Badanie schematów argumentacyjnych

Ostatni z prezentowanych obecnie sposobów oceny argumentu znaleźć można przede wszystkim w pracach D.N. Waltona i jego współpracowników.

U źródeł tej metody wydaje się tkwić niewypowiedziane wprost założenie, że nie da się stworzyć uniwersalnego narzędzia nadającego się w równym stop-niu do badania wszystkich argumentów. Wielka różnorodność istniejących argumentów sprawia, że konieczne jest wypracowanie różnych sposobów

124 Należy zauważyć, że odpieranie argumentu, jakiego użył przeciwnik w dyskusji, przez przedstawienie sformułowanych za pomocą metody krytycznego pytania zarzutów jest posunięciem jak najbardziej lojalnym; nie nosi żadnych cech nieuczciwego chwytu ery-stycznego.

85

2.5. Logika nieformalna

ich oceny, uwzględniających unikalne charakterystyki zawartych w nich ro-zumowań. Innego podejścia wymaga na przykład argument, w którym au-tor, uzasadniając jakąś tezę, powołuje się na opinię eksperta, innego — taki, w którym odwołuje się on do analogii, a jeszcze innego — taki, w którym wskazuje on korzyści z przyjęcia takiego, a nie innego poglądu.

„Schematy argumentacyjne” określić można jako formy reprezentujące struktury typowych argumentów, które występują zarówno w codziennych rozmowach, jak i w prawniczych bądź naukowych dysputach¹²⁵. Wiele z ta-kich schematów bywa utożsamianych z argumentami tradycyjnie uważany-mi za sofizmaty (fallacies), czyli na przykład ad houważany-minem, ad ignorantiam, ad verecundiam. Ale, jak mówiliśmy, argumenty takie wcale nie muszą być błędne — w określonych warunkach mogą zawierać całkiem poprawne ro-zumowania¹²⁶.

Zdaniem D.N. Waltona, odnośnie do każdego schematu argumenta-cyjnego da się opracować swoiste, tylko jemu właściwe, krytyczne pytania.

Dotyczą one zarówno przesłanek argumentu, jak i siły, z jaką przesłanki te wspierają konkluzję. Odpowiedzi na nie pozwalają oszacować wartość kon-kretnego argumentu podpadającego pod dany schemat. Analiza argumentu za pomocą omawianej obecnie metody składa się więc z dwóch etapów. Po pierwsze, należy stwierdzić, pod jaki schemat podpada dany argument. Po drugie, trzeba odpowiedzieć na związane z tym schematem krytyczne pyta-nia. Zilustrujmy to kilkoma przykładami.

Rozważmy następującą wypowiedź:

Te nowe szczepionki przeciw grypie są zupełnie nieskuteczne. Mój znajomy lekarz mówił mi, że tylko w ostatnim tygodniu miał kilku-nastu pacjentów, którzy się szczepili, a teraz chorują na grypę.

Jest to niewątpliwie tak zwany argument z autorytetu (określany czasem jako argumentum ad verecundiam), który, zdaniem D.N. Waltona, opiera się na następującym schemacie:

E jest ekspertem w dziedzinie D zawierającej sąd A.

E twierdzi, że sąd A jest prawdziwy (fałszywy).

Zatem A należy uznać za prawdziwy (fałszywy)¹²⁷.

125 D.N. Wa lton, C. Reed, F. Macagno: Argumentation Schemes…, s. 1.

126 Por. podrozdział 2.5.3.1.

127 D.N. Wa lton: Fundamentals of Critical Argumentation. New York, Cambrid-ge University Press, 2006, s. 87; D.N. Wa lton, C. Reed, F. Macagno: Argumentation Schemes…, s. 14. Należy zauważyć, że w rzeczywistych argumentach nie wszystkie prze-słanki obecne w schematach są explicite wygłoszone. Przykładowo, w rozważanym obecnie argumencie pierwszą przesłankę niniejszego schematu należy uznać za „domyślną”.

Aby poznać wartość argumentu dającego się sprowadzić do przedsta-wionego schematu, trzeba, według D.N. Waltona, odpowiedzieć na nastę-pujące pytania¹²⁸:

1. W jakim stopniu E jest wiarygodny jako ekspert?

2. Czy E jest ekspertem w dziedzinie, do której należy A?

3. Co konkretnie E powiedział, z czego A wynika?

4. W jakiej mierze E jest wiarygodny osobiście, jako człowiek?

5. Czy A jest zgodne z tym, co twierdzą inni eksperci?

6. Czy twierdzenie E ma oparcie w jakichś dowodach?

W opracowaniach różnych autorów zarówno schematy odnoszące się do tego samego typu argumentu, jak i związane z nimi krytyczne pytania mogą się nieco różnić, jednakże sama idea metody pozostaje niezmienna.

