Nazwy samic
Nazwy dorosłych samic
Krowa
zapisalech yey sescz grzivyen y dwye krowye (1546 – 2709); ze mu przedał krowę
nieczielną za czielną (1602 – 2815); odkazał zonie swoiey krowę iednę (1649 – 3340);
wziął krowę po oycu (1735 – 3648).
Krowa to przede wszystkim ‘dorosła samica byka, hodowana w gospodarstwie domowym dla celów użytkowych’. Nazwa ta jest także nazwą gatunku. Ma pocho-dzenie prasłowiańskie i jest nazwą powszechną, ogólnosłowiańską (Budziszewska 1965: 63). W języku polskim występuje od najdawniejszych czasów do współcze-sności w niezmienionym znaczeniu, co potwierdzają słowniki historyczne i SSE. Wyraz przeważnie jest definiowany jako ‘samica byka’. I tylko SJPD podaje bar-dziej szczegółową i szerszą definicję: ‘dorosła samica ssaków rogatych, przeżuwa-jących, z gromady parzystokopytnych; przeważnie o zwierzęciu domowym’.
W analizowanym zabytku językowym nazwa krowa ma największą frekwen-cję spośród wszystkich nazw zwierząt domowych, co świadczy o tym, że krowy były najpospolitszym zwierzęciem domowym hodowanym w ówczesnych gospo-darstwach rolnych Kasiny Wielkiej dla celów użytkowych w różnych ilościach (tu: dwie, trzy, cztery, pięć, a także sześć). Krowy były cennym dobytkiem i dla-tego stawały się przedmiotem czynności prawnych, poświadczanych w księgach gromadzkich. Nazwa krowa pojawia się w analizowanym zabytku językowym w XVI–XVIII w. i tylko ta jedna nazwa określa dorosłą samicę.
Leksem ten tworzy w analizowanym tekście językowym liczne związki nomi-nalne z liczebnikami, przymiotnikami i imiesłowami przymiotnikowymi: dwie, trzy, cztery, pięć, sześć, jedna; cielna, dojna, jałowa, zdrowa, dworska; kradziona; na najmie, a także związki werbalne z czasownikami: chować, czynszować // da-wać czynsz, dać, dać w wianie, kupić, nająć, nakupić, obiecać, oddać, odkazać, przedać, przysądzić, przystawić, skarżyć (o), ukraść, upominać się, wegnać, wy-dać, wziąć, zachorzeć, zdechnąć, zimować, zjeść, zostawać (przy).
Przedstawione określenia (nominalne) krów mówią, jakie atrybuty krowy były ważne, a więc cielna, zdrowa, dojna (przeciwieństwo – jałowa) i in. Natomiast czasowniki tworzące związki werbalne i duża ich ilość (różnorodność) świadczy o licznych i różnorakich działaniach człowieka, których przedmiotem były krowy.
Nazwy zwier
ząt domowych
Nazwy młodych samic
W funkcji tej wystąpiły leksemy: jałowica, jałówka, jałowię, cieluszka, cielicz-ka i latocha.
Jałowica
Casprowy sinowy swemu oddal sesczioro bidla rogatego, tho iest trzy krowy y trzy
ialowicze (1590 – 2769); naieła się iałowica czielna (1619 – 3001); aby [...] od tey iałowice, ktorą teraz ma, przychował pierwsze cielę (1635 – 3175); aby Kuban [...] dal
[...] Zofiey iałowice we 2 liat z przypłotky (1606 – 2876).
Wyraz ten, nazywający ‘młodą krowę, która jeszcze nie miała potomstwa, nie rodziła, ale może już rodzić’ (tak też SSE), wystąpił w analizowanym materiale 24 razy na przestrzeni XVI–XVIII w. Istnienie tego leksemu potwierdzają wszyst-kie słowniki – od Sstp do SJPD, wszystwszyst-kie też podają to samo znaczenie. Zapis hasła w SJPD świadczy o tym, iż nazwa ta jest żywotna do dziś, funkcjonuje bo-wiem zarówno w języku ogólnym, jak i w gwarach na całym obszarze dialektal-nym Polski (zob. MSGP) i nazywa ‘młodą krowę przed pierwszym ocieleniem’ (Wróbel 1991: 105).
