Skażenie radiacyjne

Promieniotwórcze skażenie to „skażenie przedmiotów, pomieszczeń, środowiska lub osób przez niepożądaną obecność substancji promieniotwórczych, przy czym w szczególnym przypadku ciała ludzkiego obejmuje zarówno skażenie zewnętrzne, jak i skażenie wewnętrzne, niezależnie od

309 E. Croddy, Broń chemiczna i biologiczna. Raport dla obywatela, Wydawnicztwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2003, s. 98.

310 Op. cit., s. 243.

311 M. Żuber, Broń masowego..., op. cit., 50-51.

312 W wyniku ataku terrorystów na szkołę w Biesłanie śmierć poniosło 318 osób, w tym 186 dzieci.

313 E. Croddy, Broń chemiczna..., op. cit., s. 103.

130

drogi wniknięcia substancji promieniotwórczej do organizmu”³¹⁴, a zdarzenie radiacyjne to „sytua-cję związaną z zagrożeniem, wymagającą podjęcia pilnych działań w celu ochrony pracowników lub ludności”³¹⁵

Natomiast promieniotwórcze skażenie terenu to „to czynnik rażenia, którego źródłem są produkty rozszczepienia ładunku jądrowego, produkty powstające na skutek oddziaływania neutro-nów z materią, powstałe jako wynik istnienia promieniotwórczości wtórnej oraz pozostałość nieroz-szczepionego ładunku jądrowego. Wypadanie substancji promieniotwórczych oraz materiałów zassa-nych w początkowej fazie wybuchu będzie skutkować promieniotwórczym skażeniem terenu.”³¹⁶

Może ono obejmować tereny oddalone od miejsca wybuchu o setki kilometrów, a jego skut-ki mogą się utrzymać przez długi okres czasu mierzony wieloma tygodniami, a nawet miesiącami.

Największe skażenie ma miejsce w epicentrum wybuchu. Większe skażenie będzie efektem wybuchu naziemnego niż atmosferycznego. Wielkość skażenia zależy od warunków atmosferycznych m.in.

kierunków i prędkości wiatru oraz występowania opadów deszczu.³¹⁷ Specjaliści wyróżniają dwa główne źródła skażenia terenu:³¹⁸

 około 300 promieniotwórczych izotopów, które pochodzą z produktów rozszczepienia uranu i plutonu;

 promieniowanie wzbudzone, czyli wynik aktywacji rozmaitych materiałów przez neutrony z reakcji rozszczepienia.

Powyższe opisy dotyczą skażenia terenu będącego wynikiem użycia broni jądrowej, które może wydawać się mało prawdopodobne, jednak nie jest niemożliwe. Na pewno atak z użyciem tej broni będzie zaskoczeniem. Może on być przeprowadzony przez państwo, które ją posiada.

Kontynuując temat potencjalnego ataku terrorystycznego z wykorzystaniem BMR nie można również wykluczyć użycia przez sprawców broni jądrowej np. w postaci bomby walizkowej.

W powyższych przypadkach szkoła nie będzie raczej bezpośrednim celem ataku. Skutki jej użycia na pewno będą odczuwalne dla szkoły. Fala uderzeniowa i promieniowanie cieplne dotyczą znajdujących się w strefie rażenia obiektów (w tym prawdopodobnie wielu szkół). Dla szkoły znaj-dującej się poza rejonem porażenia istotnym zagrożeniem może być właśnie promieniotwórcze ska-żenie terenu.

314 Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe, Dz.U. 2001 nr 3 poz. 18 z pozn. zm., art.3, pkt.43.

315 Op. cit., art.3, pkt. 55.

316 M. Żuber, Broń masowego..., op. cit., s. 39-40.

317 Op. cit.

318 J. Kubowski, Broń jądrowa. Fizyka - budowa - działanie - skutki - historia, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2008, s., 136.

