Skażenie chemiczne

Skażenie chemiczne może nastąpić w wyniku użycia broni chemicznej lub uwolnienia tok-sycznych środków przemysłowych.

Według Konwencji o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów „broń chemiczna oznacza niżej wymienione, występu-jące razem lub oddzielnie: (a) toksyczne związki chemiczne i ich prekursory, z wyłączeniem tych przypadków, które są przeznaczone do celów nie zabronionych na mocy niniejszej Konwencji, pod warunkiem, że ich rodzaje i ilości są zgodne z takimi celami; (b) amunicję i urządzenia, spe-cjalnie zaprojektowane dla spowodowania śmierci lub innej szkody poprzez toksyczne właściwo-ści związków chemicznych, wyszczególnionych w ustępie (a), wyzwalanych w rezultacie zasto-sowania takiej amunicji i urządzeń; (c) wszelki sprzęt specjalnie zaprojektowany do użycia w bezpośrednim związku z zastosowaniem amunicji i urządzeń określonych w ustępie (b).”³³²

Natomiast bojowe środki trujące (BST) to „specjalna grupa związków chemicznych, które przez bezpośrednie działanie na organizm człowieka lub przez skażenie środowiska (powietrza, wody, gleby i żywności) mogą spowodować masowe porażenie ludzi, zwierząt i roślin”³³³.

330 http://www.paa.gov.pl/ (dostęp 01.07.2017 r.).

331 B. Wahlström, Promieniowanie, zdrowie i społeczeństwo, , Państwowa Agencja Atomistyki, Warszawa 2005.

332 Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów sporządzona w Paryżu z dnia 13 stycznia 1993 r., Dz.U. 99.63.703, art.2, pkt.1.

333 M. Goniewicz, A.W. Nowak-Kowal, Z. Smutek, Edukacja dla bezpieczeństwa. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjlanych, OPERON, Gdynia 2012, s.38.

134

W literaturze przedmiotu można spotkać wiele podziałów, które wynikają z różnych kryte-riów, tj: stan fizyczny, właściwości chemiczne, czas działania, trwałość, przeznaczenie taktyczne lub sposób oddziaływania na organizm., które dzieli się na kryterium dotyczące skutków dla człowieka (np. śmiertelne, obezwładniające i nękające) oraz kryterium oddziaływania toksykologicznego. ³³⁴

Według najbardziej rozpowszechnionego ostatniego z nich, bojowe środki trujące dzieli się najczęściej na: paralityczno-drgawkowe, parzące, ogólnotrujące, duszące, drażniące i psychoche-miczne (psychogazy), roślinobójcze (fitotoksyny). Także do grupy BST zalicza się toksyny, które dzielą się na: bakteryjne, roślinne, zwierzęce.³³⁵

W aktualnej sytuacji geopolitycznej Polski użycie BST na terenie, na którym znajduje się dana szkoła nie jest niemożliwe, jednak jest mało prawdopodobne, także jako działanie terrorystyczne.

Dużo bardziej prawdopodobne jest wystąpienie zagrożenia skażeniem toksycznymi środkami prze-mysłowymi (TSP) w wyniku awarii, wypadku lub działania terrorystycznego.

Przez poważną awarię w myśl przepisów rozumiemy „zdarzenie, w szczególności emisję, po-żar lub eksplozję, powstałe w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w któ-rych występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego po-wstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi lub środowiska lub popo-wstania takiego zagrożenia z opóź-nieniem”³³⁶,a przez poważną awarię przemysłową rozumie się „poważną awarię w zakładzie.”³³⁷

Według „Raportu o występowaniu zdarzeń o znamionach poważnej awarii w 2013 r.”³³⁸ opracowanego przez Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska wynika, że w Polsce na koniec roku 2013 r. było 1231 potencjalnych sprawców awarii w tym 187 zakładów dużego ryzyka, 200 zakładów zwiększonego ryzyka, 844 pozostałych zakładów (posiadają substancje niebezpieczne w ilości co najmniej 5% wartości progowej kwalifikującej zakład do grupy o dużym ryzyku wystąpie-nia awarii). Zgłoszono 84 zdarzewystąpie-nia o znamionach poważnej awarii. Dwanaście z nich spełniło kry-teria poważnej awarii określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska³³⁹. Najwięcej zdarzeń miało miejsce w województwie mazowieckim - 22 zdarzenia i dolnośląskim - 16 zdarzeń. W odniesieniu do miejsca wystąpienia zdarzenia - ponad 65% miała

334 Szczegółowe omówienie podziałów wg wymienionych w akapicie kryteriów opisano w : M. Żuber, Broń..., op. cit., s. 63-65.

