Zewnętrzne czynniki wpływające na innowacje

Współcześnie bardzo często dla rozwoju i przetrwania przedsiębiorstwa większe zna-czenie ma umiejętność analizy otoczenia, niż analiza tego, co dzieje się w jego wnę-trzu81. Otoczenie przedsiębiorstwa kreuje zewnętrzne czynniki oddziałujące na two-rzenie innowacji w przedsiębiorstwie. Uwzględniając zróżnicowany podział otoczenia, wśród czynników zewnętrznych wpływających na innowacje można wyróżnić82: tra-dycyjną i internetową przestrzeń rynkową, mikrootoczenie (otoczenie bliższe, otocze-nie operacyjne) oraz makrootoczeotocze-nie (otoczeotocze-nie dalsze, otoczeotocze-nie ogólne).

Tradycyjna przestrzeń rynkowa oraz internetowa przestrzeń rynkowa to uwa-runkowania związane z dynamicznym postępem technicznym, w tym z rozwojem Internetu. Obie te przestrzenie są ze sobą obecnie bardzo silnie powiązane, nieprze-rwanie się przenikają, a interakcje, które między nimi zachodzą są skomplikowane83. Tradycyjna przestrzeń rynkowa obejmuje84 zarówno otoczenie wewnętrzne przed-siębiorstwa (pracowników, kulturę organizacyjną, zarząd), otoczenie zewnętrzne ogólne (sektory niemające bezpośredniego wpływu na działalność przedsiębiorstwa, np. rządowy, ekonomiczny, zasobów finansowych), jak i otoczenie zadaniowe (kon-kretne przedsiębiorstwa, podmioty gospodarcze i organizacje, które mają wpływ na działalność przedsiębiorstwa, np. konkurenci, klienci, dostawcy)85.

M. Haffer86 uważa, że na działalność innowacyjną przedsiębiorstw oddziału-ją przede wszystkim otoczenie sektorowe (dostawcy, odbiorcy, konkurenci) oraz

80 W. Popławski Zewnętrzne uwarunkowania…

81 G. Nizard, Metamorfozy przedsiębiorstwa. Zarządzanie w zmiennym otoczeniu organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 11.

82 R. L Daft, Organization Theory and Design, 7th ed., South-Western College Publishing, New York 2001, s. 131 i n.; D. Hellrigel, J. W. Slocum, Management, 6th ed., Addison-Wesley Pub-lishing Company, Reading 1992, s. 76 i n.; J. Brózda, S. Marek, Otoczenie przedsiębiorstwa, [w:] S. Marek, M. Białasiewicz (red.), Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Przedsiębiorstwo jako organizacja gospodarcza, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s. 87 i n.; T. Szapiro, R. Ciemniak, Internet – nowa strategia firmy, Difin, Warszawa 1999, s. 63 i n.; Ph. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie, kontrola, Gebethner i S-ka, Warszawa 1994, s. 139 i n.; M. Zastempowski, Uwarunkowania budowy…, s. 120 i n.

83 J. Brózda, S. Marek, Otoczenie przedsiębiorstwa…, s. 75 i n. 84 M. Zastempowski, Uwarunkowania budowy…, s. 121.

85 R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 75 i n.

86 R. Haffer, Systemy zarządzania jakością w budowaniu przewag konkurencyjnych przedsię-biorstw, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2003, s. 3 i n.

otoczenie instytucjonalne (rząd, instytucje sfery nauki, instytucje wspierania biz-nesu), pomiędzy którymi zachodzą sprzężenia zwrotne (por. tab. 1.2). Wpływa to na wzrost poziomu aktywności innowacyjnej przedsiębiorstwa i na poprawę funkcjonalności oraz wydajności kreowania procesu innowacyjnego. Model ten zawiera koncepcję potencjału innowacyjnego, określonego przez zasoby material-ne i niematerialmaterial-ne przedsiębiorstwa, będącego dla przedsiębiorstwa podstawą do określenia strategii innowacji.

Tabela 1.2. Klasyfikacja zewnętrznych uwarunkowań innowacyjności przedsiębiorstw w ujęciu chronologicznym

Autor Zewnętrzne czynniki innowacyjności

1 2

E. Hofmeister: Innovations barrieren, [w:] E. Hofmeister, M. Ulbricht (ed.), Von der Bereitschaft zum technischen Wandel Siemens Aktiengesellschaft, Berlin–München 1981, s. 83 i n.

