Wina kombinowana w prawie karnym jako dualizm form winy

Studia Prawnoustrojowe 27 UWM

2015

Chc¹c dokonaæ wzglêdnie treœciwego przegl¹du pojêcia winy w prawie karnym, nale¿a³oby ju¿ na wstêpie uznaæ, ¿e ramy niniejszego artyku³u czyni¹ ten zamiar niewykonalnym ze wzglêdu na ogromny zakres podjêtego zagadnienia. Przedsiê-wziêta charakterystyka bêdzie zatem ledwie zarysem problemu.

Wina prawna nie jest to¿sama z win¹ wed³ug religijnych lub indywidualno-etycznych wyobra¿eñ o wartoœciach i sposobie obchodzenia siê z nimi, a wszelkie postulaty zmierzaj¹ce do po³¹czenia tych systemów wartoœci we wspó³czesnych

spo-³eczeñstwach pluralistycznych maj¹ ma³e szanse na urzeczywistnienie¹. Wina jest niew¹tpliwie jedn¹ z g³ównych przes³anek odpowiedzialnoœci karnej, choæ obowi¹-zuj¹cy kodeks karny nie zawiera definicji winy jako takiej. Wystêpuje ona

oczywi-œcie w ujêciu konstrukcyjnym w regulacji kodeksowej, chocia¿by w szczególnej i jednej z kluczowych zasad zawartej w art. 1 § 3 k.k., stanowi¹cej, i¿ nie pope³nia przestêpstwa sprawca czynu zabronionego, je¿eli nie mo¿na mu przypisaæ winy w czasie czynu². Nie podejmuj¹c siê psychologicznej ani tym bardziej filozoficznej teorii winy, zmierzaj¹c jednak do charakterystyki pojêcia winy kombinowanej w prawie karnym, nale¿y dla zachowania jasnoœci odnotowaæ na wstêpie kilka wa¿-nych zastrze¿eñ.

Zapis art. 42 ust. 1 Konstytucji w zdaniu pierwszym stanowi, i¿ odpowiedzial-noœci karnej podlega ten tylko, kto dopuœci³ siê czynu zabronionego pod groŸb¹ kary przez ustawê obowi¹zuj¹c¹ w czasie jego pope³nienia. Odnajduj¹c tê sam¹ zasadê w art. 1 § 1 k.k., uznaæ mo¿na, i¿ jest ona realizacj¹ zasady nullum crimen sine lege, a zatem jedynie czyn zawiniony mo¿e stanowiæ przestêpstwo i nie pope³nia prze-stêpstwa (choæ mo¿e pope³niæ czyn zabroniony) ktoœ, komu nie mo¿na przypisaæ winy w czasie czynu³.

1 K. Bucha³a, A. Zoll, Polskie prawo karne, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1997, s. 239.

2 M. Królikowski, Zasady odpowiedzialnoœci karnej, [w:] M. Królikowski, R. Zaw³ocki (red.), Kodeks karny. Czêœæ ogólna, t. 1: Komentarz do artyku³ów 1–31, C.H. Beck, Warszawa 2001, s. 172.

3 P. Koz³owska-Kalisz, Zasady odpowiedzialnoœci karnej, [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny.

Komentarz, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2013, s. 25.

Jak przypomina Kazimierz Bucha³a, dawne prawo karne zadowala³o siê przed-miotow¹ sprzecznoœci¹ zachowania siê sprawcy z norm¹ sankcjonowan¹, zaœ strona podmiotowa tego zachowania pozostawa³a poza zainteresowaniem praktyki i nauki⁴. Ma³gorzata Król-Bogomilska pisze, i¿ „rodowód winy kombinowanej siêga czasów Feuerbacha, który zdecydowanie przeciwstawiaj¹c siê stosowaniu w prawie karnym

œredniowiecznego dolus determinata, proponowa³ wprowadzenie konstrukcji culpa dolo determinata s³u¿¹cej opisowi przestêpstw polegaj¹cych na pope³nieniu czynu objêtego zamiarem sprawcy i na spowodowaniu niezamierzonych przez sprawcê skutków”⁵.

