Bariery procesu innowacji i transferu technologii

Ze względu na swą złożoność i wieloetapowość proces transferu technologii wy-maga odpowiednich rozwiązań instytucjonalnych, zapewniających najszerszą ska-lę działań. W kontekście instytucjonalnym międzynarodowy transfer technologii obejmuje wiele różnych podmiotów, pełniących odmienne funkcje w procesie tworzenia, komercjalizacji, transferu i dyfuzji wiedzy oraz innowacji.

Diagnoza stanu systemu transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Pol-sce (w skrócie STTiKW)81, przeprowadzona przez grupę ekspertów w ramach ini-cjatywy „Skuteczne Otoczenie Innowacyjnego Biznesu” (w skrócie SOIB), uru-chomionej przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) w 2010 r., wskazuje na zaawansowany rozwój wszystkich instytucjonalnych elementów tego systemu. Niemniej jednak w każdym z jego ogniw można wyróżnić szereg słabych stron, najważniejszych barier zidentyfikowanych w systemie transferu technologii.

Zgodnie z definicją przyjętą przez ekspertów w programie „Skuteczne Oto-czenie Innowacyjnego Biznesu”, bariery oznaczają „ograniczenia i cechy prze-szkadzające w efektywnym funkcjonowaniu sytemu, a w konsekwencji blokujące

81 System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy, https://www.parp.gov.pl/files/74/81/ 380/8877.pdf (dostęp: 12.10.2011).

Bariery procesu innowacji i transferu technologii 99

współpracę instytucji naukowych z przedsiębiorstwami i szeroko rozumianą in-nowacyjną przedsiębiorczość”82. Wymieniono tu cztery główne kategorie barier83: 1) bariery strukturalne – wynikające ze specyfiki sektorów: gospodarki, badań

i rozwoju (B+R), braku wsparcia oraz braku wypracowanych strategii i reali-zowanych polityk;

2) bariery systemowe, które dotyczą głównie przerostów regulacji oraz nad-miernej liczby aktów prawnych, nieprzystających do wyzwań czasów i zmie-niającej się gospodarki, hamujących w dużym stopniu rozwój przedsiębior-czości akademickiej;

3) bariery świadomościowo-kulturowe – bariery mentalne związane z brakiem zaufania oraz brakiem świadomości i niską akceptacją społeczną dla inno-wacyjnych postaw;

4) bariery kompetencyjne w zakresie transferu technologii (brak wiedzy na temat takich zagadnień, jak: własność intelektualna, usługi proinnowacyj-ne, finansowanie innowacji), odnoszone do administracji publicznej, władz i administracji uczelni wyższych, przedsiębiorców oraz kadr i zarządów in-stytucji wsparcia.

Głównymi barierami o charakterze strukturalnym są84:

1) nadmierna formalizacja, biurokratyzacja i administracyjna „proceduraliza-cja” mechanizmów wsparcia;

2) niski poziom konsolidacji systemu transferu technologii i komercjalizacji wiedzy, brak wiedzy o wzajemnych potrzebach;

3) koncentracja uczelni na usługach dydaktycznych, z jednoczesnym zaniedby-waniem innych zadań (takich jak badania naukowe, współpraca z gospodar-ką, transfer i komercjalizacja wiedzy);

4) rozbieżność pomiędzy projektowanymi programami i instrumentami wsparcia a ich wdrażaniem;

5) brak widocznych zmian systemowych w sektorze B+R, nieprzystosowanie instytucji tego sektora do współczesnych wymogów rynkowych.

Nieco mniejszą wagę mają bariery o charakterze świadomościowo-kulturo-wym, kompetencyjnym i systemowym. Poniżej zostały wymienione główne pro-blemy, które pojawiają się w każdym z tych trzech obszarów85:

82 K. B. Matusiak, J. Guliński (red.), System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce. Siły motoryczne i bariery, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010, s. 8. 83 K. B. Matusiak, J. Guliński (red.), Rekomendacje zmian w polskim systemie transferu

techno-logii i komercjalizacji wiedzy, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010, s. 27–48.

84 K. B. Matusiak, M. Mażewska, R. Banisch, Budowa skutecznego otoczenia innowacyjnego biz-nesu w Polsce. Cele i założenia Inicjatywy Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa–Gdańsk–Poznań, 2011, s. 26–27.

