• Nie Znaleziono Wyników

Decyduj¹c siê na skorzystanie z testamenti factio activa, obywatel rzymski mia³ obowi¹zek rozporz¹dzenia ca³ym swoim maj¹tkiem. Myœl tê wyra¿a³a regu³a nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest1. Regu³a ta stanowi³a dyrekty-wê dla testatora i eksponowa³a totalizuj¹c¹ i absorbuj¹c¹ naturê testamentu2. Nie odnosi³a siê ona do wykonania testamentu.

Oto najwa¿niejsze teksty pochodz¹ce ze Ÿróde³ prawa rzymskiego i Ÿróde³ po-zaprawnych, odnosz¹ce siê do regu³y nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest [w skrócie: nemo pro parte testatus]:

1 F. Longchamps de Bérier, Law of succession. Roman legal framework and comparative law perspective, Warszawa 2011, s. 55.

2 S. Kursa, Diseredazione nel diritto gistinianeo, Bari 2012, s. 191.

D. 50.17.7: (Pomponius libro tertio ad Sabinum) Ius nostrum non patitur eundem in paganis et testato et intestato decessisse: earumque rerum naturaliter inter se pugna est „testatus” et

„intestatus”.

I. 2.14.5: [...] nam tot unciae assem efficiunt quot testator voluerit, et si unum tantum quis ex semisse verbi gratia heredem scripserit, totus as in semisse erit: neque enim idem ex parte testatus et ex parte intestatus decedere potest, nisi sit miles, cuius sola voluntas in testando spectatur [...].

Cycero, De inventione 2.63: [...] Subponatur enim ab heredibus haec ratio: „Unius enim pecuniae plures dissimilibus de causis heredes esse non possunt, nec umquam factum est, ut eiusdem pecuniae alius testamento, alius lege heres esset”.

Pomponius w ksiêdze trzeciej ad Sabinum stwierdzi³, ¿e wed³ug prawa nie jest dozwolone, by ktoœ z obywateli umiera³, rozporz¹dziwszy w czêœci testamentowo, a w czêœci nie, poniewa¿ istnieje naturalna opozycja miêdzy tymi sposobami

powo-³ania do spadku. U¿ycie w tym tekœcie wyra¿enia in paganis zamiast in civibus nie jest przypadkowe, gdy¿ termin paganus w kontekœcie miles oznacza³ zawsze obywa-tela, który nie pe³ni³ s³u¿by wojskowej3. Implicite tekst Pomponiusa potwierdza wiêc, ¿e regu³a nemo pro parte testatus nie mia³a zastosowania do testamentu ¿o³-nierskiego4. WyraŸnie mówi¹ o tym Instytucje Justyniana, zaznaczaj¹c, ¿e przy spo-rz¹dzaniu testamentu przez ¿o³nierza liczy siê wy³¹cznie jego wola, a tym samym mo¿e on rozporz¹dziæ testamentowo ca³ym swoim maj¹tkiem lub jego czêœci¹. Cy-cero w oderwaniu od kontekstu wojskowego w sprawach dotycz¹cych dziedziców pisze, ¿e ilekroæ chodzi o jeden spadek, nie mo¿e byæ wielu dziedziców z ró¿nych podstaw. Inaczej mówi¹c, nie jest mo¿liwe, aby jeden by³ dziedzicem tego samego spadku na podstawie testamentu, a drugi na podstawie ustawy.

Jak ju¿ podkreœlono, regu³a nemo pro parte testatus odnosi³a siê wy³¹cznie do sporz¹dzenia testamentu. Z tego powodu wi¹za³a ona testatora w momencie, gdy

3 Œwiadcz¹ o tym liczne teksty literackie, m.in. Plinusz, Epistulae 10.86B: [...] Apud me et milites et pagani, a quibus iustitia eius et humanitas penitus inspecta est, certatim ei qua privatim qua publice testimonium perhibuerunt [...]; Tacyt, Historiae 1.53: [...] et inter paganos corruptior miles [...]; Sweto-niusz, De vita caesarum, Divus Augustus 27: [...] se admissa turba paganorum, apud milites subscribe-re quaedam animadvertisset [...]; Wegecjusz, Epitoma subscribe-rei militaris 2.23: [...] nam si doctrina cesset armorum, nihil paganus distat a milite.