335 M. Goniewicz, A.W. Nowak-Kowal, Z. Smutek, Edukacja dla..., op. cit., s.38.

336 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001 nr 62 poz. 627, art. 3 ust. 23.

337 Op. cit., art. 3 ust. 24.

338A. Bronisz, P. Dadasiewicz, A. Jastrzębska, Raport o występowaniu zdarzeń do znamionach poważnej awarii w 2013 r., GIOS, Warszawa 2014

339 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, Dz. U. nr 5 poz. 57 i 58, par. 2.

135 miejsce w zakładach (55 zdarzeń), 25% w transporcie, niecałe 9% to zdarzenie inne. Wśród 55 zda-rzeń w zakładach 30 nastąpiło w zakładach o dużym ryzyku, 3 w zakładach o zwiększonym ryzyku, pozostałe w innych zakładach. Pięć zdarzeń zgłoszono do Komisji Europejskiej. Wśród 22 zdarzeń w transporcie 9 dotyczyło transportu drogowego, 8 rurociągowego, 3 kolejowego, 1 wodnego.

Jak widać z powyższego raportu najwięcej zdarzeń ma miejsce w zakładach posiadających substancje niebezpieczne oraz w dalszej kolejności w transporcie tych substancji. Niewątpliwie uznać należy, że wpływ na bezpieczeństwo i funkcjonowanie szkół będzie miało istnienie w okolicy:

 zakładów posiadających substancje niebezpiecznie w ilościach, które nakazują traktować je jako potencjalnych sprawców poważnych awarii przemysłowych;

 węzłów komunikacyjnych i dróg odgrywających istotną rolę w transporcie, w tym w transpor-cie substancji niebezpiecznych.

Nie wolno wykluczyć zdarzenia, awarii przemysłowej spowodowanej atakiem terrorystycz-nym, gdzie w tym przypadku można założyć, że w wyniku celowego działania sprawców rozmiar awarii i jej skutków znacznie przekroczyłby te występujące w cytowanym raporcie.

7.3.6. Pożary

Można przyjąć, że pożar to samoczynne, nie kontrolowane rozprzestrzenianie się ognia, powodujące straty lub zagrożenie dla ludzi, zwierząt i mienia.

Czynnikami warunkującymi zaistnienie procesu palenia jest jednoczesne zaistnienie tzw.

trójkąta spalania, czyli trzech podstawowych czynników tj. materiału palnego, tlenu oraz źródła energii cieplnej. Ilość materiału palnego, dostęp tlenu i rodzaj energii cieplnej wpływają na szyb-kość tego procesu.Przyczyny pożarów dzieli się na naturalne i spowodowane przez czynnik ludzki.

Pożary dzieli się ze względu na: rodzaj płonącego materiału (ciała stałe, ciecze i materiały topnieją-ce, gazy palne, metale, tłuszcze), wielkość pożaru (bardzo duży, duży, średni, mały), rodzaj pożaru (blokowy, otwarty, podpowierzchniowy, przestrzenny, ukryty, wewnętrzny, wewnętrzny ukryty, wewnętrzny otwarty, wierzchołkowy, w zarodku, zewnętrzny). Wyróżnia się cztery fazy rozwoju pożaru, w których kolejno: rozprzestrzenia się ogień, pożar osiąga pełny rozwój, występuje dopalanie i stygnięcie pogorzeliska. Najbardziej upowszechnionym sposobem walki z pożarem jest stosowanie środków gaśniczych (woda, piana gaśnicza, proszek gaśniczy, CO2 i inne gazy gaśnicze, piasek).³⁴⁰

„Przyczyną rozwoju pożaru jest płomień, który powoduje wzrost temperatury i wyzwolenie energii cieplnej wskutek czego ogrzewają się materiały lub przedmioty znajdujące się w sąsiedztwie

340 https://pl.wikipedia.org/wiki/Po%C5%BCar (dostęp 11.10.2013 r.).

