W dzisiejszych czasach złożony i dynamiczny rozwój gospodarczy świata spra-wia, że przedsiębiorstwa muszą planować oraz wdrażać strategię wzrostu i rozwo-ju. Sformułowanie właściwej strategii przedsiębiorstwa jest trudne, a także pra-cochłonne. Wymaga przeprowadzenia wielu analiz. Obejmuje nie tylko procesy i zjawiska zachodzące wewnątrz przedsiębiorstwa, ale też w jego otoczeniu. Kon-struowanie strategii często wymaga wykonania badań rynkowych i społecznych, poszukiwania nowych rynków zbytu lub nowoczesnych rozwiązań technologicz-nych i logistycztechnologicz-nych137. Strategia zarządzania ze względu na swoją długodystanso-wość musi być poparta odpowiednim procesem przygotowawczym. Rozpoczyna się zwykle od gruntownej analizy i badania, jakie możliwości posiada przedsię-biorstwo na prowadzenie i rozwijanie działalności w przyszłości, a dalej następuje wybór strategii i jej wdrożenie. Na tej podstawie ustala się cele i zadania przedsię-biorstwa oraz wyznacza zakres kompetencji i odpowiedzialności za ich realizację.
Współcześnie bardzo ważną umiejętnością w przedsiębiorstwie innowacyjnym jest zdolność szybkiego dostosowywania się do zmian, czemu może sprzyjać okre-ślenie strategii innowacyjnej przedsiębiorstwa. W polityce rozwoju przedsiębior-stwa musi zostać wzięta pod uwagę innowacyjna postawa na poziomie wszystkich czynności, uwzględniających rozwój przedsiębiorstwa oraz cele i narzędzia służące do ich realizacji. Strategia innowacji dotyczy przebiegu całego procesu innowacyj-nego, a jej skuteczność determinowana jest nie tylko zdefiniowaniem i rozpozna-niem rynku docelowego, lecz także doborem narzędzi/instrumentów, za pomocą których będzie realizowana. A. H. Jasiński i A. P. Wiatrak podkreślają że: „Strategia innowacyjna powinna być jednym z najważniejszych elementów strategii poszcze-gólnych regionów”138. Strategia służy przedsiębiorcom i kierownikom do umac-niania pozycji przedsiębiorstwa, wzrostu jego efektywności działania, jak również sprawnego i skutecznego konkurowania139.
137 B. Kowalczyk, Strategia rozwoju przedsiębiorstwa (na przykładzie Łódzkiej Drukarni Akcyden-sowej SA), „Zeszyty Naukowe. Akademia Ekonomiczna w Krakowie” 2001, nr 558, s. 207. 138 A. H. Jasiński, A. P. Wiatrak, Region jako podmiot ekonomiczny a regionalny system innowacji,
[w:] A. H. Jasiński (red.), Innowacyjność polskiej gospodarki w okresie transformacji, Wydaw-nictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 95. 139 J. Pasieczny, Budowanie strategii organizacji, [w:] J. Bogdanienko (red.), Organizacja i
Strategie innowacji w przedsiębiorstwach 61
P. F. Drucker wymienia cztery rodzaje strategii140: 1. Być pierwszym i najsilniejszym.
2. „Uderzać w nich tam, gdzie ich nie ma” – strategia ta ma postać twórczego naśladownictwa lub „przedsiębiorczego judo”, czyli strategii dostosowanej do konkretnego segmentu rynku.
3. Zlokalizowanie i zdobycie kontroli w niszy rynkowej.
4. Modyfikacja ekonomicznych cech produktu i rynku poprzez zmianę ceny lub lepsze dostosowanie do potrzeb konsumenta.
L. Kwieciński, K. Moszkowicz i J. Sroka wymieniają następujące rodzaje strate-gii innowacyjnych141:
1. Strategia przetrwania – przedsiębiorstwo stara się utrzymać swoją dotych-czasową pozycję na rynku. Jest to strategia defensywna, ponieważ prowadzi ona do porażki przedsiębiorstwa.