131 Oprócz skutków użycia broni jądrowej do promieniotwórczego skażenia terenu na którym znajduje się szkoła, może dojść także na skutek uszkodzenia elektrowni jądrowej w wyniku awarii lub działań terrorystycznych.³¹⁹. Przy 185 blokach elektrowni jądrowych, które działają w Europie³²⁰ można uznać, że do takiego zdarzenia wcześniej lub później dojdzie. Pytanie, czy to w ogóle jest możliwe należy uznać za retoryczne. Wydarzenia w Czarnobylu i w Fukusihimie są wystarczającą odpowiedzią. Prawidłowo sformułowane pytanie powinno dotyczyć tego, kiedy to nastąpi i jakie jest przygotowanie na wypadek takiego zagrożenia (np. szkół)?

Z rocznego raportu Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki za 2014 r. wynika, że „w odle-głości do 300 km od granic Polski znajduje się 8 czynnych elektrowni jądrowych eksploatujących 23 reaktory energetyczne o łącznej mocy ok. 15GWe.”³²¹ Natomiast „ze sprawozdań rocznych jedno-stek organizacyjnych posiadających zezwolenie na transport i wykonujących przewozy materiałów promieniotwórczych wynika, że w 2014 r. wykonano w Polsce 27217 przewozów i przewieziono 70774 sztuk przesyłek w transporcie drogowym, kolejowym, śródlądowym, morskim i lotniczym”³²².

Jedynym w Polsce miejscem składowania odpadów promieniotwórczych w Polsce jest Kra-jowe Składowisko Odpadów Promieniotwórczych (KSOP) w miejscowości w Różan nad. Narwią (ok. 90 km od Warszawy), do którego przekazano „przekazano w 2014 r. 91 bębnów o pojemności 200-litrów z przetworzonymi odpadami promieniotwórczymi i 13 hoboków 50 litrowych ze źró-dłami promieniotwórczymi. Do składowiska przekazano również 1 opakowanie nietypowe. Zużyte źródła promieniotwórcze, które nie podlegają procesowi przetwarzania zamykane są w oddzielnych pojemnikach (takich źródeł przekazano łącznie 40). Przetworzonych odpadów stałych przekazano 19,77 m3, o łącznej aktywności 1 622,4 GBq (dane na dzień 31 grudnia 2014 r.)”³²³.

Promieniotwórcze skażenie terenu w wyniku działań terrorystycznych to, oprócz spowodo-wanej przez terrorystów awarii elektrowni, efekt tzw. brudnej bomby, której użycie mimo, że mało prawdopodobne jest jednak możliwe. Tym bardziej, że z ogólnodostępnych danych wynika, że

319 Według doniesień prasowych próby przedostania się do elektrowni jądrowych były podejmowane przez terrorystów z tzw. Państwa islamskiego [za]: http://wiadomosci.onet.pl/opinie/energetyka-atomowa-na-celowniku-terrorystow-rosyjski-slad/ebggdn (dostęp 02.04.2016 r.).

320 European Nuclear Society, Nuclear Power Plants in Europe, http://www.euronuclear.org/1-information/maps.htm (dostęp 20.03.2016 r.).

321 RAPORT ROCZNY Działalność Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki oraz ocena stanu bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej w Polsce w 2014 roku, PAA, Warszawa 2015 s. 43.

322 Op. cit., s. 52.

323 Op. cit. s. 57.

132

w 2015 r. „odnotowano w Polsce wypadki kradzieży źródeł promieniotwórczych stosowanych w przemyśle [...].”³²⁴

Według M. Skotnicznej z Państwowej Agencji Atomistyki motywy nieuprawnionych dzia-łań podejmują dwie grupy ludzi. Pierwsza z nich to złodzieje złomu, dla których ważna jest stalowa lub ołowiana osłona.. W tym przypadku główne niebezpieczeństwo to porzucenie źródła po otwar-ciu lub rozszczelnieniu pojemnika. Druga grupa to ludzie, którzy potrzebują materiału promienio-twórczego w celach terrorystycznych. Na szczęście wszystkie kradzieże w Polsce związane były z działaniami osób z pierwszej grupy.³²⁵