ƒ poziom wolności rynkowej,

ƒ szczegółowość procedur zatwierdzających, ƒ wielość przepisów,

ƒ poziom znajomości zależności gospodar-czych,

ƒ otwartość na przedsiębiorczość, ƒ osiągalność wykwalifikowanej kadry, ƒ dostępność nakładów finansowych, ƒ wielkość segmentu, w którym działa

przed-siębiorstwo M. Osęka, J. Wypijewski, Innowacyjność

przedsiębiorstw. Ekonomiczne i organizacyjne determinanty, PWN, Warszawa 1987, s. 44.

ƒ klimat społeczno-polityczny, ƒ system badań naukowych,

ƒ system informacji ekonomicznej, organiza-cyjnej,

ƒ system kształcenia,

ƒ regulatory pozaekonomiczne, takie jak np. normy prawne,

ƒ regulatory ekonomiczne, czyli rachunek ekonomiczny lub ceny

A. Francik, A. Pocztowski, Procesy innowacyj-ne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1991, s. 27.

ƒ konkurencja na rynku, ƒ tendencja wzrostowa rynku, ƒ tempo postępu technicznego, ƒ koniunktura,

ƒ wpływ państwa na gospodarkę,

ƒ synergia branżowa związana z wyborem wprowadzenia innowacji

E. Stawasz, Innowacje a mała firma,

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999, s. 35–36.

ƒ czynniki zewnętrzne ogólne: rozwiązania instytucjonalne, organizacyjne i informa-cyjne, polityka innowacyjna państwa, infra-struktura oraz system edukacji i szkoleń, ƒ czynniki zewnętrzne operacyjne:

Czynniki wpływające na innowacyjność przedsiębiorstwa 41

1 2

Z. Piątkowski, M. Sankowski, Procesy innowacyjne i polityka naukowo-technicz-na państwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekologii i Zarządzania, Warszawa 2001, s. 8; H. Mizgajska, Aktywność innowacyjna polskich małych i średnich przedsiębiorstw w procesie integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 49–50.

ƒ polityka i infrastruktura państwa: system podatkowy, polityka kredytowa, polityka ochrony środowiska,

ƒ ekonomia: konkurencja zagraniczna, koszty i ryzyko wdrożeń, właściwości rynku

A. Kłopotek, Polityka proinnowacyjna jako warunek wzrostu konkurencyjności przedsię-biorstw, „Materiały i Prace Instytutu Funkcjo-nowania Gospodarki Narodowej”, t. LXXXIII: Konkurencyjność – Marketing – Informacja, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlo-wej w Warszawie, Warszawa 2002, s. 30.

ƒ państwo: polityka podatkowa, polityka pieniężno-kredytowa, polityka ekologiczna, polityka innowacyjna,

ƒ przedsiębiorstwo: kapitały własne, branża (w której działa), posiadany majątek, kadra kierownicza,

ƒ otoczenie: konkurencja firm, koszty wdro-żeń, świadomość ekologiczna odbiorców E. Bittnerowa, Zmiana uwarunkowań rozwoju

małych i średnich przedsiębiorstw przemysło-wych w Wielkopolsce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2004, s. 20.

ƒ rozwiązania normatywne, ƒ wymiana międzynarodowa,

ƒ możliwości finansowania przedsiębiorstwa

M. Strużycki, B. Bojewska, Rola państwa i rzą-du w kształtowaniu innowacyjnej gospodarki, [w:] J. Perenc, J. Hołub-Iwan (red.), Innowacje w rozwijaniu konkurencyjności firm. Znaczenie, wsparcie, przykłady zastosowań, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 24–25.

ƒ polityka makroekonomiczna państwa, ƒ obciążenia podatkowe,

ƒ wysokość stóp procentowych, ƒ skala pomocy publicznej,

ƒ możliwości wykorzystania funduszy unijnych, ƒ biurokracja,

ƒ możliwości dostępu do zewnętrznych źró-deł finansowania,

ƒ atrakcyjność inwestycyjna regionu

Źródło: opracowanie własne.

Trzecim i najbardziej ogólnym podziałem zewnętrznych uwarunkowań inno-wacyjności przedsiębiorstw jest rozróżnienie makrootoczenia i mikrootoczenia (rys. 1.8).

Zewnętrzne czynniki innowacji:

ƒ ekonomiczne; ƒ techniczno-technologiczne; ƒ socjokulturowe; ƒ prawne i polityczne; ƒ międzynarodowe; ƒ geograficzne (naturalne).