W zebranym materiale znaczenie leksemu jałowica jest takie, jak podają słow-niki, co potwierdzają przytoczone cytaty, zwłaszcza trzy ostatnie.
W analizowanym materiale wyraz ten tworzy związki nominalne głównie z li-czebnikami dwa, para (‘dwa’), trzy oraz z przymiotnikiem cielna, a także związki werbalne z czasownikami: dać, nadgrodzić, obiecać, przedać, przezimować, przy-sadzić, wykupić, wziąć (w podatku), upominać się.
Kolekcje tworzy ten wyraz z innymi nazwami zwierząt domowych, jak krowa, cielę, cieluszek, woły.
Wariantem słowotwórczym leksemu jałowica jest jałówka (zob. następne ha-sło) oraz jałowię (zob. dalej). Dublety słowotwórcze jałowica // jałówka z sufiksa-mi -ica || -ka występują w językach polskim, czeskim i serbskochorwackim (zob. Budziszewska 1965: 63).
Jałówka
albo iey ma ialowkę dac (1606 – 2891); ma iey dac iałowke łonską [...], wyzimowaną (1632 – 3144).
Nazwa ta jest wariantem słowotwórczym (i synonimem) nazwy jałowica i również oznacza ‘młodą krowę, która jeszcze nie rodziła’. Leksem ten notują wszystkie słowniki – od Sstp poprzez SSE do SJPD, który podaje definicję semantyczną jw. (zob. jałowica). Zamieszczenie hasła w tym ostatnim słowniku bez żadnych dodatkowych kwalifikatorów świadczy o tym, że leksem ten należy do czynnego zasobu współczesnej polszczyzny.
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
150
W KGKW nazwa jałówka pojawiła się w pierwszej połowie XVII w. tylko 2 razy – wobec 24 użyć nazwy jałowica (XVI–XVIII w.), co świadczy o tym, iż ‘młoda krowa, która jeszcze nie rodziła’ na omawianym terenie w wiekach XVI– XVIII była nazywana jałowicą, a tylko sporadycznie jałówką. Współcześnie na-tomiast sytuacja w gwarach tego terenu jest odwrotna (zob. SGG): używa się tu nazwy jałówka, choć w języku ogólnym funkcjonują obydwie nazwy (zob. wyżej SJPD). Pierwotnie ogólnosłowiańską nazwą ‘młodej krowy’ była cielica, utwo-rzona od formacji męskiej cielec. Cielica była dubletem leksykalnym nazwy ja-łówka (Budziszewska 1965: 64).
W analizowanym materiale wyraz jałówka tworzy związki nominalne z przy-miotnikiem łońska (‘zeszłoroczna’) i z imiesłowem wyzimowana (‘chowana przez zimę’) oraz związek werbalny z czasownikiem dać.
Jałowię
spissano bidlo y rzeczy, które zostaly po nyebossyku Simkowy Kussowy [!]: iako krow 6, ialowyąth lonskych 2, a thegorocznich 2 (1565 – 2736).