Zauwa¿yæ nale¿y, ¿e jednym z podstawowych za³o¿eñ konstrukcyjnych obowi¹-zuj¹cego kodeksu karnego jest odró¿nienie strony podmiotowej od winy. Stronê podmiotow¹ stanowi subiektywny element odpowiedzialnoœci karnej i okreœla stosu-nek psychiczny sprawcy do przedsiêbranego czynu, jaki – z woli ustawodawcy – ma charakteryzowaæ okreœlony typ przestêpstwa: „To ustawodawca, w ramach prowa-dzonej polityki kryminalizacyjnej, decyduje o karalnoœci czynów umyœlnych b¹dŸ

nieumyœlnych”⁶.

Drugim wa¿nym elementem przeprowadzanej tutaj charakterystyki jest

przybli-¿enie konstrukcji winy kombinowanej – a jest ona specyficzna. Zdaniem £ukasz Pohl „osobliwoœæ konstrukcyjna tego rodzaju czynów zabronionych przejawia siê w tym, i¿ stanowi¹ one po³¹czenie czynu ju¿ zabronionego, zabronionego pod groŸ-b¹ kary z mocy obowi¹zywania normy sankcjonowanej zawartej w innym przepisie prawnokarnym, z jakimœ jego ontologicznie i normatywnie wi¹zalnym nastêp-stwem”⁷. Mo¿na za Olg¹ Sitarz powtórzyæ sentencjê oddaj¹c¹, czym jest – jak nazywa to autorka – strona podmiotowa mieszana: „Czyn taki zachodzi wtedy, gdy po realizacji wszystkich znamion typu podstawowego powstaje okreœlony w ustawie skutek (przy nastêpstwach materialnych – dodatkowy), z którym zwi¹zana jest su-rowsza odpowiedzialnoœæ”⁸. Wina mieszana nie mo¿e dotyczyæ przestêpstw kwalifi-kowanych przez inne znamiê ni¿ nastêpstwo⁹. Mo¿na przy tej okazji podsumowaæ,

¿e „ka¿de przestêpstwo kwalifikowane przez nastêpstwo nale¿y do szerszej katego-rii przestêpstw kwalifikowanych, czyli takich, których struktura sk³ada siê z dwóch rodzajów znamion: znamion typu podstawowego oraz znamion modyfikuj¹cych ten typ, od których zale¿y surowsza karalnoœæ”¹⁰. Jan Waszczyñski opisuje przestêp-stwa kwalifikowane jako te, przy których czyn sprawcy – sam w sobie przestêpny

4 K. Bucha³a, Prawo karne materialne, PWN, Warszawa 1989, s. 294.

5 M. Król-Bogomilska, „Formy winy” w prawie karnym w œwietle psychologii, Wyd. UW, War-szawa 1991, s. 129.

6 O. Sitarz, Ustawowe znamiona czynu zabronionego, [w:] T. Dukiet-Nagórska (red.), Prawo karne. Czêœæ ogólna, szczególna i wojskowa, Lexis Nexis, Warszawa 2010, s. 99.

7 £. Pohl, Prawo karne. Wyk³ad czêœci ogólnej, Lexis Nexis, Warszawa 2012, s. 156.

8 O. Sitarz, Ustawowe znamiona czynu zabronionego, [w:] T. Dukiet-Nagórska (red.), op. cit., s. 104.

9 L. Gardocki, Prawo karne, C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 90.

10 K. Indecki, A. Liszewska, Prawo karne materialne. Nauka o przestêpstwie, karze i œrodkach penalnych, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2002, s. 176.

193

Wina kombinowana w prawie karnym jako dualizm form winy

– „podlega wzmo¿onej penalizacji, czy to ze wzglêdu na okreœlone w dyspozycji, towarzysz¹ce mu okolicznoœci, czy to ze wzglêdu na skutek, jaki z dzia³ania (zanie-chania) sprawcy wynikn¹³”¹¹.