Rysunek 1.8. Otoczenie innowacyjnego przedsiębiorstwa w ujęciu E. Stawasza Źródło: E. Stawasz, Zewnętrzne uwarunkowania innowacyjności i wzrostu firm,

[w:] K. B. Matusiak, E. Stawasz, A. Jewtuchowicz, Zewnętrzne determinanty rozwoju innowa- cyjnych firm, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 20.

Ekonomiczne czynniki wyznaczane są przez kondycję systemu gospodarcze-go, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo. Zaliczamy do nich: stan gospodarki i jej stabilność, wzrost gospodarczy, zależności pomiędzy państwem a rynkiem, funkcjonowanie finansowe rynku, korzyści i minusy prowadzenia działalności gospodarczej87. Do podstawowych wskaźników, które pozwalają oszacować stan gospodarki należą88:

ƒ dostępność kredytów i ich oprocentowanie – czynnik ten wpływa na rozwój całych sektorów poprzez wyznaczanie możliwości inwestycyjnych przedsię-biorstw;

ƒ poziom inflacji i jej zmiany w czasie, które mogą destabilizować gospodarki, wpływać na wysokość stóp procentowych oraz spowolnić wzrost gospodarczy; ƒ trendy wzrostu gospodarczego;

87 J. Włodarczyk, Działalność innowacyjna i jej ograniczenia w polskiej gospodarce, [w:] E. Okoń--Horodyńska, A. Zachorowska-Mazurkiewicz (red.), Innowacje w rozwoju gospodarki i przedsię-biorstw: siły motoryczne i bariery, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2007, s. 105 i n. 88 J. Brózda, S. Marek, Otoczenie przedsiębiorstwa…, s. 89 i n.; M. Zastempowski,

Uwarun-kowania budowy…, s. 122 i n.; Z. Pastuszak, Logistyka innowacji, [w:] M. Brzeziński (red.), Zarządzanie innowacjami technicznymi…, s. 195 i n.

Czynniki wpływające na innowacyjność przedsiębiorstwa 43

ƒ PKB, którego przyrost świadczy o koniunkturze rynkowej, a spadek o nieko-rzystnej dla przedsiębiorstw dekoniunkturze;

ƒ poziom bezrobocia – jego wysoki poziom pozwala przedsiębiorstwom na wybór najlepszej kadry spośród ubiegających się o zatrudnienie, ale jedno-cześnie przyczynia się do dysponowania przez konsumentów niewielkimi środkami na zakup produktów/usług;

ƒ stabilność kursu walutowego, która wpływa na rentowność działań przedsię-biorstwa i na jego konkurencyjność;

ƒ poziom zadłużenia zagranicznego i inwestycji zagranicznych, saldo handlu zagranicznego, saldo budżetu89;

ƒ organizacja i zasady działania rynku kapitałowego, obrót papierami warto-ściowymi90;

ƒ koszty energii oraz umiędzynarodowienie gospodarek91.

Rozpoznanie tych czynników (makroekonomicznych) ułatwia zrozumienie sy-tuacji rynkowej i pozyskanie przez przedsiębiorstwo nakładów finansowych, wy-kwalifikowanej kadry oraz klientów. Można do tego wykorzystać również specjali-styczne wskaźniki, pozwalające rozpoznać i zidentyfikować trendy w koniunkturze gospodarczej92.

Czynniki techniczno-technologiczne obejmują stopień standaryzacji i zaawan-sowania technologii i techniki, stan infrastruktury, klastry, parki technologiczne i przemysłowe, transfer technologii itp. Uwarunkowania te są związane z możli-wościami przedsiębiorstwa pozwalającymi mu na przekształcanie zasobów w pro-dukty i usługi93.

Na uwarunkowania techniczno-technologiczne składają się fizyczne produkty techniki (infrastruktura, maszyny, urządzenia) oraz zasoby informacyjne, z któ-rych korzystają przedsiębiorstwa. Każda nowa technologia przyczynia się do przy-spieszenia tempa rozwoju gospodarczego, zmian technologicznych i liczby poja-wiających się innowacji94.

89 D. Needle, Business in Context: An Introduction to Business and Its Environment, Chapman and Hall, London 1993, s. 26 i n.

90 G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnic-two Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 36.

91 M. Zastempowski, Uwarunkowania budowy…, s. 123.

92 K. Klincewicz, Organizacje i otoczenie, [w:] J. Bogdanienko (red.), Organizacja i zarządzanie w zarysie, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, War-szawa 2010, s. 79.