W badanym zabytku raz, w drugiej połowie w. XVI, wystąpiła nazwa jałowię. Jest to formacja paradygmatyczna z formantem – końcówką -ę, tworzącą wyrazistą kategorię semantyczną – nazwy istot młodych, typu kocię, sarnię itp., n. b. forma-cje stosunkowo częste w KGKW. Wyraz ten został utworzony od dezintegrowane-go tematu wyrazu podstawowedezintegrowane-go jałowica // jałówka (zob. rozdz. Formacje na -ę). Słowniki podają następujące znaczenia leksemu jałowię: Sstp: ‘cielę, cieląt-ko, vitulus’; SXVI: ‘odchowane cielę’; SL: n. demin. (cytat z Crescenciusa) – na podstawie cytatu – ‘cielę’ lub ‘młoda, mała jałowiczka’; SW: ‘młoda krowa, która jeszcze nie rodziła, cielica’; SJPD: brak. Jak wynika z tych danych, leksem jałowi-cę mógł mieć znaczenie od ‘cielę’, ‘cielątko’ poprzez ‘młoda jałowiczka’ do ‘mło-da krowa, która jeszcze nie rodziła’. A zatem jego zakres znaczeniowy nie był jed-noznaczny, ustabilizowany, leksem bowiem mógł oznaczać potomstwo lub młodą krowę. Wyraz ten omawia również Budziszewska (1965), która pisze, iż wystę-pował on w polszczyźnie XV–XVI w. i miał znaczenie ‘jałówka, cielę’. Według F. Sławskiego (SSE) jest to wyraz staropolski (XV–XVI w.) o znaczeniu ‘cieląt-ko’. Wystąpił również w zabytkach językowych ziemi chełmińskiej w XVI–XVIII w. Autor artykułu komentuje, iż „trudno [tu] orzekać o płci” (Wróbel 1991: 106). MSGP podaje nazwę tylko z Kaszubszczyzny.
W KGKW wyraz wystąpił tylko raz. Z kontekstu wynika, iż jałowię może być łońskie, czyli ubiegłoroczne, lub tegoroczne, a więc jest to ‘nieco starsze, podrosłe cielę’, najprawdopodobniej, sądząc po podstawie derywacyjnej, rodzaju żeńskie-go, a więc ‘jałóweczka’.
Nazwy zwier
ząt domowych
Leksem ten miał krótkotrwały żywot w języku polskim. W gwarach współcze-snych, oprócz Kaszubszczyzny, nie występuje. W analizowanym tekście tworzy związki nominalne z przymiotnikami: łoński i tegoroczny oraz związek werbalny z czasownikiem spisać. Występuje łącznie z rzeczownikiem bydło i nazwami in-nych zwierząt domowych.
Cieluszka
ma uzywacz [...] dwe częlusky y częlussek latosse (2726 – 1559).
Nazwa cieluszka jest formacją żeńską (formant -ka) od nazwy męskiej cie-luszek ‘byczek, młody wół, buhajek’. Nazwa żeńska najprawdopodobniej miała znaczenie ‘młoda krówka, jałóweczka’. W słownikach brak tego leksemu i tyl-ko SGP PAN podaje postać (wariant fonetyczny) ciełuszka – z Łopatowszczyzny i Augustowskiego – obok cieluszka – z Białostockiego. Słownik ten zawiera
rów-nież leksem cieluszek (zob. dalej)*.
W KGKW wyraz cieluszka został zapisany dwukrotnie w tej samej notatce. Na podstawie kontekstu możemy przyjąć, iż nazwa cieluszka oznaczała ‘młodą krówkę’ (formant złożony deminutywno-hipokorystyczny -usz-ka), w okresie pro-kreacyjnym, skoro cieluszki mogą mieć młode – tu już jednoroczne (latochy).
W tekście wyraz ten tworzy związek nominalny z liczebnikiem dwie oraz zwią-zek werbalny z czasownikiem używać, pozostaje również „w sąsiedztwie” z rze-czownikiem latocha (tu w lpodw – latosze).
Cieliczka
ma przysadzycz na koszdy rok dwie czielyccze (1616 – 2956); odal [!] wedlug nakaszania prawa cieliczkę iedne Martinowi Cigalowi na przychowanie z cielat (1616 – 2964).