1) bariery świadomościowo-kulturowe – niski poziom zaufania społecznego, brak partnerstwa między poszczególnymi elementami relacji „zaufanie i ko-munikacja”, czyli wymiany wiedzy;

2) bariery kompetencyjne – widoczne zwłaszcza w ośrodkach innowacji, gdzie jest duża rotacja kadr, a znaczna część pracowników i współpracowników tych ośrodków nie posiada praktycznej wiedzy o biznesie oraz doświadcze-nia biznesowego;

3) bariery systemowe – brak przejrzystych procedur transferu technologii, uczelnianych regulaminów i wzorów umów (przekazywania praw własno-ści intelektualnej, prowadzenia działalnowłasno-ści usługowej i kontraktów badaw-czych, podziału zysków z komercjalizacji), brak koncepcji kompleksowej polityki innowacyjnej, spójnej z poszczególnymi politykami sektorowymi. Wymienione powyżej bariery nie wyczerpują puli wszystkich problemów zi-dentyfikowanych w systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Pol-sce. W każdym z tych sektorów (gospodarki, nauki i otoczenia biznesu) można wskazać wiele innych zaniedbań i niedociągnięć, które mają negatywny wpływ na efektywność współpracy i transferu technologii86.

Dużym problemem jest niedofinansowanie sektora nauki w Polsce. Niskie na-kłady budżetowe na naukę w relacji do PKB, ukierunkowanie instytucji sektora B+R na badania podstawowe i stosowane, z pominięciem prac rozwojowych, a jed-nocześnie wysokie marże, narzucane przez instytucje nauki – to wszystka sprawia, że instytucje sektora B+R są nadal mało atrakcyjnym partnerem dla przedsię-biorstw. Ponadto niskie wynagrodzenia zmuszają pracowników do podejmowania dodatkowej pracy poza macierzystą uczelnią i sprzyjają rozwojowi akademickiej „szarej strefy”, przez co należy rozumieć nieformalne wykorzystywanie zasobów instytucji naukowej dla celów własnej aktywności gospodarczej.

Niska jest też świadomość i wiedza o mechanizmach transferu technologii i zasadach ochrony własności intelektualnej wśród kadry dydaktycznej. Do tego wszystkiego dochodzi niechęć znacznej części środowiska akademickiego do współpracy z biznesem i uznawanie działalności nastawionej na zysk za niezgodną z etosem działalności naukowej.

Ze strony biznesu znaczącą barierą w zacieśnianiu powiązań ze światem nauki jest mała „chłonność” polskich przedsiębiorstw (zwłaszcza małych i średnich) na inno-wacyjne produkty, co jest spowodowane przede wszystkim brakiem wystarczających środków finansowych. Innowacyjne przedsięwzięcia, obarczone wysokim ryzykiem, nie znajdują wielu chętnych inwestorów, a dostęp do instytucji venture capital oraz funduszy europejskich jest wciąż utrudniony dla wielu przedsiębiorstw z sektora MŚP. Z tego względu polskie firmy realizują głównie strategie imitacyjne, bazując na sprawdzonych i zweryfikowanych przez inne podmioty rozwiązaniach (zakup lub wy-gaśnięcie patentu, kopiowanie/naśladownictwo, zakup maszyn i urządzeń). Ponadto,

Bariery procesu innowacji i transferu technologii 101

ze względu na skomplikowaną procedurę, długi czas oczekiwania, konieczność ujaw-nienia ważnych szczegółów technicznych i nieszczelność systemu ochrony własności intelektualnej w Polsce, przedsiębiorcy rzadko korzystają z formalnej ochrony wyna-lazków i zamiast na patencie wolą opierać się na tajemnicy handlowej.

Głównymi barierami zidentyfikowanymi w sektorze otoczenia biznesu są barie-ry strukturalne i kompetencyjne. Oferta instytucji otoczenia biznesu działających na polskim rynku jest dość uboga, a efektywność podejmowanych przez nie prac wciąż niska. Instytucje te nadmiernie skupiają się na świadczeniu standardowych usług do-radczych, szkoleniowych i informacyjnych, brakuje zaś spektakularnych sukcesów w obszarze transferu technologii. Dużym problemem jest również wysoka rotacja pra-cowników oraz ich słabe przygotowanie zawodowe. W ośrodkach innowacji braku-je specjalistów z zakresu ochrony własności intelektualnej (rzeczników patentowych, ekspertów wyceniających wartości niematerialne czy utracone korzyści wynikające z naruszeń, biegłych sądowych) i komercjalizacji technologii (umiejętność przepro-wadzenia analizy rynku wynalazku, wyceny jego rynkowej wartości, formułowania strategii innowacyjnej). Ponadto znaczna część ośrodków innowacji wykazuje niską aktywność związaną z monitorowaniem i oceną swojej działalności i jakości usług.

