kazał themu Kanapowi mięskac w iego zagrodzie (1622 – 3021); tę zagrodę zbudował Piech Wozny (1624 – 3077); i ze te zagrodi obrocono na młyn (1605 – 2850); ze mu o. Clemens dał tę zagrodę za Slagowską zagrodę (określenie Ślagowska – przymiotnik dzierżawczy – takie samo jak w nazwach ról) (1624 – 3077); przerzeczony Stanisław zapisuye zenie swey […] na roli albo na zagrodzie […] (1649 – 3330); Symon Puto poprzedał gruntu na dwie zagrodzie (1647 – 3304). Poza tym liczne związki werbalne:
kupił zagrodę, przedał zagrodę itp.
Kuc. ‘gospodarstwo, gdzie grunt leży w jednym kawałku koło domu, a nie jest pomieszany z innymi’; Pawł. ‘osiedle, jedno mniejsze gospodarstwo, tj. dom z oborą, budynkami gospodarskimi i polem’; w Jastrzębiu lim. oznaczało daw-niej ‘gospodarkę 15-morgową […], w Kasince lim. ‘zagroda, rola, ośedle’; SGG: ‘gospodarstwo z gruntem koło domu; jednostka gruntu mniejsza niż rola’. W MSGP wyraz ten ma obszerną dokumentację i wiele znaczeń, m.in. ‘pole w jed-nej połaci, gospodarstwo’ (okolice Mszany Doljed-nej i Kasina Wielka), ‘rola wielko-ści 10–18 morgów’ – boch. i in. Występuje na obszarze Małopolski południowej: n-tar., myśl., lim. i in; MAGP, t. II, cz. II, s. 30–3, mapa 58; SL: brak znaczenia jak w KGKW; SJPD: ‘dom wiejski z podwórzem i zabudowaniami gospodarskimi; obejście, gospodarstwo rolne […]’ – jest to znaczenie ogólnopolskie.
W zebranym materiale KGKW zagroda ma znaczenie zarówno takie jak ogól-nopolskie (dwa pierwsze przykłady) (SJPD) – ‘zabudowania’, ale również to dru-gie, jak w MSGP (pozostałe przykłady) – ‘jednostka ziemi’. Występuje we współ-czesnej gwarze tego terenu w tych znaczeniach, ale także jako nazwa własna.
N
azwy ziemi związaNe zukształtowaNiemtereNu
,
rośliNNością itp.
Chrosty (chrusty)
Mosiek wyrobił sobie chrosty bez woley Panskiey (1638 – 3225).
Kuc., SGG: brak; Pawł. NMSąd I: nazwa własna ‘wertep’, ‘dół’, ‘jar’; MSGP: ‘krzaki, małe drzewa, zarośla’ – ciesz., Kaszuby, dąb-tar, hrub; SL: chróst ‘pręcie, wiklina, gąszcz’; SJPD: 2. ‘gąszcz, zarośla’.
W KGKW leksem ten wystąpił w XVII w. jeden raz, tylko w lm. Ma tu zna-czenie: ‘ziemia, grunt porosły chrustem, krzakami (może niskimi, gęstymi
drze-Nazwy ziemi i jej części oraz majętności
wami iglastymi)’ (zob. krzaki). Współcześnie w miejscowej gwarze nie spotkałam w tym znaczeniu. Występuje współcześnie w języku ogólnym (zob. SJPD).
Debrza
żeby tedy żaden w swoich debrzach nie ważył się wycinac łazow (1748 – 3675). Kuc., Pawł.: brak; SGG: ‘wąwóz porośnięty trawą i krzakami’ (zob. potok); SGP PAN: ‘ts.’ – liczne miejscowości Polski płd., m.in. Dobra, Słopnice, lim.; SL: ‘dolina wąska między górami, obrosła drzewami, wodą oblana’; SJPD: przestarz. p. debra ‘zarośla, zarosłe nierówności terenu, parów, jar’.