93 E. Duliniec, Marketing międzynarodowy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 105.

Natomiast na czynniki socjokulturowe składają się95:

ƒ czynniki kulturowe – modelują podejście do norm i wartości, określają, co jest pozytywnie, a co negatywnie postrzegane w danej sytuacji oraz precyzują wartości społeczne; zawierają w sobie tradycję historyczną, tradycję kulturo-wą, wartości etyczne, obyczaje, normy postępowania oraz stosunki zacho-dzące pomiędzy społeczeństwem i władzami itp.;

ƒ czynniki socjologiczne – zawierają w sobie podział danej zbiorowości ludzkiej, w której funkcjonuje przedsiębiorstwo; składają się na nie: struktura społe-czeństwa, role społeczne oraz stan zabezpieczenia społecznego itp. Czynniki socjologiczne wyznaczają styl życia i wpływają na zachowanie się konsumenta, przez co mogą wyznaczać ważną dla przedsiębiorstw strukturę konsumpcji96; ƒ czynniki demograficzne – czyli liczba mieszkańców danego kraju/regionu,

struktura społeczeństwa według wieku, płci, miejsca zamieszkania, zasobów i mobilności siły roboczej, przyrostu naturalnego itp. Analiza tych czynni-ków może wspomóc przedsiębiorstwa w szacowaniu potencjalnego i obec-nego popytu na produkty lub usługi, w kształtowaniu struktury produkcji oraz jej organizacji;

ƒ czynniki edukacyjne – czyli ogólny poziom oświaty, wykształcenie danego społeczeństwa, poziom systemu kształcenia itp.; czynniki te wpływają na ja-kość niezbędnych dla przedsiębiorstwa zasobów ludzkich.

Z kolei czynniki prawno-polityczne wskazują na ogólne stosunki pomiędzy go-spodarką i państwem oraz regulują działalność gospodarczą97. Głównymi składni-kami tych uwarunkowań są system prawny, instytucje rządowe, partie polityczne i grupy nacisku reprezentujące społeczeństwo (np. związki zawodowe)98. Otocze-nie to określa prawne zasady i reguły prowadzenia działalności.

Czynniki międzynarodowe określają, w jakim zakresie przedsiębiorstwa znaj-dują się pod wpływem działalności gospodarczej w innych krajach lub uczestniczą w tej działalności99. Czynniki te wpływają na warunki konkurowania przedsię-biorstw na rynkach światowych. Do składników uwarunkowań międzynarodo-wych można zaliczyć: międzynarodową sytuację gospodarczą, restrykcje ekspor-towo-importowe, warunki wymiany, konkurencję międzynarodową i nasycenie międzynarodowych rynków.

Czynniki geograficzne (naturalne) to przesłanki charakterystyczne dla dane-go terytorium, określające perspektywy funkcjonowania przedsiębiorstw, a także

95 Ibidem, s. 94. 96 Ibidem, s. 97.

97 R. W. Griffin, Podstawy zarządzania…, s. 80.

98 M. Zastempowski, Uwarunkowania budowy…, s. 123.

99 R. M. Steers, E. L. Miller, Management in 1990s: The International Challenge, “The Acade-my of Management Executive” 1988, February, s. 21 i n.; R. I. Kirkland, Entering a New Age of Boundless Competition, “Fortune” 1988, March, s. 40 i n.; R. W. Griffin, Podstawy zarządza-nia…, s. 81.

Czynniki wpływające na innowacyjność przedsiębiorstwa 45

dostępne zasoby naturalne. Uwarunkowania te wpływają na strukturę zakupów, styl życia i zachowania konsumentów100. Najważniejszymi elementami tych uwa-runkowań są: stan środowiska naturalnego, położenie geograficzne oraz poziom i jakość dostępnych surowców naturalnych101.

Podsumowując zagadnienia związane z makrootoczeniem, należy zaznaczyć, że duży wpływ na działania innowacyjne przedsiębiorstw mają uwarunkowania ekonomiczne. Jest to związane z wykorzystywaniem podstawowych współczynni-ków ekonomicznych podczas analizy i monitorowania pozostałych uwarunkowań makroekonomicznych oraz powiązaniem i reagowaniem uwarunkowań ekono-micznych na zmiany w otoczeniu prawnym, politycznym, społecznym, kulturo-wym, technologicznym. Również uwarunkowania międzynarodowe – poprzez internacjonalizację i globalizację gospodarki – powodują ciągłe rozszerzanie się czynników zewnętrznych, jak również wpływają na sytuację ekonomiczną Polski.