136

które zaczynają płonąć, zjawisko potęguje się i staje się trudne do opanowania, zjawisku towarzy-szą dym, swąd, gazowe produkty spalania, podwyższona temperatura, trzaski/efekty dźwiękowe płonącego lub zwęglającego się materiału, eksplozje, utrata widoczności itp.” ³⁴¹

Bardzo dobrze obraz rzeczywistości, związanej z ogólną liczbą ofiar pożarów budynków, oddaje poniższy cytat: „Liczba ofiar pożarów w Polsce od kil ku lat utrzymuje się na stałym pozio-mie (ok. 500 osób rocznie). Jeżeli dodać do tego liczbę osób rannych (3500 osób rocznie), straty spowodowane przestojem w produkcji, utraty miejsc pracy to widać, że koszty społeczne związane z występowaniem pożarów są bardzo duże (dane KG PSP). Liczba ofiar śmiertelnych i poszkodo-wanych w pożarach jest jednym ze wskaźników poziomu bezpieczeństwa pożarowego.”³⁴² Rangę zagrożenia podkreślają dane statystyczne Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej, które mó-wią o 202 pożarach budynków oświaty i nauki, w szczególności szkół i przedszkoli tylko w 2014 r.³⁴³

Do najczęstszych przyczyn powstawania pożarów w obiektach szkolnych i wychowawczych w ślad za M. Maciejewskim należy zaliczyć:³⁴⁴

 nieostrożność, lekkomyślność i niedbalstwo ludzi dorosłych, pracowników, dzieci przejawiają-ce się w najróżnorodniejszych zaniedbaniach w ich postępowaniu (np. zaprószenie ognia, uży-wanie rozpuszczalników łatwopalnych lub wybuchowych do zmywania szyb, podłóg itp., pale-nie tytoniu w miejscach pale-niedozwolonych itd.);

 nieostrożne obchodzenie się z ogniem otwartym;

 palenie tytoniu w miejscach występowania materiałów palnych i materiałów niebezpiecznych pożarowo;

 pozostawienie włączonych urządzeń elektrycznych bez dozoru (np. grzałki, grzejniki);

 używanie do ogrzewania grzejników elektrycznych bez odpowiedniego zabezpieczenia lub w pobliżu przedmiotów łatwo zapalnych itd.;

 wspólne (niewłaściwe) przechowywanie, magazynowanie materiałów wchodzących w niebez-pieczne reakcje chemiczne doprowadzające do pożarów, wybuchów;

 niewłaściwa eksploatacja instalacji i urządzeń technicznych znajdujących się w budynkach;

 posługiwanie się uszkodzonymi urządzeniami technicznymi;

341 M. Maciejewski, Ochrona przeciwpożarowa obiektów szkolnych i wychowawczych, Instytut Europejski, Warszawa 2010, rozdział 1-3, s. 6-9.

342 W. Jaskółkowski, Bezpieczeństwo pożarowe budynków - prognozy na przyszłość, Zeszyty Naukowe SGSP nr 52(4) 2014, Warszawa 2014, s. 117.

343 Dane statystyczne KG PSP [w]: www.kgpsp.gov.pl, (dostęp 15.10.2015 r.).

344M. Maciejewski, Ochrona przeciwpożarowa..., op. cit., s. 6-9.

137

 wykonywanie prac niebezpiecznych pożarowo (cięcie, spawanie) bez odpowiedniego zabez-pieczenia miejsca ich przeprowadzania;

 przeciążenia instalacji elektrycznej;

 podpalenia umyślne /dorośli i dzieci.

Do przyczyn rozprzestrzeniania się pożarów w szkole należy zaliczyć występujące łącznie lub oddzielnie czynniki takie jak.: późne zauważenie pożaru, późne zaalarmowanie straży pożarnej, brak u pracowników umiejętności opanowania pożaru w zarodku, brak podręcznego sprzętu gaśniczego, niesprawność gaśnic i hydrantów, niekorzystne warunki budowlane, nagromadzenie nadmiernej ilości materiałów palnych, utrudniony dostęp do miejsca powstania pożaru i sprzętu przeciwpożarowego.

Główne zagrożenia dla życia i zdrowia w czasie pożaru to utrudniający przemieszczanie i trujący dym, zastawione drogi i wyjścia ewakuacyjne, groźba wybuchu, zapalenie się odzieży, wybuch paniki.

Najlepszym sposobem walki z pożarami jest profilaktyka, a szkoła powinna być odpowiednio przygotowana do pożaru. W sferze materialnej budynek szkoły i teren przyległy powinien spełniać, warunki techniczne określone przepisami.³⁴⁵ Szkoła powinna być wyposażona w prawidłowo roz-mieszczony podręczny sprzęt gaśniczy i urządzenia przeciwpożarowe czyli gaśnice. Drogi ewakua-cyjnie i urządzenia przeciwpożarowe powinny być prawidłowo oznaczone.

W odniesieniu do ochrony przeciwpożarowej szkoły w sferze mentalnej (subiektywnej) na-leży poprzez profilaktykę wpływać na postawy, zachowania i wiedzę. Celem działań profilaktycz-nych powinni być głównie pracownicy szkoły, z naciskiem na kadrę pedagogiczną, oraz próbne ewakuacje.