2. Strategia rozwoju – ofensywna strategia innowacyjna; stosujące ją przed-siębiorstwa poszukują nowych rynków zbytu dla swoich produktów/usług, unowocześniają i modyfikują te, które mają w swojej ofercie oraz nie po-wstrzymują się od inwestycji.
3. Strategia konkurencji – polega na wypracowaniu długookresowej pozycji konkurencyjnej na rynku w stosunku do innych przedsiębiorstw. Według M. E. Portera142 przewagę konkurencyjną można uzyskać za pomocą przy-wództwa kosztowego czy wyróżnienia swojej oferty na tle produktów kon-kurencyjnych. Z kolei K. Obłój143 uważa, że kluczem do osiągnięcia prze-wagi konkurencyjnej jest konkurencyjna cena, dobra jakość oferowanych produktów i wypracowanie rzetelnego, solidnego sposobu ich dystrybucji. 4. Strategia współpracy – polega na tworzeniu aliansów. Alianse umożliwiają
przedsiębiorstwom korzystanie ze wspólnych sił przy realizacji określonego celu, ale jednocześnie pomagają zachować niezależność strategiczną.
Natomiast Ch. Freeman proponuje klasyfikację strategii innowacyjnych ze względu na wysiłek badawczo-rozwojowy przedsiębiorstwa oraz wielkość nakła-dów na badania i rozwój. Wymienia następujące strategie144:
1. Ofensywna – bardzo ryzykowna, ale przynosząca duże zyski oraz wymagająca dużych nakładów, doświadczenia i rzetelnego systemu przepływu informacji. 2. Defensywna – oparta na założeniu utrzymania status quo poprzez
moderni-zację i unowocześnienie istniejących już rozwiązań innowacyjnych.
140 P. F. Drucker, Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, Polskie Wydawnictwo Ekono-miczne, Warszawa 1992, s. 224.
141 L. Kwieciński, K. Moszkowicz, J. Sroka, Innowacyjność i internacjonalizacja dolnośląskich ma-łych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 23 i n. 142 M. E. Porter, Strategia konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1992,
s. 50 i n.
143 K. Obłój, Strategia sukcesu firmy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 56. 144 Ch. Freeman, The Economics of Industrial Innovation, Printer, London 1982, s. 170–183.
3. Imitacyjna – oparta na szkoleniu pracowników oraz znacznych nakładach finansowych na zakup licencji i patentów rozwiązań stosowanych przez inne przedsiębiorstwa, przez co stosujące je przedsiębiorstwa nie ponoszą dużego ryzyka, ale też nie osiągają przewagi nad konkurencją.
4. Zależna – polegająca na współpracy z innymi podmiotami, np. poprzez produkcję półfabrykatów, komponentów i akcesoriów na zamówienie tych przedsiębiorstw.
5. Tradycyjna – przedsiębiorstwa wprowadzają niewielkie zmiany w swoim asortymencie, dostosowując się do wymagań rynku, ale nie kreując nowych potrzeb u konsumentów.
6. Oportunistyczna (okazyjna) – skuteczna, ale tylko w krótkim okresie. Polega ona na sprzedaży wyrobów poniżej kosztów produkcji, aktywizując jedno-cześnie poziom sprzedaży.
Osiem rodzajów strategii innowacyjnych wyróżnia B. Twiss. Oprócz strategii ofensywnej i defensywnej są to strategie145:
1. Zakupu licencji – nabywanie pomysłów innych przedsiębiorstw.
2. Unikania – strategia stosowana zazwyczaj przez mniejsze przedsiębiorstwa i polegająca na unikaniu konfrontacji z konkurentami. Bazuje ona na anali-zie atutów i słabości liderów rynkowych.
3. Kreowania rynku – tworzenie nowego rynku zbytu poprzez oferowanie zu-pełnej nowości zaspokajającej potrzeby klientów.
4. Niezależna – dotycząca takich produktów, w odniesieniu do których zmniej-sza się udział w rynku wyrobu starego, a rośnie nowego.
