Grunt, grunta

Maią mnieysze grunta (1705 – 3535); Wielka część grontu Kasinskiego do Dobry przyłączona (1719 – 3589); Zakazał Pąn, aby zaden nie wazeł się scinac ze pnia na

wszytkim gruncie (1624 – 3078); iesli szie wroczy dziedzicz thego grunthu, ma mu

oddacz grunth (1605 – 2854); na gruncie dworskim (1648 – 3321); na gruncie panskiem (1602 – 2800).

Kuc.: brak; Pawł.: gront – grunt**; SGG: ‘ziemia’; MSGP: wyraz powszechny

w znaczeniu: 1. ‘gleba, rola’ na całym obszarze dialektalnym Polski. Występuje też w znaczeniu ‘pole orne’; z brzeskiego ‘miara ziemi’; SL: ‘ziemia, rola, dobro leżące, nieruchomość’; SJPD: 1. ‘gleba, rola’, 2. ‘obszar własności ziemskiej’, 3. ‘powierzchnia ziemi, terenu’.

W gwarze tego regionu ma znaczenie: ‘ziemia, rola, orne pole (pola)’. W KGKW tak samo. Nie wystąpił natomiast synonim ziemia, bo nie używało się go i nie używa współcześnie (zob. Kuc., Pawł., SGG). Wyraz zachowany do dziś w języku ogólnym i w gwarach w takim znaczeniu. Zwraca uwagę dialektalna grupa oN < uN w wyniku obniżenia artykulacji samogłoski -o- przed N.

Nazwy ziemi i jej części oraz majętności

Miejsce

przysądziło (prawo) mieszkanie w tym mieyscu […], poki zyc będą (1690 – 3446); ktoryby w karczmie albo na innych mieisczach […] wymawiał komu (1626 – 3092); żeby na tych mieyscach […] nie zasiwali (1675 – 3396).

SJPD: 1. ‘wolna przestrzeń, pomieszczenie, które można zająć, gdzie można coś postawić, zamieścić’; 2. a) ‘część jakiejś określonej powierzchni (np. ziemi, przedmiotu, ciała); punkt’.

Jest to niewątpliwie jedna z nazw ogólnych, której znaczenie na przestrzeni wieków nie uległo zmianom i do dziś jest używana zarówno w języku ogólnym, jak i w gwarach.

Niwa

popustoszył chałupę w niwach (1647 – 3304). (Może zresztą jest to już nazwa własna?)

Pawł.: ‘pole „prasłowo”; długi pas pola należący do jednego właściciela w prze-ciwieństwie do krótkiego, prawie kwadratowego kawałka, zwanego stajånko. B. częsta nazwa terenowa w sąd.’; Kuc., SGG: brak; MSGP: wyraz ten wystę-puje na obszarze Mazowsza, północnej Małopolski (radomskie), Lubelszczyzny i Podlasia. Na terenie Mszany Dolnej i Gorców brak; SL: ‘nowina, rola nowo ko-pana’; SJPD: przestarz., dziś książk. ‘ziemia uprawna; pole, rola, łan’.

W zebranym materiale wyraz ten wystąpił tylko raz. Być może, iż podobnie jak dziś, nie był on używany na tym terenie, choć u Pawł. sąd. występuje kilkana-ście razy w funkcji nazw własnych terenowych. Współcześnie nie ma go w języku ogólnym, a tylko w niektórych gwarach (tu: płdmłp.). Ja takiego wyrazu nie znam z terenu Mszany Dolnej i okolicy. W materiałach MSGP niwa została odnotowana z Sądecczyzny w znaczeniu ‘orka płaska lub w skład’. Liczne nazwy terenowe, także w Myślenickiem.

Pole

przy tym sobie wymowił pola stukę (1604 – 3198); co mu wzięli pul [!] kopy pszenice

na polu (1636 – 3194); w poliu na kosarach przi swoiem na zito zagonow 2 (1604 –

2826); a na wiesne powinien mu dac zagony w polu y w ogrodzie (1646 – 3296); ma puscyc jedne [!] pole (1653 – 3372); tak na poliu yako w karczmie (1605 – 2893); ktorzy testamentu słuchali tak na polu iako y w domu (1623 – 3048).

Kuc.: ‘jeden osobny kawałek ziemi’; Pawł.: pole – brak definicji; Pawł. sąd.: pole i pólko – częsta n. własna drobnych skrawków pola ornego; SGG: ‘pole’; ‘ziemia, grunt, rola’; ‘podwórze’; MSGP: m.in. ‘miara gruntu’, ‘jeden osobny ka-wałek ziemi’; SL: ‘pole, równina, płaszczyzna; pewna miara gruntu’; SJPD:

‘ob-SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

58

szar ziemi nadającej się pod uprawę, ziemia uprawna’; reg. ‘przestrzeń okalająca dom; podwórze, dwór’.

