Białogłowa

Ize Thomas Nowak chowal przi szobie bratha swego, ktory mieska z biała głowa

nieslubna (1605 – 2835); Znaydzie się w tey wszy niemało […] białychgłow upadłych

(1670 – 3390); ze z iakąs białągłową ograniczną popełnił porupctwo (1694 – 3465);

z innemi białymi głowami dopusczaią się grzechu (1714 – 3568).

Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: brak w tym znaczeniu; SL: ‘niewiasta, ko-bieta, od białego głowy zawicia, czyli podwiki; das Weib’; SJPD: daw. dziś żart. ‘kobieta, zwłaszcza zamężna’.

W KGKW wyraz wystąpił w znaczeniu ‘kobieta’. Zwraca uwagę fakt, iż jesz-cze w w. XVIII ma on postać zestawienia, choć już pod koniec w. XVII został odnotowany w postaci zrostu z obydwoma członami odmiennymi. Dziś w języku ogólnym pojawia się jako wyraz żartobliwy, a w gwarze nie występuje.

Młodzian

między Ionkami […] młodzianami (1728 – 3628); Macka Kubowicza poniewaz młodzianem iest […] niesposobnym czyni (1767 – 3731).

Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: brak w tym znaczeniu; występuje w poznań-skiem: ‘młodzieniec’ – tylko w sieradz.; SL: brak definicji; SJPD: przestarz. dziś książk., żart. p. młodzieniec.

W KGKW wyraz ten jest wariantem słowotwórczym wyrazu młodzieniec i ma wartość ‘młody, niepełnoletni mężczyzna’. W gwarze tego regionu nie występuje, a w języku ogólnym używany raczej w kontekście żartobliwym (zob. SJPD), jest dziś archaizmem o wartości stylistycznej.

Młodzieniec

ten zas młodzieniec, aby wzioł [!] 50 plag […], drugie 30 postronkiem (1692 – 3454); aby Michal ociscil slavę zony svoiey y tego mludzienca [!] (1606 – 2892).

Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP – zob. wyżej młodzian; SL: cf. chłopiec; SJPD: daw. ‘młody mężczyzna’.

W KGKW wyraz wystąpił w znaczeniu ‘młody mężczyzna’. Dziś w gwarze tego regionu nie występuje, a w języku ogólnym ma raczej charakter archaizmu o nacechowaniu stylistycznym.

Dziewka

Surowie karał tak onego iako y dziewkę (1692 – 3455); z temi dziewkami przy ludziach skonczył kupno tey roli (1719 – 3595).

Kuc.: ‘dziewczyna’, ‘córka’, ‘panna’; Pawł.: brak, tylko efcyna i opa; SGG: ‘dziewczyna’, ‘córka’, ‘służąca’; SGP PAN: 1. ‘dziewczyna’ (m.in. lim.); 2.

‘cór-SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

98

ka’ (m.in. lim.); 3. ‘służąca’ (brak z płd. Młp.); SL: ‘służąca niezamężna’; SJPD: 3. daw. ‘panna, dziewica, dziewczyna; córka’; 2. przestarz., dziś rub., ‘niezamęż-na dziewczy‘niezamęż-na wiejska; służąca ‘niezamęż-na wsi’. Tak też w KGKW.

Współcześnie w języku ogólnym nazwa ta funkcjonuje (zob. SJPD), z zabar-wieniem pejoratywnym ‘dziewczyna źle się prowadząca’ (postać dziywka || dziw-ka). W gwarze tego regionu występują wszystkie trzy znaczenia. Obok nazwy dziewczyna <dziyfcyna>. W powszechnym użyciu jest wariant leksykalny dziopa (zob. Pawłowski 1965), który w KGKW nie wystąpił.

Dzieweczka

[krowy] te zostayą przy oyczyznie tey dzieweczky […]; winien tey dzieweczce […] (1616 – 2956).

Kuc., Pawł., SGG: brak; SGP PAN: zwykle pieszczotliwie ‘dziewczynka w zn. 1 (zob.)’, 2. ekspr. ‘dziewczyna w zn. 1. (zob.)’ – brak przykładów z terenu lim.; SL: demin. słowa dziewka; SJPD: ‘pieszczotliwie, dziś rzadko i z odcieniem pod-niosłości albo żartobliwości o dziewczynce, dziewczynie’.