Leksemu tego nie ma w Sstp, pojawia się natomiast w SXVI, objaśniony jako de-minutivum od cielica ‘jałówka’, a więc ‘mała, młoda jałówka’ (zob. dalej – cielec); według SL jest to ‘cielę niewieściego, krowiego rodzaju, kroweczka’; SW: ‘młoda jałówka’; tak samo SJPD: ‘młoda jałówka’; SGP PAN: ‘młoda krowa; jałóweczka’ (zdr.) – przykłady głównie z południowej Polski, w tym także z Limanowskiego.
W KGKW nazwa wystąpiła tylko 2 razy w pierwszej połowie XVII w. Z oby-dwu kontekstów wynika, że cieliczka w tym okresie oznacza już ‘nieco starsze cielę płci żeńskiej, odchowane i przeznaczone do dalszego chowu’, a więc ‘bardzo młodą jałóweczkę’.
* Istnieje tu pewna trudność związana z odczytem tego wyrazu, a wynikająca z ówczesnej ortogra-fii, która nie stosowała jeszcze litery ł – pisano tylko literę l, niezależnie od tego, czy oznaczała głoskę [l] czy [ł].
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
152
Wyraz cieliczka tworzy w tekście związki nominalne tylko z liczebnikami – jedna, dwie – oraz związki werbalne z czasownikami: przysadzić (‘zostawić cielę do dalszego chowu’) i oddać (na przechowanie).
Wyraz ten funkcjonuje współcześnie w języku ogólnym (por. SJPD), a także głównie w gwarach południowej Małopolski, w tym na terenie, z którego pocho-dzą KGKW (Limanowskie).
Latocha
tedy ma uzywacz bydla wszitkego as do porodzenia yako dwa woly, stiery krowie, dwa czielcza, dwe częlusky y częlussek latosse (1559 – 2726).
Wyrazu tego nie odnotowały słowniki: Sstp, SXVI, SL, a także SJPD. Uwzględnił go natomiast SW, podając znaczenia: 1. ‘nazwa krowy ([własna?!])’, 2. ‘krówka jednoletnia’. MSGP zawiera przykład z Dąbrowy Tarnowskiej.
W analizowanym materiale leksem pojawił się tylko raz w drugiej połowie XVI w. Na podstawie tego jedynego kontekstu można przyjąć, iż latocha to ‘jed-noroczna jałówka, młoda krówka’. Jest to derywat z formantem -ocha od wyrazu podstawowego lato ‘rok’ (zob. Sstp).
Biorąc pod uwagę fakt, iż leksemu tego nie notują słowniki historyczne, a także jego tylko jednokrotne pojawienie się w KGKW, można wnioskować, iż jest to historyczny regionalizm południowomałopolski. Warto nadmienić, że na tym te-renie (gorczańskim || zagórzańskim) latocha występuje do dziś jako nazwa własna krowy. Nazwa ta (własna) uległa leksykalizacji i straciła związek motywacyjny z wyrazem lato ‘rok’, a jako nazwa pospolita wyszła z użycia. W tekście wyraz ten tworzy związek nominalny z rzeczownikiem cieluszka w dopełniaczu (przy-dawka dopełniaczowa), a także związek werbalny z czasownikiem używać (z acc.) Wystąpił w kontekście z nazwami innych zwierząt domowych (kolekcje), jak by-dło, woły, krowy, cielce, cieluszki.