5. Pozyskiwania wysoko wykwalifikowanych kadr – uważana za nieetyczną, ponieważ może polegać np. na wykupieniu specjalistów od konkurencji. 6. Pozyskiwania innych przedsiębiorstw (przejęcia, fuzje).
Innowacja bardzo często uzależniona jest od skali i intensywności wiedzy oraz wymiany informacji, poglądów czy pomysłów i idei przez przedsiębiorstwa czy inne jednostki. Na tej podstawie można wyróżnić trzy rodzaje strategii transferu technologii:
1. Strategia wewnętrznej kreacji wiedzy (strategia izolowana) – niezbędna do realizacji procesu innowacyjnego. Składają się na nią następujące stadia: po-szukiwanie pomysłu (koncepcji) wynalazku, popo-szukiwanie nowych rozwią-zań konstrukcyjnych, powstanie i rozwój prototypu, dostosowanie produktu do wymagań rynku i wprowadzenie go na rynek. Stosowanie tej strategii do realizacji działalności innowacyjnej opiera się na metodzie prób i błędów oraz na wykorzystywaniu własnych badań i własnych zespołów badawczych. 2. Strategia lokalnego rozszerzenia wiedzy – stosujące tę strategię przedsiębior-stwa wykorzystują powiązania z lokalnymi podmiotami, które są zaintereso-wane wynikami zastosowania i wdrożenia pomysłu innowacyjnego. Należą
Strategie innowacji w przedsiębiorstwach 63
do nich m.in. uczelnie wyższe, konkurenci, klienci, dostawcy i inni. Strategia ta polega na obserwacji, monitorowaniu oraz selekcji praktyk stosowanych przez konkurencję.
3. Strategia globalnego transferu wiedzy – polega na poszukiwaniu i wykorzy-stywaniu wiedzy międzynarodowej (seminaria, Internet, alianse pomiędzy przedsiębiorstwami, doświadczenia zagranicznych dostawców czy konku-rentów) do zmniejszania dystansu innowacyjnego.
Ostatnie dwa rodzaje strategii można również nazwać strategiami wiązanymi, wymagającymi współpracy z innymi – krajowymi i zagranicznymi – podmiotami gospodarczymi.
Inny podział strategii innowacyjnych dla przedsiębiorstw, które wiedzę i eduka-cję traktują jako fundament swojego rozwoju wymienia L. Białoń146:
1. Strategia edukacji klienta – polega na identyfikacji potrzeb zgłaszanych na rynku przez konsumentów, a następnie na informowaniu ich o dostępności i zaletach produktów, które te potrzeby będą zaspokajać.
2. Strategia edukacji pracowników – polega na szkoleniu pracowników na róż-nych kursach czy treningach. Bardzo istotne jest tutaj szkolenie pracowni-ków rozwijające ich zdolności do kreowania i wdrażania innowacji w przed-siębiorstwie.
Celem działalności innowacyjnej jest wygenerowanie nowego, innowacyjnego produktu. Jeżeli weźmiemy pod uwagę najważniejszy czynnik, dzięki któremu ona powstaje, to możemy wyróżnić następujące rodzaje strategii innowacji:
produktową – przedsiębiorstwo dąży do zróżnicowania swojej oferty rynko-wej poprzez produkcję całkiem nowych produktów; ulepszanie produktów i ich modyfikacja pozwala na oszczędność dostępnych zasobów i obniżkę kosztów wytworzenia;
technologiczną – polegającą na wprowadzaniu nowych rozwiązań technolo-gicznych lub modyfikowaniu i unowocześnianiu istniejących;
organizacyjną – wynikającą ze zmian technologicznych i produktowych oraz z modyfikacji podejścia do podmiotów, z którymi przedsiębiorstwo współ-pracuje.