Przykładowo, zdaniem K. Szymanka, argumenty z autorytetu opierają się na schemacie¹²⁹:

X twierdzi (uważa, głosi itp.), że p.

Zatem p.

Analiza takich argumentów wymaga natomiast odpowiedzi na nastę-pujące pytania:

1. Czy osoba (osoby), na której opinie powołuje się argumentujący, jest eks-pertem w dziedzinie, do której należy rozpatrywany pogląd?

2. Czy wypowiedź danej osoby, nawet eksperta, rzeczywiście odpowiada jej przekonaniom? Czy nie ma podstaw do podejrzenia, że osoba ta celo-wo zniekształca prawdę w wyniku tego, że jest na przykład przekupiona bądź szantażowana?

3. Czy osoba, nawet ekspert, nie znajduje się pod wpływem działania me-chanizmów psychicznych zniekształcających jej osąd?

4. Jakie są opinie innych ekspertów?

5. Czy wypowiedź eksperta została przez argumentującego dobrze zrozu-miana, przytoczona poprawnie, starannie zinterpretowana?

6. Czy jest dostatecznie jasno sprecyzowane, czyje twierdzenia się przyta-cza?Zupełnie innego podejścia niż ad verecundiam wymagają argumenty, w których z tego, że pewne zjawiska są z sobą skorelowane statystycznie,

128 D.N. Wa lton: Fundamentals…, s. 88; D.N. Wa lton, C. Reed, F. Macagno:

Argumentation Schemes…, s. 15.

129 K. Szy manek: Sztuka argumentacji…, s. 66—69. Zob. też K. Szy manek, K.A. Wieczorek, A.S. Wójcik: Sztuka argumentacji…, s. 67—70. Nieco inną, choć również zbliżoną, analizę argumentów odwołujących się do autorytetu znaleźć można w: C.W. Tinda le: Fallacies and Argument Appraisal. New York, Cambridge University Press, 2007, s. 127—144.

87

2.5. Logika nieformalna

wyciąga się wniosek, iż jedno z nich jest przyczyną drugiego. Za przykład takiego argumentu posłużyć może rozważana już w poprzednim podroz-dziale wypowiedź:

Oczywiście, że wegetarianizm jest zdrowy. Badania pokazują, że we-getarianie chorują o wiele rzadziej niż osoby, które jedzą mięso.

Zdaniem D.N. Waltona, argumenty tego typu wiążą się z następującym schematem i krytycznymi pytaniami¹³⁰:

Zachodzi pozytywna korelacja między A i B.

Zatem A jest przyczyną B.

Oto krytyczne pytania:

1. Czy między A i B faktycznie zachodzi korelacja?

2. Czy korelacja nie jest tylko i wyłącznie wynikiem przypadku?

3. Czy istnieje jakiś trzeci czynnik C będący przyczyną zarówno A, jak i B?

Schematów reprezentujących argumenty często powtarzające się w róż-norodnych dyskusjach, podobnych do dwóch przed chwilą przedstawio-nych, można znaleźć bardzo wiele¹³¹. D.N. Walton w pracy Argumentation Schemes for Presumptive Reasoning wymienia ich dwadzieścia sześć. W in-nej książce poświęcoin-nej tej tematyce D.N. Walton, C. Reed i F. Macagno analizują już sześćdziesiąt różnych schematów. Nie ma podstaw sądzić, że lista ta jest kompletna i nie można jej jeszcze bardziej rozszerzyć.

Ocena argumentów za pomocą schematów i związanych z nimi kry-tycznych pytań wydaje się sposobem najbardziej obiecującym ze wszystkich przedstawionych w niniejszym rozdziale. Wprawdzie metoda ta, podobnie jak większość innych, nie daje prostej recepty pozwalającej bezdyskusyjnie przypisać konkretnemu argumentowi jednoznaczną wartość na skali ocen, która zaczyna się od „całkowicie bezwartościowy”, a kończy się na „idealny”, ale pozwala na jego bardzo wnikliwą analizę. Badając właściwy schemat ar-gumentacyjny, można odkryć istotę danego argumentu, sposób rozumowa-nia, do jakiego się on odwołuje. Natomiast odpowiedzi na związane z tym schematem krytyczne pytania pozwalają wypunktować zarówno mocne strony konkretnego, opartego na nim argumentu, jak i jego słabości.