Podsumowując nasze rozważania na temat nazw krowy w KGKW w XVI– XVIII w., stwierdzamy, że w KGKW wystąpiła tylko jedna nazwa dorosłej kro-wy – krowa – i ta stara, prasłowiańska nazwa zachowała się do dziś bez zmian. Bardziej rozbudowane było natomiast nazewnictwo młodych krów. Wystąpiły: jałowica (24 razy), jałówka (2 razy), jałowię (1 raz), cieluszka (2 razy), cielicz-ka (2 razy) i latocha (1 raz). Nazwami młodej krowy, która jeszcze nie rodziła, były: jałowica i jałówka, zaś jałowię oznaczało ‘bardzo młodą jałóweczkę, starsze cielę płci żeńskiej’. Podobnie cieluszka i cieliczka. Latocha natomiast miała wpi-sany w swoją nazwę dokładny wiek: była to ‘jałówka jednoroczna’. Z nazw tych w języku ogólnym funkcjonują do dziś: jałowica, jałówka i cieliczka, w gwarze gorczańskiej zachowały się tylko: jałówka ‘młoda krowa przed pierwszym ocie-leniem’ i młodsza od niej – cieliczka. Latocha może wystąpić na tym terenie jako nazwa własna krowy. Zanikły zupełnie (w języku ogólnym i w gwarach) nazwy:
Nazwy zwier
ząt domowych
jałowię, cieluszka (jeśli nie przyjmiemy postaci ciełuszka) i latocha (nazwa pospo-lita). Zwraca też uwagę fakt, iż nazwy młodych krów były tworzone głównie od podstawy ciel(ę), łącząc te nazwy z nazwą cielę, lub od podstawy jałow(a), ‘nie dająca mleka’, podkreślając w ten sposób fakt nierodzenia potomstwa i niedawa-nia mleka (brak laktacji). Formantami natomiast były: -ka (3), -ica (1), -ocha (1) i -ę (1).
Nazwy samców
Nazwy dorosłych samców
Wół
ma uzywacz bidla wszitkego [...]: dwa woly, stiery krowie, dwa czielca, dwe częlusky y częlussek latosse (1559 – 2726); abi [...] nie naymoval wolow, krow (1600 – 2795); trzei zarębnici powinni wolmi na panskie robic (1624 – 3076); ale puł roli trzymał za
woły dane w wianie (1764 – 3723).
Wół to ‘kastrowany, niepłodny samiec krowy’. Leksem notowany w słowni-kach od staropolszczyzny po współczesność (Sstp; SJPD) nie zmieniał znaczenia. Jest to nazwa ogólnopolska (i ogólnosłowiańska) i ma wartość semantyczną jw. (zob. Budziszewska 1965: 63). Natomiast A. Wróbel w podanej definicji zwraca uwagę na inną właściwość tego zwierzęcia, pisze bowiem, że „podobnie [...] jak i dzisiaj dorosłe pracujące zwierzę to wół” (Wróbel 1991: 104).
W analizowanych tekstach KGKW leksem wół wystąpił 61 razy (drugie miej-sce po krowie, która ma frekwencję – 91) – od XVI–XVIII w., co świadczy o tym, iż wół na omawianym terenie i w omawianym okresie należał do zwierząt domo-wych powszechnie hodowanych. Woły były używane jako siła robocza w pracach na roli.
W analizowanych tekstach leksem ten tworzy związki nominalne z przymiot-nikami: kupny, najemny, robotny, zdolny oraz z liczebprzymiot-nikami: jeden, dwie parze (‘dwa’), (dwie pary = cztery), para cztery, a także związki werbalne z czasowni-kami: być, dać w wianie, kupić, najmować, odkazać, pobrać, płacić (za), pokupić, przedać, przywieść, puścić, robić, skarżyć (o), udusić, ukraść, upominać się (o), używać, wziąć, zabrać, zająć, zatrzymać, zginąć, zgubić, zjeść, znaleźć się, zostawić. Woły więc mogły być dawane w wianie, mogły być najmowane od innych go-spodarzy, mogły być wreszcie używane jako siła robocza na pańskim, były przed-miotem kradzieży, były przekazywane spadkobiercom w testamentach itp.