Konstrukcja winy kombinowanej wystêpuje w polskim prawie karnym ju¿ od kodeksu karnego z roku 1932, w którym zapisy art. 15 dotyczy³y zarówno prze-stêpstw kwalifikowanych przez naprze-stêpstwo, jak i przeprze-stêpstw kwalifikowanych przez okolicznoœci – co by³o zdaniem Tadeusz Bojarskiego wadliwe¹². Aktualny przepis art. 9 k.k., odnosz¹cy siê do znamion czynów zabronionych i okreœlaj¹cy okolicznoœci zamiaru towarzysz¹cego temu czynowi, ró¿ni siê te¿ od stanowi¹cego jego odpowiednik art. 7 k.k. z roku 1969, g³ównie w zakresie nieujmowania jako umyœlnego b¹dŸ nieumyœlnego przestêpstwa, lecz umyœlnie b¹dŸ nieumyœlnie pope³-nianego czynu zabronionego. „Zmiana [...] mia³a prowadziæ do nale¿ytego odró¿nie-nia strony podmiotowej czynu zabronionego od jego winy (czego wyraz stanowi ju¿

treœæ art. 8 k.k. w porównaniu ze stanowi¹cym jego odpowiednik art. 6 k.k. z 1969 r.).

Ustalenie umyœlnoœci lub nieumyœlnoœci nie przes¹dza winy sprawcy, lecz jedynie warunkuje jej wyst¹pienie jako zarzutu zwi¹zanego z pope³nieniem czynu zabronio-nego, któremu jedna z tych form musi wszak towarzyszy改³.

Doprecyzowanie ram teoretycznych podjêtej charakterystyki wymaga

podkre-œlenia, i¿ w kontekœcie umyœlnoœci i nieumyœlnoœci ró¿ne bêdzie sytuowanie czynu zabronionego w dogmatycznej strukturze przestêpstwa. Jak ujmuje to Jacek Giezek:

„Zwolennicy psychologicznych teorii winy sk³onni byliby z pewnoœci¹ uto¿samiaæ stronê podmiotow¹ z win¹, umiejscawiaj¹c umyœlnoœæ oraz nieumyœlnoœæ przede wszystkim (a niekiedy nawet wy³¹cznie) w³aœnie na p³aszczyŸnie winy. Zwolennicy teorii normatywnej w jej ujêciu kompleksowym (którzy w polskiej nauce prawa karnego zdaj¹ siê dominowaæ) uwa¿aj¹ natomiast, ¿e towarzysz¹ce czynowi prze¿y-cia psychiczne w postaci umyœlnoœci oraz nieumyœlnoœci wystêpuj¹ jednoczeœnie na dwóch piêtrach struktury przestêpstwa. Nale¿¹ bowiem do znamion strony podmio-towej, wspó³okreœlaj¹cych typ czynu zabronionego, ale tak¿e s¹ elementami winy ujmowanej normatywnie (tzn. jako zarzucalnoœæ), decyduj¹cymi o jej formie”¹⁴. Tadeusz Bojarski, przywo³uj¹c przepisy art. 9 k.k. okreœlaj¹ce istotê przestêpstw umyœlnych, nieumyœlnych oraz z winy kombinowanej, przy tradycyjnym ujmowaniu zagadnienia wskazuj¹c równie¿ na winê umyœln¹, nieumyœln¹ i kombinowan¹, pi-sze: „Kodeks obowi¹zuj¹cy [...] pod wp³ywem normatywnej koncepcji winy unika wyró¿niania form winy, wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e wina z tego punktu widzenia jest kategori¹ jednolit¹, niepodzieln¹, je¿eli jej istota mia³aby siê ograniczaæ do samego

11 J. Waszczyñski (red.), Prawo karne materialne (w zarysie). Nauka o przestêpstwie, Wyd. U£,

£ódŸ 1973, s. 116.

12 T. Bojarski, Zasady odpowiedzialnoœci karnej [w:] idem (red.), Kodeks karny. Komentarz, Lexis Nexis, Warszawa 2013, s. 58.

13 J. Giezek, Komentarz do art. 9, [w:] idem (red.), Kodeks karny. Czêœæ ogólna. Komentarz, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2012, s. 53.

14 Ibidem.

zarzutu. Tradycyjnie jednak pos³ugujemy siê, oprócz wyró¿nienia przestêpstwa umyœlnego i nieumyœlnego, tak¿e wymienionymi formami winy (wina umyœlna, wina nieumyœlna, wina kombinowana)”¹⁵.