W KGKW wyraz ten wystąpił w znaczeniu ‘mała, młoda dziewczyna’. Współcześnie w języku ogólnym jest to archaizm lub wyraz o zabarwieniu sty-listycznym, emocjonalnym, ma inny odcień znaczeniowy. W gwarze tego terenu raczej rzadkie (brak w SGG), ale dzieweczka <dziywecka> jako deminutivum wy-stępuje. Też w funkcji przezwiska (ironicznie, np. o starej pannie).

Chłopiec

Wydra chłopca trąciwszy […], chłopiec padł (1705 – 3527).

Kuc.: bez definicji; Pawł., SGG: brak; SGP PAN: 1. ‘dziecko płci męskiej, najczęściej w wieku szkolnym, wyrostek, który wyszedł już z wieku dziecięc-twa, a nie jest jeszcze mężczyzną’ i inne znaczenia. Brak przykładów z lim.; SL: ‘młodzik do dwudziestu lat, ein Bursche’; SJPD: ‘dziecko płci męskiej; młodzik, podrostek […]’.

W KGKW wystąpił tylko 2 razy w w. XVIII w znaczeniu jak w SGP PAN. Brak współcześnie w gwarze tego regionu takiej formacji, natomiast występuje chłopak <chłopok>, a więc wariant słowotwórczy z przyrostkiem -ak (gw. -ok).

Do nazw ogólnych mieszkańców wsi zaliczyłam nazwy w postaci rzeczow-ników zbiorowych: ludzie, gromada, pospólstwo, oraz jednostkowych: obywatel, poddany, chłop, białogłowa, niewiasta, młodzian, młodzieniec, dziewka, dziewecz-ka, chłopiec. Grupa pierwsza, rzeczowniki zbiorowe, odnoszą się do ogółu miesz-kańców wsi, a grupa druga, rzeczowniki jednostkowe, są nazwami pojedynczych mieszkańców.

Nazwy mieszkańców

N

(

)

Gospodarz

przy […] natęczas gospodarzu we dworze Kasinskięm (1646 – 3300); aby ociec […] był doczesnym gospodarzem (1726 – 3621); gromada uznała ich za gospodarzow

dobrych (1727 – 3624); I powiedział, ze namowił go gospodarz [u którego służył]

(1623 – 3029); za ktore [półroli] ma dac grzywien pięc, a ma bydz sąm gospodarzem (1644 – 3277); ktobykolwiek w ograniczney karczmie pił, bądz szom gospodarz, albo zona, albo sługa, winy Panskey zlotych 3 (1641 – 3261).

Kuc.: bez definicji; Pawł.: ‘rolnik posiadający dom i grunt, głowa domu; także gazda ‘klasy społ. gospodarzy: kmieć, purolńik, zagrodnik, xapńik’; SGG: ‘wła-ściciel większego gospodarstwa’; MAGP t. IX, cz. 2, s. 132–7, mapy 446–448; SL: górale mówią gazda zamiast gospodarz ‘osobliwie zawiadujący rolnictwem’ (wiele przykładów); SJPD: ‘właściciel gospodarstwa wiejskiego, rolnik prowa-dzący gospodarstwo’.

W KGKW występuje w zasadzie znaczenie ‘właściciel gospodarstwa rolnego’, ale w cytacie pierwszym ma znaczenie ‘zarządzający gospodarstwem, majątkiem dworskim’. Dziś nazwa funkcjonuje zarówno w języku ogólnym, jak również w gwarach.

Gazda

Puliak skarzil się na Gazdę, ysz mu został Gazda za słuzbę vinien zloty y gr. 2; Nakazalo pravo, abi gazda oddal Puliakovy za 2 dny (1606 – 2877).

Kuc.: ‘gospodarz, szczególnie bogatszy (najczęściej tak służący nazywają go-spodarzy)’; Pawł.: „gazda, gazdoe – gospodåš – oba wyrazy prawie równorzęd-ne, może z lekką przewagą gospodarza […]; wyraz góralski, ale rozszedł się po całym Podkarp. […]’; MSGP: współcześnie występuje on na terenie Małopolski południowej i Śląska Ciesz.: żyw., ciesz., Spisz, n-tar., lim., sąd., krak. i in.; SL: z wołosk. gazdé ‘dom, gospodarz’; SJPD ‘właściciel gospodarstwa wiejskiego; gospodarz’.