4 B. Biondi s³usznie zauwa¿a, ¿e „il principio ha una sola eccezione di ampia portata, cioè relativa-mente al testamento del militare”, zob. idem, Istituti fondamentali di diritto ereditario romano, Milano 1946, s. 118. Por. A. Manfredini, La volontà oltre la morte. Profili di diritto ereditario romano, Torino 1991, s. 14; A. Hernández-Gil, El testamento militar (en torno a un sistema hereditario militario romano), Madrid 1946, s. 80.

5 E. Renier, Etude sur l’histoire de la quarela inofficiosi testamenti en droit romain, Liège 1942, s. 121; M. Marrone, Istituzioni di diritto romano, Palermo 1984, s. 658; M. Talamanca, Istituzioni di diritto romano, Milano 1990, s. 678; W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1994, s. 318;

M. Zab³ocka, [w:] W. Wo³odkiewicz, M. Zab³ocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 2001, s. 178;

A. Dêbiñski, Rzymskie prawo prywatne. Kompedium, Warszawa 2003, s. 348; F. Longchamps de Bérier, Rzymski fideikomis uniwersalny a zasada nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest, [w:] G. Ba³truszajtys (red.), Prawo wczoraj i dziœ. Studia dedykowane Profesor Katarzynie Sójce--Zieliñskiej, Warszawa 2000, s. 169.

29

„Vigor” regu³y „nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest” w prawie...

dokonywa³ tej czynnoœci mortis causa. Zdaniem wielu autorów regu³a ta ulega³a derogacji w przypadku pominiêcia milczeniem lub wydziedziczenia osób z krêgu zstêpnych (np. córki, wnuków po synu)5. Jednak¿e Ÿród³a prawa nie wydaj¹ siê potwierdzaæ tej tezy. Dyskusjê w tej kwestii otwiera fragment pochodz¹cy z czterna-stej ksiêgi quaestionum Papiniana:

D. 5.2.15.2: (Papinianus, lib. 14 quaestionum) Filus, qui de inofficiosi actione adversus duos heredes expertus diversas sententias iudicum tulit et unum vicit, ab altero superatus est, et debitores convenire et ipse a creditoribus conveniri pro parte potest et corpora vindicare et hereditatem dividere: verum enim est familiae erciscundae iudicium competere, quia credi-mus eum legitimum heredem pro parte esse factum: et ideo pars hereditatis in testamento remansit, nec absurdum videtur pro parte intestatum videri. (Syn, który wszcz¹³ powództwo o [testament] niezgodny z obowi¹zkiem [pobo¿noœci] przeciwko dwom dziedzicom, otrzyma³ ró¿ne orzeczenia sêdziowskie; wygra³ w stosunku do jednego, przegra³ wzglêdem drugiego;

mo¿e czêœciowo pozwaæ d³u¿ników i sam byæ przez wierzycieli pozwany, jak równie¿ doma-gaæ siê wydania [poszczególnych] rzeczy i podzia³u spadku. Jest bowiem prawd¹, ¿e przys³u-guje mu powództwo o podzia³ spadku, poniewa¿ uwa¿amy, ¿e jest on faktycznym dziedzicem ustawowym w czêœci; i dlatego czêœæ spadku z testamentu utrzymuje siê, i nie wydaje siê byæ absurdem to, ¿e [zmar³y] w czêœci uchodzi za pozostaj¹cego bez testamentu.)