KGKW znaczenia – podstawowe – jak w SJPD i SGG; w znaczeniu drugim dwa ostatnie przykłady. Często w lm (z końcówką -a) ‘grunt uprawny, ziemia, rola’ (cytat drugi). Przeważa znaczenie ‘jednostka ziemi’. Znaczenia 2 i 3 to re-gionalizmy.

Rola

ktoby dał zasiec kęs roley ogranicznemu (1641 – 3259); a then thelko wziął pola, rolią (1632 – 3033); Proponował factor, isz Kubąn poddany, trzyma role dwie, a tylko z jednej podatki płaci […]. Dołozył tesz y tego, ze tu naidzie w Kasinie jednę rolą większą nizli iego dwie […], ze Mikołai trzyma część tei roli Gielatowskiei […]. Ferował dekret urząd […], isz iesli Kubąn podeimie sie z obydwu rol podatki y robociznę oddawac, tedy zostac się ma przy nich; a iesliby tęmu dosyc uczynic niemogł, tedy ma ustąpic z iednei

roley […]. Tęz Kuban […] powiedział, ze kto inszy ma rolą większą, nizli on dwie […],

z drugiei niechcze y drugiei resignuie (1624 – 3075); Ize rolia rzeczona Kusowska beła rozdzielona na dwie (1605 – 2856); Woiciech Chęc kupił rolą Kubanowską (1620 – 3007).

Kuc.: ‘część wsi: ok. 6 gospodarstw posiadających ziemię (ok. 30 hektarów) w jednym kawałku (pola wymieszane)’; Pawł.: ‘dawna miara gruntu, łan przy-dzielany nowym osadnikom, zakładającym wieś (liczne przykłady z całej Polski południowej)’; Pawł. sąd.: wg Mag. stp. rola oznaczała 1. ‘rolę, pole’ […], 2. ‘łan, miarę pola […]’ (dawna miara gruntu „rola, od 43 ½ morgów […] do 60, a nawet do 100 morgów w górach) […]. Dziś wyraz zachował się jako wspomnienie daw-nych ról lub jako określenie dawnej roli wraz z pobudowanym na niej osiedlem”; SGG: ‘rola, ziemia; jednostka ziemi (ok. 60 morgów)’; SL: brak definicji; SJPD: ‘ziemia przeznaczona pod uprawę; grunt uprawny, pole uprawne, gleba’.

W zebranym materiale występują owe różne znaczenia wyrazu rola, ale prze-waża zdecydowanie wartość ‘jednostka ziemi’, a tylko w cytacie 1 i 2 występu-je wartość ‘ziemia orna, grunt, pola’. Przykład drugi dwuznaczny. W Mszanie Dolnej, sąsiadującej z Kasiną Wielką, do dziś utrzymało się znaczenie takie, jak podają M. Kucała i E. Pawłowski, a także ‘podwórze’. Według MSGP współ-czesne znaczenie tego wyrazu to ‘jednostka ziemi, miara’, na terenie dzisiejszej Małopolski południowo-wschodniej: na Podhalu, Spiszu, krak., gor., lim. i in. Jest to zatem regionalizm.

W KGKW przeważa znaczenie ‘jednostka gruntu’, pozostałe dwa znaczenia ‘ziemia uprawna’ i ‘podwórze’ są słabo reprezentowane. Wystąpił też związek nominalny ojczysta rola (zob. Nazwy spadków).

Nazwy ziemi i jej części oraz majętności

N

Do tej grupy zaliczamy nazwy określające posiadaną ziemię wraz zabudowa-niami, są to również raczej nazwy ogólne.

Dobra

do Bozego Narodzenia Pala ma trzymac wszystkie dobra (1611 – 2942); dziedzica […]

dobr Kasiny (1754 – 3691); są dziedzicami dobr, włosci (1764 – 3722).

Kuc., Pawł., SGG: brak; SGP PAN: ‘majątek ziemski’ – brak z tego terenu; SL: dobra w lm ‘co kto posiada’, ‘(dobra nieruchome), grunta, folwarki, domy, wsie, klucze, majętności’; SJPD: 5. daw. tylko w lm ‘duży majątek ziemski, posiadłości ziemskie’.