Transfer technologii to coś więcej niż przetwarzanie ujawnień i zgłaszanie pa-tentów – wiąże się także z rozwojem prototypów aż do ich przeniesienia na rynek. Wynalazki nie odniosą sukcesu przypadkowo. Transfer technologii jest grą wiedzy i umiejętności, która dość często pociąga za sobą ryzyko na każdym kroku87.

Ponadto należy podkreślić, że ryzyko to kwestia strategiczna, która musi być dostosowana do celów strategicznych, zasad ładu korporacyjnego i zintegrowa-na z cyklami planowania biznesowego i sprawozdawczości. Innym sposobem jest zintegrowanie zarządzania ryzykiem z rozwojem strategii, a także planowanie biz-nesowe w celu osiągnięcia celów organizacyjnych i optymalizacji wyników. Krótko mówiąc, ryzyko należy traktować jako zagadnienie strategiczne, tak aby:

ƒ planowane rezultaty, wyniki i działania nie narażały organizacji na niedo-puszczalne poziomy ryzyka;

ƒ wykorzystanie zasobów było spójne z priorytetami organizacyjnymi; ƒ strategie zarządzania ryzykiem były zintegrowane z działaniami

kierowni-czymi pracowników na wszystkich szczeblach organizacji, w tym uznaniem, że wszyscy pracownicy są odpowiedzialni za zarządzanie ryzykiem.

Istnieją okoliczności, które mogą utrudnić osiągnięcie celów organizacji lub temu zagrozić – niezależnie od tego, czy działa w sektorze prywatnym czy pu-blicznym każdego kraju. Większość takich zdarzeń można przewidzieć, ich wpływ można oszacować, a organizacje mogą przygotować się na ich wystąpienie lub ła-godzenie. Efektywny i sprawny system zarządzania ryzykiem innowacyjnym to jedno z najważniejszych wyzwań, przed którymi stają współczesne organizacje w szybko zmieniającym się otoczeniu gospodarczym.

Ryzyko jest nierozerwalnie związane z działalnością innowacyjną, stanowiącą jednocześnie pewną barierę procesów innowacyjnych. Niezmiernie ważne jest więc wykorzystanie wszystkich czynników, zarówno makro-, jak i mikroekono-micznych, w celu łagodzenia negatywnych skutków ryzyka. Funkcjonowanie w danej gospodarce instrumentów ograniczających ryzyko innowacyjne korzyst-nie wpływa na wzrost chłonności innowacyjnej przedsiębiorstw. Ryzyko może przybierać formę szans lub zagrożeń. Wykorzystywanie ryzyka lub zapobieganie temu zjawisku odbywa się w warunkach narastającej zmienności w wymiarze ma-kroekonomicznym i mima-kroekonomicznym88.

W trakcie pozyskiwania nowych technologii w publicznych organizacjach ba-dawczych należy określić prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka, stopień za-grożenia nim i działań niezbędnych do złagodzenia takiego ryzyka89.

Bariery wdrażania innowacji w przedsiębiorstwach przemysłowych w Polsce ilustruje tab. 2.2.

Tabela 2.2. Bariery wdrażania innowacji w przedsiębiorstwach przemysłowych w Polsce

Obszar barier Rodzaje barier

1 2

Pracownicy i kadra kierownicza

Brak pracowników o wysokich kwalifikacjach, zdolnych do realizacji istotnych innowacji.

Nieprzywiązywanie przez kadrę kierowniczą należytej uwagi do innowacji.

Nienależyte wynagradzanie innowatorów za wyniki ich pracy, co nie mobilizuje ich do efektywnej pracy.

Częste zmienianie składu osobowego naczelnej kadry kierowniczej. Nieprzestrzeganie w przedsiębiorstwie autorstwa wynalazków.