W opisanym kazusie Papinian uzna³ za zasadne czêœciowe uniewa¿nienie testa-mentum inofficiosum. Zauwa¿yæ jednak nale¿y, ¿e omawiany tekst nie wskazuje na to, by testator nie rozporz¹dzi³ ca³ym spadkiem6. Jego testament zosta³ czêœciowo uniewa¿niony, gdy¿ pomin¹³ w nim lub bezpodstawnie wydziedziczy³ syna, który z tego powodu wniós³ querella inofficiosi testamenti7. Tak wiêc nie mo¿na mówiæ w tym przypadku o naruszeniu regu³y nemo pro parte testatus przez testatora. Fakt zaœ, ¿e syn ten wygra³ z pierwszym, a przegra³ z drugim dziedzicem, nale¿y t³umaczyæ tym, ¿e najprawdopodobniej pierwszy z tych dziedziców otrzyma³ na podstawie testa-mentu czêœæ spadku nieprzekraczaj¹c¹ nale¿nej mu ustawowo czêœci. Wyrok rozstrzy-ga³ o przyznaniu dziedzicowi ab intestato czêœci spadku wbrew testamentowi, który w tej czêœci zosta³ uznany za niewa¿ny, poniewa¿ pomija³ tego dziedzica. De facto zachodzi³o tu wiêc dziedziczenie contra tabulas, a nie ab intestato. Dlatego Papinian mówi in fine przytoczonego fragmentu, ¿e nie jest absurdem to, ¿e zmar³y uchodzi w czêœci za zmar³ego bez testamentu. Z powy¿szego wynika, ¿e wyrok na skutek querella inofficiosi testamenti nie narusza³ regu³y nemo pro parte testatus. Z tego

6 Podobny przypadek rozstrzygn¹³ cesarz Gordian III w konstytucji z 240 r. (C. 3.28.13). U¿yte tam zdanie Cum duobus heredibus institutis, uno ex quinque, altero ex septem unciis, adversus eum qui ex septem unciis heres scriptus fuerat iusta querella contendisse, ab altero autem victum fuisse adlegas dowodzi, ¿e testator rozporz¹dzi³ testamentowo ca³ym swoim maj¹tkiem, przeznaczaj¹c jednemu dzie-dzicowi piêæ, a drugiemu siedem uncji, pomijaj¹c dziedzica ab intestato. Tak¿e z treœciowego podobieñ-stwa tych przypadków mo¿na wnosiæ, ¿e ten opisany przez Papiniana dotyczy³ ca³oœciowego rozporz¹-dzenia spadkiem w drodze testamentu, chocia¿ dzia³y spadkowe dziedziców mog³y byæ inne. Por. G. La Pira, La successione ereditaria intestata e contro il testamento in diritto romano, Firenze 1930, s. 452.

7 Na ten temat zob. S. Kursa, Przedmiot i cel querella inofficiosi testamenti, „Themis Polska Nova” 2(3)/2012, s. 89 i n.

samego powodu nie mo¿na mówiæ o naruszeniu wspomnianej regu³y, gdy nast¹pi³o wniesienie actio ad supplendam legitimam, na skutek której dziedzic ustawowy otrzy-muje spadek na podstawie testamentu, a czêœciowo wbrew temu testamentowi8.

Ulpian w ksiêdze czterdziestej ósmej komentarza ad Sabinum, pisz¹c o prakty-ce s¹dowej w sprawach querella inofficiosi testamenti, zadaje pytanie: co siê dzieje w przypadku wniesienia skargi, gdy wnosz¹cy skargê i dziedzice testamentowi maj¹ ró¿n¹ pozycjê prawn¹? I odpowiada, ¿e w takiej sytuacji uwa¿a siê, ¿e testator zmar³ czêœciowo z testamentem, a czêœciowo bez testamentu9. Wyra¿ona w tym zdaniu ocena (videbitur) nie dotyczy jednak treœci testamentu, bo nic nie wskazuje w tym fragmencie, ¿e testator nie rozporz¹dzi³ ca³ym swoim maj¹tkiem, lecz mówi o skut-ku pozytywnego rozstrzygniêcia querella inofficiosi testamenti.

Tak wiêc przytoczone wy¿ej fragmenty, w których wprawdzie wystêpuje sfor-mu³owanie przeciwne do regu³y nemo pro parte testatus, nie stanowi¹ dowodu, ¿e w przypadku querella inofficiosi testamenti mamy do czynienia z derogacj¹ regu³y nemo pro parte testatus10.