W KGKW wyraz ten wystąpił w znaczeniu jak w SL i SJPD i był nazwą syno-nimiczną w stosunku do nazwy wieś (tu: Kasina Wielka).

Dziedzina

ys sye iem dosycz stalo za dziedyne za ih […], ktora dziedzyna lezy […], ktora dedzyna kupyl u nych (1554 – 2717); naznacza sąd czasz (czynsz) pewny […] z kondycyami […]; trzecia, aby sąm nie kto inszy na tei dziedzinie osiadł (1624 – 3068); aby sie nie wazyli przedawac dębu na insze dziedziny ani do miast (1670 – 3389); aby dziedzin zadnych nie przedawano partykularnie (1756 – 3705).

Kuc., Pawł.: brak; Demb.: ‘wioska’, ‘wieś’; SGG: ‘spuścizna, scheda; wieś’; SSE: ‘spadek, odziedziczona rola’, dial. (z pogranicza cz.-słowac.) ‘wieś’; SGP PAN: ‘majątek będący czyjąś własnością, osada rolnicza; wieś’. Występuje na Śląsku, zwł. Ciesz. oraz w n-tar., żyw., i gwarach pol. na Słowacji; SL: ‘villa, wieś, majętność, grunt czyj; udział w spadku przypadły’; SJPD: 2. daw. a) ‘dziedziczna posiadłość, majętność w ogóle’.

W KGKW ma znaczenie ‘dziedziczna rola i gospodarstwo’ (wcześniej w tek-ście mowa o dziedzictwie), ale też ‘wieś; posiadłość, majętność’ (ostatni cytat).

Folwark

odprawił się podsedek przes brata Hilarego na tęn czas factora folwarku Kasiny (1647 – 3309); przy rewizyiei folwarku Kasinskiego (1624 – 3079); w folwarku klasztornym robotę odprawowac (1683 – 3426).

Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: ‘posiadłość zarządzana przez rządcę (nie wła-ściciela)’, przykłady z n-tar., biel.-podl., z Ziemi Dobrz. i in.; SL: ‘oddzielona część wsi, przysiółek’; SJPD: ‘gospodarstwo rolne, zwykle stanowiące wydzielo-ną część majątku ziemskiego; zabudowania tego gospodarstwa’.

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

60

W KGKW znaczenie jak w SJPD (1. i 2.); tu synonim nazwy wieś. W Mszanie Dolnej dziś nazwa części miasta: Folwark, Na Folwarku. Prawdopodobnie nie-gdyś był tu folwark dworski. Dziś nazwa (appell.) wyszła z użycia wraz ze zmia-nami gospodarczymi.

Gospodarstwo

Piotr Brzeg spusca rolą y wsytko gospodarstwo synowi Błazeiowi (1636 – 3210); Upatruiąc Przeor poprawę iego zywotha y lepsze gospodarstwo nizeli pierwey […] kondonował mu Przeor (1623 – 3058).

Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: MAGP, t. VIII, cz. II, s. 106–8, mapa 58, 354; SL: ‘rząd domowy, prowadzenie interesów domowych’ […], ‘chodzenie koło roli, rolnictwo, wiejskie gospodarstwo’; SJPD: 1. ‘posiadłość wiejska obejmująca grunty i zabudowania, dostarczająca płodów rolnych’; 2. ‘mienie, chudoba, in-wentarz gospodarski, sprzęty domowe’.

W KGKW znaczenie jak w SJPD (zob. też SGG: gospodarstwo, gospodarka, gazdostwo), a także ‘gospodarowanie’ (n. czynności) – przykład 2.

Tak też współcześnie w języku ogólnym i w gwarze.

Imienie

zapysuye zenie (żonie) swoyey vlasney […] na swem ymyenu […] dwe grzywnye (1554 – 2725); nayliszcze role y imiona maiąc (1687 – 3434); imienia wszitkiego ruchaiączego y nyeruchaiączego (1564 – 2734).

Kuc., Pawł., SGG: brak; SL: ‘proprie gentilitia haereditaria possessio […]’; SJPD: daw. ‘posiadłość rodowa; majątek, mienie’.

Jest to nazwa dawna, która wystąpiła w KGKW już w połowie w. XVI, a następ-nie pod konastęp-niec w. XVII. w znaczeniu ‘posiadana ziemia, majątek’. Współcześnastęp-nie nie występuje ani w języku ogólnym, ani w gwarze. (W tym znaczeniu w KGKW używano również związków wyrazowych: rzeczy leżące i ruchające || imienie ru-chające i nieruru-chające, czyli ‘majątek ruchomy i nieruchomy’).