 sprawach wskazano sposób jego wykonania, tzn. przez znisz-czenie.
Weryfikatorem efektywnoci warunkowego umorzenia postêpowania karnego s¹ dowody wp³aty zobowi¹zania do naprawienia szkody, wiadczenia pieniê¿nego, kosztów s¹dowych przedk³adanych w postêpowaniu wykonawczym. W 5 badanych sprawach akta nie zawieraj¹ dowodu wp³aty zobowi¹zania do naprawienia szkody, w 11 sprawach dowodu wiadczenia pieniê¿nego, a w 8 dowodu wp³aty kosztów s¹dowych.
Podsumowuj¹c, warunkowe umorzenie postêpowania karnego mo¿e byæ stoso-wane w celu reakcji na pope³nienie przestêpstw o charakterze gospodarczym. Zasto-sowanie w praktyce przedstawionych w niniejszym artykule czynników zwiêkszy jej efektywnoæ oraz przyczyni siê do stosowania w szerszym zakresie warunkowego umorzenia postêpowania karnego.