Przechodz¹c do meritum zagadnienia, przeprowadzona zostanie pokrótce swo-ista analiza. Podkreœliæ nale¿y, ¿e wskazany art. 9 k.k. wskazuje ró¿nicê miêdzy okolicznoœciami pope³nienia czynu zabronionego. Do znamion charakteryzuj¹cych owe okolicznoœci nale¿¹ umyœlnoœæ i nieumyœlnoœæ¹⁶. W krêgu podjêtego zagadnie-nia znajduje siê przede wszystkim jednak kluczowy § 3 art. 9. Sprawca ponosi surowsz¹ odpowiedzialnoœæ, któr¹ ustawa uzale¿nia od okreœlonego nastêpstwa czy-nu zabronionego, je¿eli nastêpstwo to przewidywa³ albo móg³ przewidzieæ¹⁷. Zacy-towana treœæ przepisu art. 9 § 3 k.k. reguluje zagadnienie tzw. winy kombinowanej

– culpa dolo exorta. W wyra¿onej powy¿ej sentencji „ustawa przewiduje znan¹, co do zasady, polskim kodyfikacjom modyfikacjê znamion podmiotowych czynów za-bronionych kwalifikowanych przez znamiê dynamiczne – rozwijaj¹ce siê po wype³-nieniu przez sprawcê czynu zabronionego w typie podstawowym – skutek. Okreœla siê go mianem nastêpstwa, akcentuj¹c w szczególnoœci to, ¿e nastêpuje on po wy-pe³nieniu znamion typu podstawowego i nie towarzyszy równolegle czynnoœci sprawczej, jak równie¿ mo¿liwoœæ kwalifikacji przez to znamiê czynów zabronio-nych, które w typie podstawowym wystêpuj¹ w postaci przestêpstw materialnych (tzw. dalszy skutek)”¹⁸. Jak wskazuj¹ Andrzej W¹sek i Marek Kulik, „wy¿sza karal-noœæ tych czynów jest uzale¿niona od elementu dynamicznego – dalszego skutku, okreœlonej zmiany w œwiecie zewnêtrznym, wynik³ej po realizacji znamion typu podstawowego, pozostaj¹cej w zwi¹zku przyczynowym z czynem wyjœciowym sprawcy”¹⁹. W myœl przepisu zawartego w art. 9 § 3, sprawca mo¿e ponieœæ odpo-wiedzialnoœæ karn¹ za przestêpstwo kwalifikowane przez nastêpstwo, je¿eli to na-stêpstwo przewidywa³ lub móg³ przewidzieæ²⁰.

Uznaæ mo¿na za uzasadnion¹ potrzebê stworzenia teoretycznego modelu zjawi-ska. Celem poni¿ej ustanowionej charakterystyki nie jest wykreowanie sztucznych zestawieñ umyœlnoœci i nieumyœlnoœci jako wspó³zale¿nych znamion przestêpstw klasyfikowanych przez nastêpstwa, ale swoista próba udowodnienia, które z mo¿li-wych „par znamion” spe³niaj¹ przes³anki przepisu art. 9 § 3. Podstawowe zestawie-nie znamion analizowanego typu czynu zgodne jest z tym, co opisuje T. Bojarski, gdy pisze, ¿e „istota rzeczy polega na tym, ¿e czyn wyjœciowy jest objêty

umyœlno-œci¹, np. uszkodzenie cia³a okreœlone w art. 156 § 1, natomiast skutek dalej id¹cy, czyli nastêpstwo tego czynu (§ 3 art. 156), jest objêty jedn¹ z postaci nieumyœlnoœci.

15 T. Bojarski, Zasady odpowiedzialnoœci karnej..., s. 49.

16 Zob. M. Budyn-Kulik, Komentarz do art. 9, [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny..., s. 36.

17 O. Sitarz, Ustawowe znamiona czynu zabronionego, [w:] T. Dukiet-Nagórska (red.), op. cit., s. 104.

18 M. Królikowski, Zasady odpowiedzialnoœci karnej..., s. 427.

19 A. W¹sek (aktual.) M. Kulik, Komentarz do art. 9, [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Komen-tarz, Lexis Nexis, Warszawa 2012, s. 41.