W sferze organizacyjnej szkoła powinna spełniać wszelkie wymogi formalno-prawne zwią-zane z prowadzeniem dokumentacji szkolnej m.in. instrukcji bezpieczeństwa pożarowego opraco-wanej zgodnie z najważniejszymi wytycznymi i szkoleń pracowników. Jednocześnie w sferze tej można podjąć szereg działań, które poprzez wpływ na pozostałe sfery (materialną i przede wszyst-kim mentalną) zwiększą poziom bezpieczeństwa przeciwpożarowego. Działania te, to m.in.:

345 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz.U. 2002 nr 75 poz. 690., dział VI „Bezpieczeństwo pożarowe” s. 41-62;

Rozporządzenie w sprawie przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę oraz dróg pożarowych, Dz.U. 2009 nr 124 poz.

1030, rozdział 6 „Drogi pożarowe”, s. 5-7.

138

1. Organizacja i przeprowadzenie oddzielnego³⁴⁶ szkolenia nt. bezpieczeństwa pożarowego w szkole przez instruktora BHP lub pracownika Państwowej Straży Pożarne dla Rady Pedago-gicznej. Nacisk należy położyć na zasady postępowania w trakcie ewakuacji.

2. Organizacja i przeprowadzenie ewakuacji próbnej całej szkoły dwa razy w roku.

3. Organizacja i przeprowadzenie cyklu prób ewakuacyjnych dla kilku klas (jedno piętro) lub po-jedynczych klas.

4. Zapoznanie się pracowników z instrukcją bezpieczeństwa pożarowego i ewentualna kontrola znajomości treści w formie testu.

5. Realizacja w okresie od 2 do 6 tygodni przed planowaną ewakuacją na zajęciach z przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa tematów lekcji: Ostrzeganie i alarmowanie, Przyczyny powsta-wania pożarów i ochrona przeciwpożarowa, Posługiwanie się podręcznym sprzętem gaśni-czym, Ewakuacja poszkodowanych.

Przeanalizowanie powyższych czynników pozwoli określić przygotowanie szkół ponadgim-nazjalnych do działania w sytuacji kryzysowej jaką jest pożar. Na zakończenie należy podkreślić, że dobro dziecka, czyt. bezpieczeństwo młodzieży jest najważniejsze i nie ma ceny.

7.3.7. Wypadki

W Polsce system opieki zdrowotnej obejmuje wszystkie dzieci do ukończenia 18 roku życia, a w przypadku kontynuowania nauki do ukończenia 26 roku życia.³⁴⁷ Wyniki badań przeprowadzo-ne przez GUS wskazują, że w systemie ratownictwa medyczprzeprowadzo-nego udzielono pomocy 3,1 mln oso-bom podczas przeprowadzanych akcji ratowniczych, w tym 6,5% stanowiły dzieci i młodzież do 18 roku życia (201,5 tys. -Sz. M.) ³⁴⁸. Natomiast w ramach izby przyjęć lub szpitalnych oddziałów ra-tunkowych pomocy udzielono w sumie ponad 4,5 mln osobom, tym 19,5% stanowiły dzieci i mło-dzież do 18 roku życia (877,5 tys. -Sz. M.) ³⁴⁹.

346 Nie w ramach szkolenia BHP.

347 Ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, Dz.U. 2004 nr 210 poz. 2135., art. 2, pkt.2, par. 3; art. 5, pkt.3; art. 27, pkt. 3; art. 31, pkt. 3.

348 M. Żyra (red.), E. Malesa (kier.), Zdrowie i Ochrona Zdrowia w 2014 r., GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Warszawa 2015 s. 107 [w]: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/zdrowie/zdrowie/zdrowie-i-ochrona-zdrowia-w-2014-r-,1,5.html (dostęp 01.08.2016 r.), s.118-119.

349 Op. cit., s.124.

139 7.3.8. Próby samobójcze i samobójstwa

Przemęczenie i depresja to jedna z głównych przyczyn podejmowania prób samobójczych.