Metodę opartą na badaniu schematów argumentacyjnych potraktować można jako doskonałe uzupełnienie lub rozwinięcie niektórych z wcześniej

130 D.N. Wa lton: Fundamentals…, s. 100—103; D.N. Wa lton, C. Reed, F. Ma-cagno: Argumentation Schemes…, s. 328—329. Zob. też: D.N. Wa lton: Argumentation Schemes…, s. 71—73; C.W. Tinda le: Fallacies and Argument…, s. 173—183.

131 Kilka innych schematów argumentacyjnych omówimy w niniejszej pracy w roz-dziale 4.

omówionych sposobów oceny argumentu. Analiza schematu, na jakim pe-wien argument się opiera, oraz zadanie związanych z tym schematem kry-tycznych pytań są na pewno pomocne w określeniu stopnia, w jakim akcep-towalne są przesłanki tego argumentu, czy są one relewantne do konkluzji oraz w jakim stopniu ją wspierają (metoda opisana w podrozdziale 2.5.3.2).

Przynajmniej w niektórych wypadkach otrzymane tą drogą wyniki moż-na również próbować interpretować w sposób bardziej ścisły i ujmować w wartości liczbowe (metoda opisana w podrozdziale 2.5.3.3). Na pewno najwięcej łączy przedstawianą obecnie metodę ze sposobem „krytycznego pytania i zarzutów wobec argumentu”. Znajomość danego schematu argu-mentacyjnego oraz związanych z nim na stałe pytań może bardzo ułatwić sformułowanie wobec argumentu zarzutów, których w innym wypadku trzeba szukać trochę „po omacku”. Dobrze widać to na przykładzie cytowa-nego zarówno w tym, jak i poprzednim podrozdziale argumentu mającego dowodzić zdrowotnych korzyści, jakie płyną z niejedzenia mięsa. Zadanie krytycznych pytań związanych z argumentem „z korelacji” może od razu doprowadzić do sformułowania wobec tego argumentu zarzutów, takich jak przedstawione w podrozdziale 2.5.3.4. Znalezienie tych zarzutów jest jed-nak w tym wypadku dużo łatwiejsze — wiadomo, w jakim obszarze należy ich szukać¹³².

Dużą zaletą metody oceny argumentu polegającej na dopasowaniu go do odpowiedniego schematu i zadaniu właściwych krytycznych pytań jest na pewno łatwość jej praktycznego zastosowania. Posługiwać się nią może nawet ktoś niemający za sobą dłuższego treningu w zakresie logiki bądź argumentacji. Metoda ta dostarcza takiej osobie wygodnych narzędzi po-zwalających w sposób racjonalny zadecydować, czy argument, z którym się styka, jest rzetelny, w związku z czym rozsądne jest przyjęcie jego konkluzji, czy też może konkluzja ta nie została należycie uzasadniona. W tym drugim wypadku odpowiedzi na krytyczne pytania pokazują również możliwe dro-gi uczciwego odparcia takiego argumentu podczas merytorycznej dyskusji.

Praktyczne stosowanie metody „schematów i krytycznych pytań” wy-maga jednak wcześniejszego przygotowania teoretycznego. O ile samo po-sługiwanie się narzędziami, jakich dostarcza ta metoda, jest proste, o tyle dużo trudniejsze i bardziej pracochłonne jest opracowanie tych narzędzi.

Ocenę konkretnego argumentu musi poprzedzić gruntowne przebada-nie schematu, na jakim się on opiera, i znalezieprzebada-nie wszystkich związanych z nim krytycznych pytań. Pracy tej nie musi oczywiście wykonywać ten, kto

132 Aby sformułować drugi z wymienionych w podrozdziale 2.5.3.4 zarzutów, należa-łoby zadać jeszcze czwarte, nieuwzględnione tu, krytyczne pytanie, związane z argumen-tami „z korelacji”: Czy może jest tak, że to B jest przyczyną A (a nie A przyczyną B)?. Zob.:

D.N. Wa lton: Argumentation Schemes…, s. 72; C.W. Tinda le: Fallacies and Argument…, s. 182—183.

89

2.5. Logika nieformalna

argument ocenia. Może ona, a nawet powinna, zostać wykonana wcześniej przez fachowców — logików i teoretyków argumentacji.

W dalszej części niniejszej książki metodę odnajdowania schematów ar-gumentacyjnych formułowania i związanych z nimi pytań będziemy trakto-wać jako podstawowy sposób analizy i oceny argumentów. Wykorzystamy ją w rozdziale 4. do badania argumentów pokrewnych równi pochyłej. Spo-sobu tego użyjemy również do analizy samych argumentów slippery slope.

W podrozdziale 3.4 postaramy się odnaleźć schematy różnych odmian rów-ni pochyłej, natomiast w rozdziale 5. Omówimy związane z tymi schemata-mi krytyczne pytania.