20 M. Budyn-Kulik, Komentarz do art. 9..., s. 40.

195

Wina kombinowana w prawie karnym jako dualizm form winy

Wprowadzenie tej konstrukcji do polskich kodeksów karnych oznacza³o eliminacjê tzw. obiektywnych warunków wy¿szej karalnoœci”²¹. Jak ujmuje to Ryszard Stefañ-ski, „artyku³ 9 § 3 k.k. przes¹dza o odrzuceniu przez kodeks karny tzw. obiektyw-nych warunków karalnoœci. Okolicznoœci powoduj¹ce karalnoœæ czynu lub wp³ywa-j¹ce na jej obostrzenie musz¹ byæ objête umyœlnoœci¹ lub nieumyœlnoœci¹”²². Zdaniem Bojarskiego: „O karalnoœci cz³owieka, w tym wy¿szej karalnoœci, nie mog¹ decydowaæ okolicznoœci (skutki), które by nie by³y objête win¹, chocia¿by nieumyœln¹”²³. Andrzej W¹sek, pisz¹c o tym klasycznym wariancie winy kombino-wanej, jako przyk³ady podaje art. 142 § 2, art. 156 § 3 oraz art. 158 § 2 i 3 k.k.

Tadeusz Bojarski dodaje jednak, ¿e paragraf 3 art. 9 wyra¿a nie tylko formu³ê winy kombinowanej (po³¹czenie umyœlnoœci z nieumyœlnoœci¹), ale odnosi siê te¿ do prze-stêpstw kwalifikowanych przez naprze-stêpstwo w ca³oœci nieumyœlnych – o czym dalej.

Co wa¿ne, kombinacje strony podmiotowej, zdaj¹ce siê byæ teoretycznie mody-fikowalne, podczas interpretacji analizowanego przepisu art. 9 k.k. napotykaj¹ na szereg w¹tpliwoœci i zastrze¿eñ. Magdalena Budyn-Kulik zauwa¿a, ¿e pomiêdzy czynem sprawcy a nastêpstwem musi zachodziæ zwi¹zek przyczynowy, a przez czyn rozumie ona zachowanie sprawcy polegaj¹ce na prze³amaniu regu³ ostro¿noœci²⁴.

„Przestêpstwa kwalifikowane przez nastêpstwa stanowi¹ odrêbn¹ kategoriê typów czynów zabronionych, których strona podmiotowa mo¿e byæ jednolita (umyœlno-umyœlna albo nieumyœlno-nie(umyœlno-umyœlna), ale mo¿e tak¿e przybieraæ postaæ kombinacji umyœlnoœci z nieumyœlnoœci¹ (tzw. culpa dolo exorta)”²⁵.

W czysto teoretycznej konstrukcji, bazuj¹cej na wzorcu wyra¿onym przez M. Budyn-Kulik i ze szczególnym naciskiem na potencjaln¹ hipotetycznoœæ przyjê-tych par znamion, podejmê teraz próbê przegl¹du kombinacji znamion

nieumyœlno-œci i umyœlnonieumyœlno-œci, wariantów strony podmiotowej, po to, by móc warianty odpowia-daj¹ce warunkom uznaæ za spe³niaj¹ce warunki klasyfikacji jako culpa dolo exorta, a pozosta³e w tym kontekœcie odrzuciæ.

Pierwszym wariantem otwieraj¹cym pole do dyskusji jest ten, w którym czyn pope³niony przez sprawcê mo¿e mieæ charakter umyœlno-umyœlny. W takim teore-tycznym ujêciu chodzi o sytuacjê, w której sprawca pope³nia czyn umyœlnie (chce go pope³niæ lub na to siê godzi), chce lub godzi siê tak¿e na nastêpstwo tego czynu, np. w postaci œmierci czy spowodowania ciê¿kiego uszczerbku na zdrowiu²⁶. Autor-ka przywo³anego teoretycznego modelu klasyfiAutor-kacji zauwa¿a, ¿e w rzeczy samej s¹ to po prostu czyny zabronione umyœlne, o których mowa w art. 9 § 1 k.k. Czyny zabronione, w których tak¿e nastêpstwo objête jest umyœlnoœci¹, to po prostu czyny

21 T. Bojarski, Zasady odpowiedzialnoœci karnej..., s. 58.

22 R. Stefañski, Prawo karne materialne. Czêœæ ogólna, Difin, Warszawa 2008, s. 125.

23 T. Bojarski, Zasady odpowiedzialnoœci karnej..., s. 58.

24 M. Budyn-Kulik, Ustawowe znamiona czynu zabronionego, [w:] M. Mozgawa (red.), Prawo karne materialne. Czêœæ ogólna, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s. 216.