Częstotliwość odczuwania przez młodzież zmęczenia i znużenia³⁵⁰, apatii, przygnębienia i braku koncentracji stanów może świadczyć o występowaniu albo początkach wypalenia lub depresji, któ-ra w najgorszym wypadku może prowadzić do samobójstwa. Według WHO z powodu śmierci sa-mobójczej ginie rocznie 850 tys. ludzi, a na depresję cierpi ponad 121 mln ludzi na świecie, jest ona jedną z głównych przyczyn niepełnosprawności³⁵¹. Niestety nie można ominąć tego zagadnienia przy omawianiu zagrożeń zdrowia młodzieży. W Polsce samobójstwa są trzecią przyczyną zgonów dzieci, a drugą w grupie powyżej 15 lat³⁵². Ta statystyka pokazuje, że w przypadku bezpieczeństwa zdrowotnego młodzieży równie ważne są zagrożenia zdrowia psychicznego i fizycznego. Oczywi-ście w/ w stany mogą być przyczyną rozwoju depresji. Mogą też być jej objawem, a źródło depresji może być całkiem inne niż zmęczenie i znużenie. „Problem motywacji zachowań suicydalnych można rozpatrywać w szerokim kontekście i brać pod uwagę wiele różnych zmiennych, takich jak:

środowisko społeczne i rodzinne, osobowość, jej dojrzałość i system wartości, tolerancja na sytua-cje trudne i stresy, siła postaw i mechanizmów obronnych, sytuacja, która wyzwala tendensytua-cje sa-mobójcze [...] Ogólnie rozróżnia się trzy rodzaje zachowań suicydalnych:

 samobójstwa prawdziwe, których celem jest pozbawienie siebie życia;

 samobójstwa rzekome, w których śmierć jest tylko dopuszczona, a nie wybierana;

 gesty samobójcze, w których człowiek boi się śmierci, nie chce umierać, ale chce przez ten gest coś uzyskać.”³⁵³

Raport³⁵⁴ dotyczący samobójstw nieletnich i młodocianych wśród uwarunkowań zamachów samobójczych wyróżnia: zaburzenia układów środowiskowych (dom i szkoła), nadużywanie alko-holu i innych narkotyków, niepowodzenia w miłości, choroby, instrumentalne motywy samobójcze, brak odporności na stresy, osamotnienie i nieprzystosowanie społeczne, naśladownictwo. Instytucja jaką jest szkoła pełni ważną rolę w zakresie profilaktyki, wykrywania i przeciwdziałania negatyw-nym skutkom wszystkich wyżej wymienionych uwarunkowań samobójstw i ich prób. Mimo tego, że wszystkie te uwarunkowania są niezwykle istotne, bardziej szczegółowego omówienia wymaga ta część raportu, która dotyczy zjawisk, na które szkoła ma największy wpływ czyli zaburzeń układów

350 Spowodowanych np. przeładowanym planem zajęć (często nie tylko lekcyjnych).

351 http://www.who.int/mental_health/management/depression/definition/en/.

352 E. Cichocka, Polak mały ze skoliozą, nadwagą i próchnicą, Gazeta Wyborcza nr 284.7102 z dnia 6.12.2010, s. 27.

353 B. Hołyst, Bezpieczeństwo jednostki, PWN, Warszawa 2014, s. 171-72.

354 I.Dziekońska-Staśkiewicz, A. Strzałkowski, B. Hołyst (red.), Samobójstwa nieletnich i młodocianych, Seria Raporty Tematyczne nr 18, Komitet Ekspertów do spraw Edukacji Narodowej, PWN, Warszawa 1989, s. 8-41.

140

środowiskowych. Do głównych przyczyn związanych z warunkami rodzinnymi i domowymi zali-czono: alkoholizm rodziców (szczególnie matki), sieroctwo naturalne, sieroctwo społeczne, nad-mierny rygoryzm rodziców w stosunku do dzieci nieodpornych na środki karcące, zbyt mała opieka nad dziećmi, nadmierne obciążanie obowiązkami. Natomiast w nawiązaniu do warunków w szkole sprzyjających zachowaniom suicydalnym podzielono je na dwie główne grupy: oddziaływanie śro-dowiska i niepowodzenia w nauce. Wśród pierwszych do najważniejszych zaliczono: zachwianie atmosfery szkoły, na którą składają się prawidłowe relacje z nauczycielami i rówieśnikami np.

nadmierna wrogość i złośliwość, dezaprobata otoczenia, poczucie wstydu, nieporozumienia, kon-flikty. Często uwarunkowania środowiskowe dotyczą równocześnie domu i szkoły np. słabe wyniki w nauce plus nadmierny rygoryzm.

Samobójstwo lub próba samobójcza to definitywnie sytuacja kryzysowa, która wpływa na funkcjonowanie szkoły. W związku z tym rolą szkoły jest minimalizowanie występowania takich stanów u młodzieży i ich konsekwencji. Dzięki aktywnemu zaangażowaniu pracowników szkoły połączonemu ze ścisłą współpracą rodziców z placówkami oświatowymi można zmniejszyć poziom przemęczenia i częstotliwość występowania u młodych ludzi depresji oraz przyczynić się do mniej-szej liczby samobójstw wśród młodzieży.