Czynniki finansowe

Niekorzystanie przez przedsiębiorstwo z finansowego wsparcia na innowacje ze strony organów administracji państwowej, samorzą-dowej i unijnej, np. w postaci ulgi podatkowej.

Brak w przedsiębiorstwie wystarczających własnych zasobów finan-sowych na kosztowną działalność innowacyjną.

Długi okres zwrotu nakładów ponoszonych na innowacje, odstra-szający od ich podejmowania.

Trudność zaciągnięcia przez przedsiębiorstwo kredytu na działal-ność innowacyjną.

88 J. K. Solarz, Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2008, s. 29; K. Janasz, Ryzyko innowacyjne w strategii funkcjonowania organizacji, [w:] J. Wiśniewska, K. Janasz (red.), Innowacje i procesy transferu technologii w strategicz-nym zarządzaniu organizacjami, Difin, Warszawa 2015, s. 112.

89 N. Voytovych, Risk Management in the Research Sector: Technology Transfer and Innovation, “Journal Znanstvena misel” 2016, No. 1, s. 21–27.

Bariery procesu innowacji i transferu technologii 103

1 2

Czynniki dotyczące działalności badawczo- -rozwojowej

Ograniczenie działalności badawczo-rozwojowej w przedsiębior-stwie ze względu na brak wykwalifikowanego personelu do jej prowadzenia.

Brak zainteresowania jednostek naukowych współpracą z przedsię-biorstwem w zakresie komercjalizacji ich wyników badawczych. Niemożliwość zastosowania w produkcji wyników badań przepro-wadzonych w jednostce naukowej, ponieważ wyniki są zbyt ogólne. Niepodejmowanie działalności badawczo-rozwojowej wynikające z braku partnerów do współpracy w zakresie tej działalności. Wysokie ryzyko niepowodzeń w działalności innowacyjnej odstra-szające od działalności badawczo-rozwojowej.

Brak w przedsiębiorstwie informacji o nowych wynikach badań, któ-re mogłyby być w nim zastosowane.

Niski poziom wynalazczości pracowniczej w przedsiębiorstwie lub jej brak.

Nieodczuwanie przez przedsiębiorstwo potrzeby prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej ze względu na brak presji rynku na innowacje.

Brak prowadzenia przez przedsiębiorstwo wyprzedzającej analizy popytu na swoje wyroby i nieznajomość zróżnicowania wymagań ze strony różnych grup ich odbiorców.

Nieodczuwanie przez przedsiębiorstwo presji rynku na podejmowa-nie innowacyjności.

Obawa kierownictwa przedsiębiorstwa dotycząca braku akceptacji przez klientów znaczących zmian w oferowanych produktach. Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Kamińska, Uwarunkowania aktywności

innowa-cyjnej przedsiębiorstw przemysłowych, „Nauki o Zarządzaniu” 2016, nr 1 (26), s. 77–90.

Jak widać w zamieszczonej tabeli, najpoważniejszymi barierami z obszaru kapitału ludzkiego są: brak pracowników o wysokich kwalifikacjach (66%) oraz nieprzywiązywanie przez kadrę kierowniczą należytej uwagi do innowacji (51%). Również niesatysfakcjonujące wynagradzanie innowatorów za ich pracę (48%) i częste zmiany w składzie kierownictwa (46%) nie sprzyjają innowacyjności90.

Zgodnie z prezentowanymi w literaturze przedmiotu wynikami badań niepo-siadanie przez przedsiębiorstwo wystarczających środków finansowych (63%) oraz niekorzystanie z finansowego wsparcia ze strony państwa i UE (64%) są naj-częściej wymienianymi przez respondentów barierami finansowymi rozwijania aktywności innowacyjnej.

Wśród barier z zakresu działalności B+R ankietowani podkreślają trudności w zdobyciu odpowiednio wykwalifikowanego personelu badawczo-rozwojowego,

90 A. Kamińska, Uwarunkowania aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych, „Nauki o Zarządzaniu” 2016, nr 1 (26), s. 84.

brak zainteresowania ze strony jednostek naukowych współpracą z przedsiębior-stwami oraz często niemożność skorzystania z wyników badań przeprowadzonych w jednostkach naukowych (po 40% wskazań).

Nieprowadzenie przez firmę wyprzedzających analiz popytu i nieznajomość wymagań odbiorców stanowi najpoważniejszą barierę rynkową wprowadzania in-nowacji (50%)91.