25 K. Indecki, A. Liszewska, op. cit., s. 176.

26 M. Budyn-Kulik, Ustawowe znamiona czynu zabronionego..., s. 216.

zabronione umyœlne²⁷. O oczywistych w¹tpliwoœciach co do zaklasyfikowania kom-binacji umyœlnoœci z umyœlnoœci¹, jako objêtej treœci¹ § 3 art. 9 k.k., pisze Jacek Giezek, stwierdzaj¹c, ¿e przyjêcie takiego wariantu na pierwszy rzut oka wydaje siê contra legem, „skoro ustawodawca – pos³uguj¹c siê fragmentem formu³y charakte-rystycznej dla nieumyœlnie pope³nianego czynu zabronionego – mówi o nastêp-stwach, jakie sprawca przewidywa³ albo móg³ przewidzie攲⁸. „I tak przestêpstwo udzia³u w bójce, której nastêpstwem jest œmieræ cz³owieka (art. 158 § 3 k.k.), od strony podmiotowej charakteryzuje siê w zakresie udzia³u w bójce umyœlnoœci¹, a co do skutku w postaci œmierci – nieumyœlnoœci¹”²⁹. „Otó¿ jest to niew¹tpliwie pewien minimalny próg, jaki musi zostaæ osi¹gniêty, aby przypisanie nastêpstwa nie prowa-dzi³o do obiektywizacji odpowiedzialnoœci sprawcy w tym zakresie. Fakt, ¿e w konkretnym przypadku sprawca co najmniej przewidywa³ nastêpstwo, nie wyklu-cza przecie¿, i¿ móg³ je równie¿ obj¹æ swym zamiarem (bezpoœrednim lub ewentual-nym). Konstrukcja ta znajdzie jednak zastosowanie stosunkowo rzadko, a mianowi-cie tylko wówczas, gdy objête umyœlnoœci¹ nastêpstwo nie nale¿y do znamion innego, obwarowanego surowsz¹ odpowiedzialnoœci¹ przestêpstwa (jako jego samo-istny skutek)”³⁰.

W kwestii tak rozpatrywanego dualizmu podobny pogl¹d prezentuje Micha³ Królikowski. Twierdzi on, ¿e w tym przypadku sprawca pope³niaj¹cy typ podstawo-wy chce albo te¿ godzi siê na przewidywane nastêpstwo, a wiêc obejmuje przynaj-mniej zamiarem wynikowym skutek stanowi¹cy znamiê kwalifikuj¹ce, przewa¿nie wystêpuj¹ce tak¿e jako znamiê innego typu podstawowego³¹. „Dopóki zachodzi tego rodzaju sytuacja, w³aœciwym rozwi¹zaniem jest przypisanie sprawcy dwóch typów pozostaj¹cych w zbiegu na zasadach wskazanych w art. 11 k.k., zaœ kombina-cja umyœlnoœci z umyœlnoœci¹ regulowana samodzielnie przez art. 9 § 3 k.k. mo¿e nast¹piæ tylko wówczas, gdy ustawa bêdzie przewidywaæ kwalifikacjê przez dalszy skutek nieznany ustawie w typie podstawowym lub umieszczony w takim podstawo-wym typie czynu zabronionego, który ze wzglêdu na specyficzne znamiona statycz-ne nie znajdzie zastosowania w konkretnym przypadku”³². W tej interpretacji oka-zuje siê niemal niemo¿liwa inna klasyfikacja kombinacji umyœlnoœci z umyœlnoœci¹ ni¿ uznanie przewidywalnoœci okreœlonego zdarzenia bêd¹cego kon-sekwencj¹ intencyjnego dokonania danego czynu zabronionego ni¿ umyœlne pope³-nienie tego czynu, co spe³nia bez w¹tpienia przes³anki opisane w art. 9 § 1 k.k.