Zwraca uwagę fakt częstego występowania tego wyrazu z liczebnikiem dwa lub para, co świadczy o tym, że przeważnie hodowano dwa, czyli parę wołów, gdyż właśnie para wołów (i koni) stanowiła zaprzęg. Charakterystyczny jest również związek (frazeologiczny) woły robotne, którym określano woły służące jako siła robocza na roli, do prac takich, jak orka, zwózka płodów z pól itp. (por. bydło
robot-SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
154
ne). Tę funkcję woły w biednych wsiach gorczańskich pełniły jeszcze w pierwszej połowie XX w. Uderza bardzo duża liczba związków werbalnych z tym leksemem – jest to dowód, iż woły były przedmiotem licznych działań człowieka. Leksem wół tworzy w analizowanych tekstach kolekcje z innymi nazwami zwierząt domowych, jak przede wszystkim krowa, koń, a także cielec, cieluszka itp.
I jeszcze jeden ważny wniosek, jaki się tu nasuwa: w KGKW całkowity brak nazwy byk (a także – późniejszej – buhaj). Czy to oznacza, że w Kasinie Wielkiej w ogóle nie hodowano byków? Przypomnijmy, że byk i buhaj to ‘samiec krowy niekastrowany, rozpłodowy’. Woły, jak już wspomniałam, były podstawową siłą roboczą na tym terenie, natomiast byki niekastrowane, pełne wigoru, do tego się nie nadawały, były trudne do chowu. Woły otrzymywano, kastrując w odpowied-nim wieku cielce. Współcześnie, a zapewne i w przeszłości, istnieje zdecydowana różnica między wołem a bykiem || buhajem, nowszym dubletem leksykalnym (zob. Budziszewska 1965: 63). Nazwy byk i buhaj (od XVII w.) występują na całym terytorium Polski w znaczeniu ‘niekastrowany samiec krowy’, ‘dorosły, płodny samiec krowy’. Natomiast byk ma setki poświadczeń m.in. w tekstach chełmiń-skich (zob. Wróbel 1991: 103).
W SGP PAN byk ma znaczenie ‘samiec krowy niekastrowany’ i jest nazwą ogólnogwarową, może jednak mieć też znaczenie takie jak wół, a więc ‘samiec krowy kastrowany’ – różne okolice Polski (por. też Falińska 2001: 39). Na podsta-wie KGKW nie można tego problemu rozstrzygnąć. Wystąpiła więc tylko jedna nazwa dorosłego samca.
Nazwy młodych samców
Nazwy młodych samców (4 nazwy) są mniej liczne niż nazwy młodych samic, czyli młodych krów (6 nazw). W grupie tej wystąpiły: wołek, cielec, cieluszek i cieliszek.
Wołek
wziął od Woitowey [...] parę wolkow (1593 – 2775); [upominał się] o cztery złothe, ktore mu za wołka wynien (1608 – 2915).
Wyraz ten odnotowują słowniki ze znaczeniem ‘kastrowany samiec krowy, wół, bos castratus’: Sstp: hypocor., SL: zdrobnienie od wół; współcześnie SJPD po-daje wartość semantyczną: ‘zdr. od wół’; MSGP odnotowuje przykłady głównie z Polski południowej. A zatem wołek to ‘młody wół’. Jako synonim tej nazwy możemy przyjąć odnotowany przez Sstp (XV w.) wyraz juniec ‘młody byk, młody wół, taurus, iuvencus’.
W KGKW leksem ten wystąpił tylko dwa razy na przełomie XVI/XVII w. i ma tu niewątpliwie wartość semantyczną ‘młody wół’. W KGKW tworzy związek
Nazwy zwier
ząt domowych
nominalny z liczebnikiem para (‘dwa’) oraz związki werbalne z czasownikami wziąć i być winien (‘być dłużnym’).
Cielec
ys ma kupycz dwa czelcza (1554 – 2716); ze mu obiecal za corkę swoię krowę y cielca (3332 – 1649); Insuper iest para cielczow y para ialowic w oborze pansky (1650 – 3350): Nowak [...] powinien Woytkowi Kozubkowi [...] w nadgrodę cielca dac (1750 – 3678).