Dodaæ nale¿y, ¿e regu³a nemo pro parte testatus obowi¹zywa³a tak¿e niewolni-ków narodu rzymskiego, którzy mogli dysponowaæ testamentowo tylko po³ow¹ po-siadanego peculium. Druga po³owa ich maj¹tku po ich œmierci przypada³a z mocy prawa pañstwu11. Winne by³y jej przestrzegaæ tak¿e osoby ukarane czêœciow¹ konfi-skat¹ maj¹tku za pope³nienie przestêpstwa12. Jedni i drudzy, je¿eli chcieli sporz¹-dziæ testament, musieli uczyniæ to w stosunku do ca³oœci pozostaj¹cego w ich dyspo-zycji maj¹tku.

ród³a prawa wskazuj¹ na ró¿ne skutki p³yn¹ce z zastosowania regu³y nemo pro parte testatus. Po pierwsze, je¿eli testament zawiera³ ustanowienie dziedzica jedynie do czêœci spadku, reszta spadku nie przypada³a dziedzicom ustawowym.

Ustanowiony w testamencie dziedzic otrzymywa³ tak¿e nierozdysponowan¹ czêœæ spadku.

8 Inaczej W. Osuchowski, Zarys rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 1971, s. 497; W. Li-tewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1994, s. 319.

9 D. 5.2.24: (Ulpianus libro 48 ad Sabinum) Circa inofficiosi querellam evenire plerumque adsolet, ut in una atque eadem causa diversae sententiae proferantur. Quid enim si fratre agente heredes scripti diversi iuris fuerunt? Quod si fuerit, pro parte testatus, pro parte intestatus decessisse videbitur.

10 Por. B. Schmidlin, Sinn, Funktion und Herkunft der Testamentsregeln: nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest – hereditas adimi non potest, BIDR 78/1975, s. 72–74. Mo¿na zgodziæ siê z A. Sumanem, ¿e tego rodzaju rozwi¹zania prawne post mortem testatoris stanowi³y preludium do zniesienia tej regu³y; zob. ten¿e, „Favor testamenti” e „voluntas testantium”, Roma 1916, s. 38.

11 Ulp. 20.16: Servus publicus populi Romani partis dimidiae testamenti faciendi habet ius.

12 Œwiadczy o tym tekst PS. 2.26.13: Qui voluntate sua stuprum flagitiumque impurum patitur, dimidia parte bonorum suorum multatur, nec testamentum ei ex maiore parte facere licet, a tak¿e Coll.

5.2.2: Qui voluntate sua stuprum flagitiumque inpurum patitur, dimidia parte bonorum suorum multatur nec testamentum ei ex maiore parte facere licet. Polskie t³umaczenie Coll. 5.2.2 mylnie sugeruje, ¿e ukaranemu konfiskat¹ po³owy maj¹tku nie wolno by³o dysponowaæ „wiêcej ni¿ po³ow¹ tego, co mu pozostaje” – zob. A. Dêbiñski, Zbiór prawa Moj¿eszowego i rzymskiego. Tekst ³aciñsko-polski, Lublin 2011, s. 89.

31

„Vigor” regu³y „nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest” w prawie...

Skutek ten opisuj¹ Instytucje Justyniana. Wed³ug I. 2.14.5 spadek co do zasady dzielono na dwanaœcie uncji, które razem stanowi³y jednego asa. Je¿eli testator w testamencie ustanowi³ jednego dziedzica, ale tylko w szeœciu uncjach, to otrzymy-wa³ on ca³y spadek, czyli by³ dziedzicem ex asse13.

Wed³ug komentarza Gajusa do edyktu pretora miejskiego skutek ten zachodzi³ tak¿e, gdy ktoœ zosta³ ustanowiony dziedzicem w po³owie, a w drugiej po³owie pod warunkiem zawieszaj¹cym. Niezale¿nie od spe³nienia tego warunku mia³ on prawo do ca³ego spadku14.

Podobnie Marcjanus w czwartej ksiêdze institutionum stwierdza, ¿e dziedzic ustanowiony do czêœci spadku, a do drugiej czêœci pod warunkiem, jest dziedzicem ca³ego spadku, mimo zawis³ego warunku, chyba ¿e do czêœci ustanowionej pod warunkiem spadkodawca ustanowi³ mu substytuta15.