„W celu zapobieżenia takim sytuacjom konieczne jest, poza spełnieniem warunków bezpie-czeństwa radiacyjnego w procesach rutynowych, kontrolowanych zastosowań źródeł promienio-twórczych, zapewnienie także ich właściwej ochrony fizycznej, zapobiegającej utracie nad nimi kontroli, bez której mogą one, ze względu na swoje właściwości promieniotwórcze, stanowić za-grożenie dla zdrowia lub życia osób postronnych bądź stanowić zaza-grożenie dla środowiska.”³²⁶ Na uwagę zasługuje fakt, że według przepisów prawa „Kierownik jednostki organizacyjnej wykonują-cej działalność związaną ze źródłami promieniotwórczymi ma obowiązek zabezpieczyć je przed uszkodzeniem, kradzieżą lub dostaniem się w ręce osób nieuprawnionych”³²⁷ Mimo, że Ustawa Pra-wo Atomowe narzuca taki obowiązek, przepisy nie określają konkretnego sposobu jego realizacji.

Na marginesie warto wspomnieć o braku jednolitych procedur i rozwiązań w zakresie cho-ciażby informowania o zagrożeniu skażeniem radiacyjnym i zasadach postępowania na wypadek jego wystąpienia. Na podstronie „Zasady zachowania się” strony internetowej Wojewódzkiego Centrum Zarządzania Kryzysowego Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego znajduje się wiele zakła-dek, a wśród nich dotycząca skażenia promieniotwórczego³²⁸. Po jej rozwinięciu znajdujemy wiele konkretnych informacji dla ludności na temat postępowania w takiej sytuacji. Na drugim biegunie podejścia do zagadnienia informowania ludności i promocji zasad postępowania na wypadek zagro-żeń jest strona Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego, gdzie po rozwinięciu zakładki Zarządzanie kryzysowe³²⁹ znajdziemy zakładkę „Bezpieczeństwo radiologiczne”, jednak po kliknięciu

324 M. Skotniczna, Ochrona fizyczna źródeł promieniotwórczych, Biuletyn Informacyjny Państwowej Agencji Atomistyki „Bezpieczeństwo i ochrona radiologiczna” 3/2015 s. 27.

325 Op. cit. s. 27-28.

326 Op. cit.

327 Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe, Dz.U.. 2001 nr 3 poz. 18 z pozn. zm., art. 43, pkt.3

328 http://www.lublin.uw.gov.pl/skażenie-promieniotwórcze (dostęp 21.03.2016 r.).

329 https://www.mazowieckie.pl/pl/urzad/zarzadzanie-kryzysowe/wojewodzkie-centrum-za/292,Wojewodzkie-Centrum-Zarzadzania-Kryzysowego.html (dostęp 21.03.2016 r.).

133 my skierowani na stronę główną Państwowej Agencji Atomowej³³⁰. Takie samo rozwiązanie zasto-sowano w przypadku innych rodzajów bezpieczeństwa tj. epidemiologiczne, epizootyczne. Nato-miast w zakładce poradniki bezpieczeństwa znajduje się wiele dokumentów, w tym dotyczący pro-mieniowania pt. „Promieniowanie, zdrowie, społeczeństwo ³³¹, które owszem zawiera bardzo istot-ną wiedzę nt. m.in. promieniowania ale ani słowa nt. postępowania na wypadek skażenia terenu.

W odniesieniu do przygotowania szkół jako instytucji do skażenia radiacyjnego można po-stawić takie same pytania jak w przypadku skażenia biologicznego dotyczące istnienia procedur, znajomości zasad postępowania przez personel, nauczycieli i dyrekcję. Jednak bardziej zasadne wydaje się postawienie znaku zapytania odnośnie świadomości możliwości wystąpienia takiego zagrożenia przez te osoby. Nie wspominając już o podstawowych przepisach prawach regulujących to zagadnienie.