Wydaje się, iż w KGKW w obydwu cytatach wyraz ten jest appellativum, mimo iż zapisano go dużą literą. Dziś funkcjonuje na określonym obszarze tery-torialnym. Jest wyrazem gwarowym, w gwarze gorczańskiej (i u górali) używany do dziś.

Wyrazy gazda i gospodarz są synonimami (wariantami leksykalnymi), przy czym gospodarz ma zasięg ogólnopolski, a gazda (pierwotnie) tylko podhal. W KGKW przeważa nazwa gospodarz (b. liczne).

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

100

Gospodyni

iakoby miał w nierządzie mieskac z gospodinią (1606 – 2878); co obaczyła sama

gospodyni (1632 – 3134).

Kuc.: bez definicji; Pawł.: ‘żona gospodarza, pani domu’; SGG: brak, ale jest w powszechnym użyciu; zob. gaździna; SL: ‘rządząca gospodarstwem, domo-stwem’; SJPD: 1. ‘kobieta prowadząca własne gospodarstwo domowe, dom; pani domu; żona gospodarza’.

W KGKW wyraz ma wartość ‘pani domu’ lub ‘żona gospodarza’. Tak samo współcześnie w języku ogólnym i w gwarze tego regionu. A zatem wartość seman-tyczna tej nazwy na przestrzeni wieków nie uległa zmianie.

Kmieć

Była tyz skarga od zagrodnikow na kmiecie, yz takze dawali po zlotemu podymnego iako y kmiecie, ktorzy trzymaią większe rolie (1632 – 3131); Zarebnicy prosieli O. Przeora, zeby nieskładali tak wielkich składek iako kmiecie, powiadając, ze oni tilko po puł [!] roli trzimaią […] O. Przeor […] postanowieł, zeby dwai zarebnici tak sie składali y tak dawali, iako ieden kmiec (1649 – 3348).

Kuc.: brak; Pawł.*: ‘bogaty rolnik’. Podobnie SSE ‘włościanin, rolnik’, u ludu

najczęściej ‘bogaty gospodarz’ […] już w XIV–XV w. ‘wieśniak, poddany, posia-dacz gospodarstwa rolnego’; SGG: brak, ale w gwarze gorczańskiej pojawia się ten wyraz ze znaczeniem ‘bogaty gospodarz’; według materiałów MSGP nazwa kmieć występuje na obszarze Małopolski południowej i południowego Śląska: śl., byt., żyw., n-tar., sąd., [...] lim. i in. „Wieśniacy dzielą się na kmieci, zagrod-ników, chałupników i komorników […] Kmieciem nazywał się właściciel 40 mor-gów gruntu” – Przebieczany krak. Tylko raz wystąpiło znaczenie ‘biedny gospo-darz’ (biel.); SL: ‘Poddanych, siedzących na pańskiej roli, a z niej do czynszu i in-nych powinności ręczin-nych obowiązain-nych, nazywała najdawniejsza starożytność, jak i teraz zowiemy, kmieć, kmetho’ (Nar. Hist. 6, 355); SJPD: ‘chłop, początko-wo początko-wolny, potem w okresie pańszczyzny niepoczątko-wolny, przypisany do roli’.

Do dziś w gwarze tego regionu, jak w KGKW, zachowało się znaczenie ‘bo-gaty gospodarz’. W języku ogólnym raczej archaizm. Czasem występuje z odcie-niem pejoratywnym, ironicznym, zwłaszcza deminutivum kmiotek.

Colonus

laboriosum Albertum Kania, colonum Kasiniensem […], Simon Puto colonus (1641 – 3269).

Kuc., Pawł., SGG: brak; SL: brak; SJPD: brak.

* E. Pawłowski, 1. c., pisze: <kmieć – bogaty rolnik, mający 40–50 morgów gruntu; purolnik – 20–30 m[orgów].; zågrodńik – 10 m.; xapńik ma chałupę i do 2 m.; kmorńik – bezrolny, mieszkający na kumože – bez własnego domu.