Przytoczone powy¿ej teksty dowodz¹, ¿e w przypadku ustanowienia dziedzica do czêœci spadku, w stosunku do nierozdysponowanej czêœci spadku mia³o zastoso-wanie ius adcrescendi16.

Po drugie, skutkiem regu³y nemo pro parte testatus by³o to, ¿e w przypadku ustanowienia wielu dziedziców, gdyby któryœ z nich nie móg³ lub nie chcia³ przyj¹æ swojego udzia³u spadkowego, a nie zosta³ do tej czêœci ustanowiony substytut, wa-kuj¹ca czêœæ przypada³a pozosta³ym wspó³dziedzicom, którzy nie mogli jej odrzu-ciæ, poniewa¿ jej przyrost nastêpowa³ z mocy prawa17.

Potwierdza to w szczególnoœci konstytucja cesarzy Dioklecjana i Maksymiana, w myœl której ci spoœród dziedziców jednoczeœnie ustanowionych dla siebie w testa-mencie substytutami, którzy zdecydowali siê na przyjêcie swojej czêœci spadku, byli zmuszeni do przyjêcia czêœci spadku odrzuconych przez pozosta³ych18.

13 I. 2.14.5: [...] nam tot unciae assem efficiunt quot testator voluerit, et si unum tantum quis ex semisse verbi gratia heredem scripserit, totus as in semisse erit [...]. 

14 D. 28.5.33: (Gaius libro secundo de testamentis ad edictum praetoris urbani) Si quis ita scripserit: „Titius ex parte dimidia heres esto: idem Titius ex altera parte dimidia, si navis ex asia venerit, heres esto”, cum ex pura institutione adierit heres, quamvis condicio alterius institutionis pendeat, ex asse fit heres, scilicet etiam condicione deficiente, cum non prosit ei condicio quicquam existens: quippe cum non dubitetur, quin, si quis ex parte dimidia heres institutus sit nec praeterea quisquam alius, ipse ex asse heres institui videatur.

15 D. 29.2.52.1: (Marcianus libro quarto institutionum) Qui ex parte heres institutus est pure, ex parte sub condicione solus, etiam pendente condicione, si adierit hereditatem, ex asse heres erit, quia solus heres futurus est omnimodo, nisi habeat in condicionalem partem substitutum.

16 G. La Pira, op. cit., s. 177; M. Talamanca, op. cit., s. 731.

17 M. Talamanca, op. cit., s. 728.

18 C. 6.26.6: (Imperatores Diocletianus, Maximianus) Testamento iure facto multis institutis here-dibus et invicem substitutis, adeuntibus suam portionem coheredum etiam invitis repudiantium adcre-scit portio. Problematyczn¹ kwesti¹ w tej konstytucji jest zakres wzmiankowanej substytucji wyra¿ony w przys³ówku invicem. Nie wiadomo, o jak¹ dok³adnie wzajemnoœæ tu chodzi, czy jeden dziedzic by³ substytutem dla drugiego, drugi dla trzeciego itd., czy te¿ wszyscy dziedzice byli równoczeœnie substytu-tami dla pozosta³ych.

Justynian zarz¹dzi³, ¿e w tych przypadkach, w których wspó³dziedzice byli razem lub z osobna ustanowieni lub podstawieni, gdyby dosz³o do odrzucenia jednej lub wielu czêœci spadku, czêœci te wraz z ciê¿arami przyrasta³y z mocy prawa pro-porcjonalnie do przyjêtych przez dziedziców dzia³ów spadkowych, chocia¿by ci po ich przyjêciu zmarli19.

Ulpian w ksiêdze czterdziestej pierwszej komentarza ad edictum wyjaœni³ z kolei losy spadku, który mieli otrzymaæ dwaj dziedzice, przy czym drugiemu z nich testator ustanowi³ substytuta. Zdaniem Ulpiana w przypadku odrzucenia przez drugiego z nich dziedziczenia pretorskiego substytut wchodzi³ w jego miejsce.