Nazwa ta wystąpiła w badanym materiale 9 razy – pierwszy raz w r. 1554 i ostat-ni raz w r. 1702. W tym okresie, jak poświadczają słowostat-niki, wyraz miał wartość ‘byczek; odchowany cielak, młody wół; buhajek’ (Sstp; SXVI; SL; SW). KSGP podaje znaczenie ‘cielę’. Natomiast SJPD określa wyraz jako przestarzały ze zna-czeniem ‘cielę podrosłe, byczek, buhajek’. Nowy SGP PAN mówi, iż cielec wy-stępuje współcześnie w gwarach i ma znaczenie ‘podrośnięte cielę, byczek’ – do-kumentacja z różnych terenów Polski. Pierwotnie była to nazwa ogólnosłowiańska (por. Budziszewska 1965: 64).
Na podstawie kontekstów wyekscerpowanych z KGKW nie można ustalić do-kładnego znaczenia tego leksemu, trzeba więc przyjąć za słownikami tego okresu, iż cielec to ‘byczek, odchowane cielę płci męskiej, buhajek’.
W KGKW leksem ten wystąpił w związkach nominalnych z liczebnikami dwa i para (‘dwa’), a także w związkach werbalnych z czasownikami: być ‘znajdować się’, dać, kupić, obiecać, sprzedać, używać, zostać się (przy). Wyraz cielec wystę-puje często w kolekcjach z innymi nazwami bydła, jak krowa i jałowica. Jest to zatem jedna z nazw młodych zwierząt domowych, raczej nazwa historyczna, jak wynika bowiem ze SJPD, nie funkcjonuje we współczesnej polszczyźnie ogólnej, a zachowała się jedynie w gwarach (zob. też KSGP), gdzie ma przede wszystkim znaczenie ‘cielę’.
Cieluszek
zebym iei oddał 2 krowie y pare cieluszkow (1624 – 3072); maią zostawac przy zęnie [...] para cieluszkow, ktore wianowała tasz Stanisławowa Roszka (1648 – 3316); ma na to mieyscze przysadzic pare cieluszkow młodych (1651 – 3356).
Nazwa cieluszek wystąpiła w analizowanych tekstach w pierwszej połowie XVII w. 3 razy. Ma znaczenie ‘młody wół, byczek, buhajek’. Leksemu tego nie notują: Sstp, SXVI, SL i SJPD. Pojawił się jedynie w SW ze znaczeniem ‘wół’ i ‘cielak’, a także w KSGP ze znaczeniem ‘buhaj’ oraz informacją „małe wołki zwane cieluszkami” (brak przykładów z Limanowskiego).
Współcześnie nazwę cieluszek odnotowano tylko w nielicznych gwarach w znaczeniu ‘podrośnięte cielę; byczek’ – wadowickie; ‘wół’ – Olkuskie i jako deminutivum ‘małe cielę, cielątko’ – koło Cieszyna i w Kieleckiem (SGP PAN).
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
156
Rzeczownik ten jest deminutywnym derywatem od rzeczownika podstawowe-go cieluch ‘podrośniete cielę, większe, starsze; byczek’, który występuje jeszcze współcześnie w południowej Małopolsce – w Myślenickiem, Chrzanowskiem i Limanowskiem (SGP PAN).
Na podstawie przytoczonych kontekstów i materiału słownikowego można przyjąć, że rzeczownik cieluszek miał w tamtym czasie znaczenie: ‘młody byczek, wołek’.
Leksem cieluszek we wszystkich trzech cytatach wystąpił w związku nomi-nalnym z przymiotnikiem młody oraz liczebnikiem (rzeczownikiem kwantyta-tywnym) para ‘dwa’, co potwierdza uwagę zamieszczoną przy nazwie wół, iż woły (stare i młode) hodowano parami. Wyraz tworzył również związki werbal-ne z czasownikami: oddać, przysadzić, wianować. Kolekcję tworzy z rzeczowni-kiem krowa.