Nazwy mieszkańców

Nazwa colonus pojawiła się w KGKW tylko 2 razy (w jednej notatce) w poło-wie w. XVII w tekście łacińskim i ma wartość ‘zamożny chłop pańszczyźniany’. Jest to zatem wariant leksykalny polskiej nazwy kmieć i ma wartość ‘człowiek uprawiający ziemię; wolny chłop, wieśniak, gospodarz wiejski, rolnik’, w średnio-wieczu ‘chłop’, ‘zagrodnik’ (Słśr). Współcześnie nie występuje ani w języku ogól-nym, ani w gwarach (zob. Kolber 2006: 142).

Częśnik

aby […] wszytkim cziessnikom [częśnikom] zaplaczil, czo na nie przidzie (1593 – 2779).

Kuc., Pawł., SGG; SGP PAN; SL; SJPD: brak.

W KGKW wyraz ten został użyty w znaczeniu: ‘człowiek, który otrzymuje || ma część majątku, przypadającą na niego z podziału (pochodzi od wyrazu część). Jest to archaizm (może historyczny regionalizm), który wystąpił jednorazowo w w. XVI. Nie funkcjonuje współcześnie ani w języku ogólnym, ani w gwarach.

Spólnik

uskarzał się […] na […] spolnika swoiego (1745 – 3659); spulnicy [!], bracia rodzeni (1717 – 3575); z sąsiadem swoim, spolnikiem Wydrą, powinien wszelki pokoi y zgodę zachowac (1734 – 3645).

Kuc.: ‘sąsiad’; Pawł.: brak; SGG: ‘wspólnik’; MSGP: ‘sąsiad’ (n-tar.); brak z lim.; SL: ‘społecznik’ – brak definicji; SJPD: przestarz. p. wspólnik – brak zna-czenia jak w KGKW.

W KGKW wystąpiły dwa znaczenia tego wyrazu: 1. ‘mający udział w mająt-ku’ (tak to odczytuję, biorąc pod uwagę znaczenie współczesne – choć nie jest to pewne) i 2. ‘sąsiad’ (3. przykład). Współcześnie w języku ogólnym i w gwarze zagórzańskiej występuje znaczenie pierwsze, ale M. Kucała podaje też dla gwary Więciórki wartość ‘sąsiad’. W języku ogólnym używa się tylko postaci wspólnik, zwyciężył więc wariant słowotwórczy z prefiksem w-, natomiast w gwarze funk-cjonuje dawna postać – bez prefiksu w- <spólnik>.

Rolnik

Jakup [!] Lulek rolnik Kasinsky (1640 – 3248); ktobykolwiek nie posłał rolniczy, zarębniczy, naięmniczy, przymiarczanie, za karę […] zaiącza powinien dacz do dwora (1641 – 3258).

Kuc., Pawł., SGG: brak; w MSGP w tym samym znaczeniu zanotowano wy-raz rolnik w Ślemieniu żyw.: ‘właściciel posiadłości zwanej „rolą”; wywy-raz rzadko używany; ‘właściciel roli’ – dawne znaczenie – z Mszany Dolnej; SL: ‘chodzący

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

102

koło upraw, roli’; SJPD: 1. ‘właściciel roli (zob. rola). Powszechnie występuje w języku ogólnym znaczenie 2. ‘rolnik, gospodarz’.

W KGKW wyraz użyty jak w SJPD – w znaczeniu 1., choć przykład pierwszy nie jest jednoznaczny – może mieć znaczenie jak współcześnie. Dziś w języku ogólnym i w gwarze to ‘rolnik, gospodarz’ i nie nawiązuje do wielkości ziemi.

Ziemianin

Między Szymonem Kuconiem, ziemianinem kasinskim […] a Krzysztofem Kaweckim, piwowarem Kasinskim (1753 – 3688).

Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: brak tego znaczenia (nieliczna dokumentacja); SL: ‘wolny sobie dzierżawca starodawny albo szlachcic domowy […]’; SJPD: brak znaczenia jak w KGKW.

W KGKW wyraz został użyty w znaczeniu ‘chłop posiadający ziemię’ (tu: le-żącą w Kasinie Wielkiej). Jest to zatem synonim (wariant leksykalny) wyrazów chłop i colonus, też rolnik (znacz. współcz.). Współcześnie wyraz ziemianin wy-stępuje w języku ogólnym w innym znaczeniu – ‘właściciel dużego majątku ziem-skiego’, w gwarach brak.