Je¿eli zaœ substytut nie chcia³ przyj¹æ czêœci odrzuconej przez drugiego z dziedzi-ców ani zgodnie z prawem cywilnym, ani w drodze dziedziczenia pretorskiego, wówczas pierwszemu z nich nale¿a³a siê bonorum possessio co do tej czêœci. Nie musia³ on o ni¹ prosiæ, poniewa¿ jej przyrost nastêpowa³ z mocy prawa, tak jak przy dziedziczeniu cywilnym20.

Po trzecie, dziedziczenie ustawowe nie by³o mo¿liwe, dopóki wszyscy powo³a-ni w testamencie dziedzice powo³a-nie odrzucili ca³ego spadku. Na ten skutek uwagê zwró-ci³ Ulpian w czterdziestej szóstej ksiêdze komentarza ad edictum, pisz¹c, ¿e jak d³ugo mo¿liwe jest przyznanie spadku ex testamento, tak d³ugo nie jest mo¿liwe dziedziczenie ab intestato21.

Po czwarte, nie mog³o dojœæ do dziedziczenia ustawowego, je¿eli dziedzic zo-sta³ ustanowiony z zastrze¿eniem warunku lub terminu rozwi¹zuj¹cego, poniewa¿

modalnoœci te by³y nieskuteczne w myœl regu³y semel heres semper heres, wyprowa-dzanej z komentarza Gajusa zawartego in libro singulari de casibus22.

19 C. 6.51.1.10: (Imperator Iustinianus) [...] In his itaque, si quidem coheredes sunt omnes coniunctim vel omnes disiunctim et vel instituti vel substituti, hoc, quod fuerit quoquo modo vacuatum, si in parte hereditatis vel partibus consistat, aliis coheredibus cum suo gravamine pro hereditaria parte, etiamsi iam defuncti sunt, adquiratur. Et hoc et nolentibus ipso iure adcrescat, si suas portiones iam agnoverint [...].

20 D. 37.11.2.8: (Ulpianus libro 41 ad edictum) Si duo sint heredes instituti primus et secundus, secundo tertius substitutus, omittente secundo bonorum possessionem tertius succedit: quod si tertius nolu-erit hereditatem adire vel bonorum possessionem accipere, reccidit bonorum possessio ad primum. Nec nolu-erit ei necesse petere bonorum possessionem, sed ipso iure ei adcrescet: heredi enim scripto sicut portio hereditatis, ita et bonorum possessio adcrescit. P. Voci, Istituzioni di diritto romano, Milano 2004, s. 579.

21 D. 29.2.39: (Ulpianus libro 46 ad edictum) Quam diu potest ex testamento adiri hereditas, ab intestato non defertur. W tym kontekœcie regu³a nemo pro parte testatus sankcjonowa³a wy¿szoœæ dziedziczenia testamentowego nad ustawowym utrwalaj¹c zasadê, ¿e dziedziczenie beztestamentowe mo¿e mieæ miejsce tylko wówczas, gdy wykluczona jest mo¿liwoœæ dziedziczenia testamentowe, zob.

A. Manfredini, La volontà oltre la morte..., s. 14.

22 D. 28.5.89(88): (Gaius libro singulari de casibus)Ei qui solvendo non est aliquo casu evenit, ut et servus cum libertate heres exsistat et praeterea alius heres adiciatur: veluti si servo cum libertate herede instituto ita adiectum sit: „Si mihi Stichus heres erit, tunc Titius quoque heres esto”: nam Titius, antequam Stichus ex testamento heres exstiterit, heres esse non potest, cum autem semel heres exstiterit servus, non potest adiectus efficere, ut qui semel heres exstitit desinat heres esse; F. Longchamps de Bérier, O elastycznoœæ prawa spadkowego. Fideikomis uniwersalny w klasycznym prawie rzymskim, Warszawa 2006, s. 157.

33

„Vigor” regu³y „nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest” w prawie...

Ka¿dy z wymienionych wy¿ej skutków potwierdza pierwszeñstwo dziedzicze-nia testamentowego przed beztestamentowym.