Cieliszek
kturemu [!] takze zostawyla [matka] dwu czieliszkow (1613 – 2947).
Wyraz cieliszek nie występuje w słownikach historycznych polszczyzny (Sstp, SXVI, SL) ani w SJPD. Hasło pojawiło się tylko w SW ze znaczeniem ‘cielaczek’. Odnotowuje je również SGP PAN, lecz tylko z Kaszub (Derdowski) w znaczeniu ‘cielę’ – pieszczotliwie.
W KGKW nazwę tę odnotowano tylko raz w pierwszej połowie XVII w. Kontekst nie daje podstaw do pełnej definicji semantycznej. Można jednak przy-jąć, odwołując się także do znaczenia rzeczownika cieluszek, że cieliszek to ‘cie-lątko rodzaju męskiego’, wariant słowotwórczy wyrazu cieluszek. Dostępny ma-teriał pozwala też wnioskować, iż cieluszek jest nazwą nieco starszego cielęcia (byczka), natomiast cieliszek nazywa ‘zupełnie małe cielątko płci męskiej’ i ma odcień pieszczotliwy.
Leksem ten możemy zakwalifikować jako historyczny regionalizm połu-dniowomałopolski, zachowany także do dziś, ale tylko na peryferii północnej (Kaszuby).
W analizowanym zabytku językowym tworzy on związek nominalny tylko z li-czebnikiem para (‘dwa’) oraz związek werbalny z czasownikiem zostawić.
Podsumowując tę grupę nazw, stwierdzamy, że nazwy młodych samców były tworzone na rdzeniu ciel(-ę): ciel-ę (ciel-ec, ciel-uch): cieluszek; *(ciel-ich): cieli-szek, oraz wół: wołek (1 formacja). Głównym formantem jest formant deminutyw-no-hipokorystyczny -ek (3 formacje) i -ec (1 formacja).
Nazwy zwier
ząt domowych
Nazwy potomstwa
W grupie tej wystąpiły trzy nazwy: cielę, nazimek i nazimię.
Cielę
odal [!] wedlug nakaszania prawa czieliczkę iedne Martinowi Cigalowi na przycho- wanie z cieliat (1616 – 2964); aby [...] od tey iałowice [...] przychował pierwsze cielę na pozytek ięmu (1635 – 3175); niechciał cieląt pasc (1648 – 3322).
Leksem cielę, odziedziczony z ps. i nazywający ‘młode, czyli potomka kro-wy’, występuje od staropolszczyzny do współczesności w tym samym znaczeniu: ‘vitus, potomek krowy (w wieku kilku miesięcy)’, ‘płód krowy’ (por. Sstp; SXVI; SL; SW). Nieco bardziej szczegółową definicję tego leksemu podaje współczesny SJPD: ‘małe oraz młode do roku życia – krowy, łani, klępy, sarny, żubra itp.’, natomiast SGP PAN zawiera definicję semantyczną o węższym zakresie: ‘małe oraz młode (do roku życia) od krowy’, podkreśla też, iż jest to wyraz (formacja na -ę) występujący w gwarach południowej Polski i Pomorza. Na terenach Polski północnej pojawia się (rzadko) obok cielaka (zob. też SSE). Nazwa cielę do dziś funkcjonuje także w gwarze gorczańskiej (zagórzańskiej) <cieló>.
Wyraz został odnotowany w KGKW 6 razy – wszystkie przykłady z pierwszej połowy XVII w. Szczególnie kontekst drugi nie pozostawia wątpliwości, że cielę to ‘potomek krowy lub jałowicy (tu: pierwsze cielę)’.
W KGKW leksem ten tworzy związek nominalny tylko z liczebnikiem po-rządkowym pierwszy oraz związki werbalne z czasownikami: paść, przychować,