Tadeusz Bojarski bez zbêdnego wywodu wyra¿a pogl¹d, ¿e art. 9 § 3 k.k. nie

27 M. Budyn-Kulik, Komentarz do art. 9..., s. 40.

28 J. Giezek, Komentarz do art. 9..., s. 73.

28 M. Królikowski, Zasady odpowiedzialnoœci karnej..., s. 427.

29 R. Stefañski, op. cit., s. 125.

30 J. Giezek, Komentarz do art. 9..., s. 73.

31 M. Królikowski, Zasady odpowiedzialnoœci karnej..., s. 428.

32 Ibidem.

33 T. Bojarski, Zasady odpowiedzialnoœci karnej..., s. 59.

197

Wina kombinowana w prawie karnym jako dualizm form winy

dotyczy analizowanego przypadku umyœlnoœci po³¹czonej z umyœlnoœci¹, gdy¿ by³o-by to po prostu przestêpstwo umyœlne³³. Zdaniem tego autora, tak scharakteryzowa-na kombischarakteryzowa-nacja zamiaru umyœlnego ze skutkiem umyœlnym z pewnoœci¹ nie mieœci siê w treœci art. 9 § 3 k.k. Podobnie negatywnie opiniuje klasyfikacjê wariantu umyœlno-umyœlnego Andrzej Marek, stwierdzaj¹c, ¿e „nie wydaje siê to mo¿liwe, a w ka¿dym razie taka kombinacja nie jest objêta regulacj¹ art. 9 § k.k.”³⁴. Krzysztof Indecki i Agnieszka Liszewska uznaj¹, ¿e w wypadku czynów umyœlno-umyœlnych stronê podmiotow¹ okreœla art. 9 § 1, który definiuje umyœlnoœæ³⁵. W doœæ zawi³y sposób pisze Lech Gardocki, ¿e choæ art. 9 § 3 k.k. dotyczy tak¿e sytuacji, gdy zarówno typ podstawowy, jak i jego nastêpstwo objête s¹ win¹ umyœln¹ („przestêpstwa umyœlno-umyœlne”), to „nie s¹ to jednak przypadki winy mieszanej”³⁶.

Drugim wariantem dualizmu form winy przy jednym typie przestêpstwa, które-go analizy chcia³abym siê podj¹æ w kontekœcie ewentualnej jektóre-go klasyfikacji jako objêtego treœci¹ art. 9 § 3 jest wariant umyœlno-nieumyœlny. W takiej sytuacji mowa jest o okolicznoœciach, w których sprawca pope³nia czyn umyœlnie (chce go pope³niæ lub na to siê godzi), natomiast nastêpstwa nie chce, nie godzi siê na nie, ale je przewiduje, s¹dz¹c, ¿e go uniknie, lub nie przewiduje, choæ móg³ je przewidzieæ³⁷. Wariant ten „znajduje zastosowanie do umyœlnych czynów zabronionych kwalifiko-wanych przez nastêpstwo czynu, np. art. 140 § 2, art. 156 § 3, art. 158 § 2 i 3”³⁸. Magdalena Budyn-Kulik pisze, ¿e w doktrynie tak¹ w³aœnie konstrukcjê czynu umyœlno-nieumyœlnego okreœla siê mianem culpa dolo exorta³⁹. Typowoœæ tego du-alizmu wynika z rozumienia charakteryzowanego typu zdarzeñ, opisywanych w ko-deksie karnym jako niezamierzone w swoich skutkach czynów zamierzonych. Sytu-acja, w której sprawca czynu zabronionego dokonuje go, zdaj¹c sobie jednoczeœnie sprawê z jego bezprawnoœci – niezale¿nie od tego, czy przewidywa³ skutek, czy te¿

móg³ go przewidzieæ (i powinien) – a nie mia³ intencji doprowadziæ do skutku spe³niaj¹cego w nastêpstwie przes³anki czynu zabronionego, jest swoistym „klasycz-nym” ujêciem winy kombinowanej. Dariusz Jagie³³o tak¿e uznaje ten wzór za typo-wy dla winy kombinowanej. Pisze on: „Istota tej winy sprowadza siê do tego, ¿e wy³¹cznie czêœæ dzia³ania sprawca obejmuje zamiarem, zaœ drug¹ czêœæ win¹ nie-umyœln¹”⁴⁰. Jak ujmuje to J. Giezek: „w praktyce najwiêksze znaczenie ma sytuacja, w której umyœlna realizacja znamion czynu zabronionego kwalifikowana jest przez nastêpstwo objête nieumyœlnoœci¹. Przyk³ady tego rodzaju przestêpstw s¹ w kodek-sie karnym stosunkowo liczne. Rzecz charakterystyczna, ¿e kwalifikuj¹cym

nastêp-34 A. Marek, Prawo karne, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 144.