W KGKW, biorąc pod uwagę kontekst, trzeba przyjąć znaczenie: ‘dolina lub parów (szeroki) porosły drzewami’. Jest to regionalizm, charakterystyczny dla tego terenu (zob. SGP PAN).
Góra
namowy bywały tak w domu, iako y w lesie po gorach (1690 – 3445); gora szklarna odległa iest od pilności lesnych (1670 – 3389).
Kuc., Pawł.: znaczenie jak w języku ogólnym*; SL: notuje; brak definicji;
SJPD: ‘[…] każde większe wzniesienie terenu odcinające się od niżej położonego otoczenia’.
W KGKW ma znaczenie jak w języku ogólnym i w gwarach. Na tym terenie ma także wartość ‘strych’ (por. na górze ‘na strychu’) i w tym znaczeniu jest to regionalizm.
Krzaki
za to, że Marchwiakom bronił krzakow, pastwiska y pola ich własnego […] (1755 – 3699).
Kuc.: brak; Pawł.: ‘krzaki, zarośla, las niskopienny’; SGG: ‘zarośla, teren po-rosły niewielkimi, różnymi młodymi drzewami i krzewami’; MSGP: ‘mały zagaj-nik’ – różne regiony Polski, m.in. opocz, a także n-sąd (Łącko); SL: brak definicji; SJPD: brak w tym znaczeniu.
W KGKW znaczenie jak w SGG. Jest to nazwa charakterystyczna dla tego terenu, a funkcjonująca do dziś (por. chrosty).
Las
Obiecał […] puł** [!] roli swoie od zagumnia az do lassu wzdłusz (1544 – 3272); dekret strony lasu (1624 – 3087); azeby las rosł, aby potym mogli w swych lassach rąbac (1748 – 3675).
* Znaczy, że wyraz jest powszechnie używany.
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
64
Kuc., Pawł.: notują; SGG: brak; MSGP: nazwa ogólnogwarowa; SL: ‘lasem się zowie, gdzie rośnie wiele drzew ciągiem długim bez uprawy i sadzenia’; SJPD: ‘zwarte zbiorowisko roślin drzewiastych’.
Znaczenie leksemu i wartość semantyczna jak w języku ogólnym – nie uległa zmianie. W gwarze tego regionu w przypadkach zależnych może się pojawić po-dwojona spółgłoska [s]: do lassa, w leśsie itp.
Leszczyna
Uskarzał się, isz ma krzywde wielką w miedzy y w leszczynie (1630 – 3126).
Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: ‘krzew orzechów laskowych’. Odnotowano m.in. z terenu n-tar.; SL: brak; SJPD: 2. ‘lasek, gaik leszczynowy’.
W KGKW wyraz wystąpił tylko jeden raz w znaczeniu jak w SJPD, a więc: ‘teren, na którym rośnie leszczyna, lasek leszczynowy’. Do dziś tak w miejscowej gwarze.
Łąka
Do tego ieszcze wymowieł szobie tenze Iakup [!] Lulek stukę łąki w ogrodzie przy samęm domie (1640 – 3248); aby Błazei Vilcek onę hoval w domu […], dal […] łąky na dwa vosy (1604 – 2826); trzymał tę rolą y sztukę łąki (1644 – 3279); aby mu wolno było […] łąki takze zazywac (1706 – 3544).
Kuc., Pawł.: brak; SGG: ‘pole (równe), nieuprawiane, porosłe trawą’; MSGP: nazwa ogpol. i oggwar., dokumentacja m.in. z Łostówki lim.; SL: ‘łąka samorodna jest sztuką gruntu, na którym trawy przez się rosnąc, na siano koszone być mogą’ (Kluk); SJPD: 1. ‘teren gęsto porośnięty roślinami zielonymi, głównie trawami (które się kosi na paszę), 2. czasem ‘rośliny (trawy) porastające teren’.
W KGKW wystąpiły obydwa znaczenia podane przez SJPD. Wyraz do dziś używany bez zmian w języku ogólnym i w gwarach.