Przedsiębiorstwa, które mają ugruntowaną pozycję w zakresie działalności in-nowacyjnej wytrwale i konsekwentnie wykorzystują stare pomysły jako źródło powstawania nowych rozwiązań. Jak piszą A. Hargadon i R. I. Sutton147, jest to strategia, która powiązana z usługami brokerskimi dotyczy wiedzy, a nie finansów. Przedsiębiorstwa stosujące taką strategię przechowują koncepcje dotyczące wcze-śniejszych pomysłów, które następnie łączą z nowymi konceptami i w ten sposób znajdują nowe rozwiązania zaspokajające potrzeby ujawniające się na rynku.
Za-146 L. Białoń (red.), Zarządzanie działalnością…, s. 251 i n.
147 A. Hargadon, R. I. Sutton, Twoja firma też może stać się fabryką innowacji, [w:] Harvard Busi-ness School Press, Zarządzanie innowacją, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2006, s. 64.
stosowanie w zarządzaniu innowacjami strategii brokera pomaga zagospodarować wcześniejsze – wykorzystane już – pomysły innowacyjne, ale w nowym otoczeniu i w postaci nowych koncepcji lub nowych konfiguracji. Cykl innowacyjny skła-da się tutaj z czterech etapów: wyszukanie pomysłów, utrzymanie ich przy życiu, opracowanie nowych zastosowań oraz realizacji najlepszych koncepcji.
Podstawą każdej strategii jest rozpoznanie otoczenia, w którym przedsiębior-stwo funkcjonuje148. Nieustannie zmieniające się otoczenie wymusza na przedsię-biorstwach podejmowanie nowych, nieprogramowych decyzji i bezustanne obser-wowanie zmian w nim zachodzących. Stawiając za punkt wyjścia dostosowywanie się do zmian występujących w otoczeniu, można wyróżnić kilka rodzajów stra-tegii działalności innowacyjnej przedsiębiorstw149. Są to: strategia opóźnionego dostosowywania się do zmian w otoczeniu (kiedy przedsiębiorstwo musi znaleźć rozwiązanie lub zmaterializować produkt będący reakcją na zapotrzebowanie na rynku), strategia wyprzedzania zmian w otoczeniu (mająca miejsce, kiedy przed-siębiorstwo ma już gotowy innowacyjny produkt będący odpowiedzią na potrzeby, które już pojawiły się na rynku), strategia kreowania zmian w otoczeniu (mająca miejsce w sytuacji, kiedy przedsiębiorstwo wprowadza na rynek innowacyjny, nie znany dotąd produkt lub usługę i tym samym kreuje potrzeby konsumenta).
Podsumowując rozważania na temat strategii innowacyjnych, trzeba zauwa-żyć, że innowacja jest jedną z dróg do realizacji założonych przez przedsiębior-stwo celów i strategii. Wybór rodzaju strategii uzależniony jest od wielu czynni-ków i w znacznej mierze zależy od możliwości jej urzeczywistnienia lub zdolności przedsiębiorstwa do szybkiej reakcji na zmiany warunków rynkowych. Należy jednak pamiętać, że nawet poprawnie sformułowana oraz logicznie i konsekwent-nie wdrażana czy realizowana strategia konsekwent-nie gwarantuje przedsiębiorstwu sukcesu rynkowego. Jednym z podstawowych błędów stosowanych przez przedsiębiorstwa jest bezkrytyczne kopiowanie doświadczeń i rozwiązań innych organizacji, które w tym zakresie odniosły sukces. A przecież strategia musi być dostosowana do potrzeb danego przedsiębiorstwa, a przede wszystkim musi uwzględniać specyfikę otoczenia, w którym ono działa.
148 A. H. Jasiński, Zarządzanie innowacjami – aspekty teoretyczne, „Przegląd Organizacji” 2006, nr 11, s. 11.
149 A. H. Jasiński (red.), Innowacje małych i średnich przedsiębiorstw w świetle badań empirycz-nych, Wydawnictwo Promocja XXI, Warszawa 2009, s. 30.