35 K. Indecki, A. Liszewska, op. cit., s. 177.

36 L. Gardocki, Prawo karne, C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 90.

37 M. Budyn-Kulik, Ustawowe znamiona czynu zabronionego..., s. 216.

38 A. W¹sek (aktual.) M. Kulik, op. cit., s. 41.

39 M. Budyn-Kulik, Komentarz do art. 9..., s. 40.

40 D. Jagie³³o, Prawo karne materialne, Wyd. PWSZ, Skierniewice 2013, s. 46.

stwem w zdecydowanej wiêkszoœci przypadków jest œmieræ cz³owieka lub ciê¿ki uszczerbek na zdrowiu. Równie¿ wysokoœæ sankcji wyraŸnie wskazuje na to, ¿e tak ujête nastêpstwo nie mo¿e byæ objête umyœlnoœci¹”⁴¹.

Micha³ Królikowski, pisz¹c o regulacji zawartej w art. 9 § 3 k.k. jako dotycz¹-cej w pe³ni mieszanej kombinacji strony podmiotowej, podkreœla, ¿e mowa jest o sytuacji opisywanej we wspomnianym przepisie, w której sprawca pope³nia umyœlny typ czynu zabronionego, a w wyniku dalszego rozwoju zdarzeñ wyrz¹dza dodatkow¹ szkodê nieobjêt¹ przez niego zamiarem⁴² (jak w przywo³anym wczeœniej art. 156 § 3 k.k.). Przyk³ad ten jest niemal wzorcowy do ukazania konstrukcji dualizmu. Gdyby przyj¹æ mo¿liwoœæ objêcia umyœlnoœci¹ nastêpstwa opisanego w art. 156 § 3 k.k., czyli œmierci cz³owieka bêd¹cej nastêpstwem spowodowania ciê¿kiego uszczerbku na zdrowiu, nic nie sta³oby na przeszkodzie w klasyfikacji takiego przestêpstwa na podstawie art. 148 k.k.⁴³ Jak uzna³ S¹d Najwy¿szy, „ró¿ni-ca miêdzy zabójstwem a przestêpstwem przewidzianym w art. 156 § 3 k.k. tkwi w stronie podmiotowej czynu i polega na tym, ¿e w wypadku pope³nienia zbrodni zabójstwa sprawca ma zamiar bezpoœredni lub ewentualny pozbawienia ¿ycia cz³o-wieka i w tym celu podejmuje dzia³anie lub zaniechanie, a w wypadku pope³nienia czynu z art. 156 § 3 k.k., stanowi¹cego wystêpek, sprawca dzia³a z zamiarem

bezœrednim lub ewentualnym spowodowania ciê¿kiego uszczerbku na zdrowiu po-krzywdzonego, a nastêpstwo czynu w postaci œmierci ogarnia nieumyœlnoœci¹”⁴⁴. Tak opisana sytuacja jest typowa dla tzw. dualizmu form winy, albowiem sprawca, realizuj¹c umyœlnie (œwiadomie) znamiona typu zasadniczego opisanego w art. 156

§ 3 k.k., jednoczeœnie „osi¹ga” skutek nieobjêty zamiarem w postaci œmierci cz³o-wieka. Tak nieumyœlne spowodowanie œmierci cz³owieka wpisuje siê w warunki okreœlone w art. 9 § 3 k.k. Bezsprzecznie zatem uznaæ mo¿na, ¿e konstrukcja umyœl-noœci czynu wyjœciowego i nieumyœlumyœl-noœci skutku w postaci czynu zabronionego spe³nia przes³anki pozwalaj¹ce zastosowaæ regu³ê opisan¹ w art. 9 § 3 k.k.

§ 3 k.k., jednoczeœnie „osi¹ga” skutek nieobjêty zamiarem w postaci œmierci cz³o-wieka. Tak nieumyœlne spowodowanie œmierci cz³owieka wpisuje siê w warunki okreœlone w art. 9 § 3 k.k. Bezsprzecznie zatem uznaæ mo¿na, ¿e konstrukcja umyœl-noœci czynu wyjœciowego i nieumyœlumyœl-noœci skutku w postaci czynu zabronionego spe³nia przes³anki pozwalaj¹ce zastosowaæ regu³ê opisan¹ w art. 9 § 3 k.k.