Łęg
na łęgu mieszkanie zas przy obudwoch braci mieć powinien (1767 – 3739).
Kuc., SGG: brak; Pawł. NMSąd I: ‘nizina nad rzeką lub potokiem, porosła krzewami lub drzewami’; MSGP: ‘teren zalany przez rzekę’ – St. Gdański; słabo udokumentowane; SL: łęg zob. łąg: Łęgi ‘lasy lub łąki na błotach’ (Włod.); SJPD: ‘podmokła łąka, najczęściej w dolinie rzeki, porośnięta czasem krzewami’.
W KGKW najprawdopodobniej znaczenie jak w SJPD. Dziś w języku ogólnym mało używany. Także w gwarze tego regionu nie występuje jako appellativum, a jedynie jako nazwa własna.
Nazwy ziemi i jej części oraz majętności
Porzecze
względem pola kawałka porzecza (1738 – 3651).
Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: tylko trzy poświadczenia, bez cytatów; SL: ‘brzeg rzeczny, okolica nadrzeczna, das Ufer’; SJPD: ‘obszar ziemi nad rzeką i jej dopływami’.
W KGKW w znaczeniu jak w SJPD. Z faktu występowania tego hasła w SJPD możemy wnioskować, iż wyraz funkcjonuje we współczesnym języku polskim. Nie spotkałam go natomiast w gwarze tego regionu. Jest to pod względem sło-wotwórczym ciekawa formacja toponomastyczna (nomen loci), jak: Pomorze, Posanie, Powiśle, Pojezierze, pogranicze itp., a więc powstała od wyrażenia przyimkowego drogą derywacji paradygmatycznej z formantem – końcówką -‘e (historyczny sufiks -*ьje).
Potok
wymawia sobie pola na ogrod za potokiem (1636 – 3210); poddany bronią rąbac drzewa
z potokow (1624 – 3078).
Kuc.: 1. ‘potok, strumyk’, 2. ‘wąwóz, którym płynie (lub płynął) potok’; Pawł.: ‘potok, strumień, także łożysko potoku’; SGG: ‘strumień górski, potok; wąwóz porośnięty drzewami’; MSGP: ‘górska rzeka’ – liczne poświadczenia, m.in. n-tar., Orawa, myślen, też ‘wąwóz porośnięty krzewami’; oba znaczenia z Polski płd.; SL: ‘woda bystra, z gór lecąca’; SJPD: ‘wartki nurt wody wypływający ze źródeł […]’.
W KGKW, podobnie jak dziś w gwarze tego regionu, znaczenie takie jak u Kuc.; przykład 1. – dwuznaczny; przykład 2. – jak znaczenie 2. u Kuc. W gwarze zagórzańskiej do dziś używa się nazwy potok w obydwu znaczeniach i to drugie, ‘wąwóz porośnięty drzewami’, ma charakter regionalny.
Rzeka
ta chałupa lezy przy kosciołku nad rzyka (1645 – 3283).
Kuc.: brak; Pawł.: ‘rzeka, potok’. Występuje często jako twór pośredni między appell. a n. własną, gdy jest po prostu zastępczą nazwą strumienia przepływają-cego przez wieś’; SGG: ‘rzeka, potok’: nazwa każdego potoku przepływająprzepływają-cego przez wieś – na ogół nie ma on nazwy własnej; SL: brak; SJPD: ‘masa wody wy-pływająca ze źródeł […]’.
W KGKW tylko jeden przykład, może mieć owo znaczenie pośrednie, jak u Pawł. i w gwarze tego regionu.
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
66
Woda
przedała zona iego chałupe y z ostatkiem gruntu, co woda nie popsowała (1621 – 3011); nima bronic Goscieiowi gruntu iego, ktory mu woda oderwała (1647 – 3308); Była pewna chałupka przy mieszkaniu za wodą (1675 – 3398); młynarz bardzo nyską przykopą wodę puszcza (1695 – 3468).
Kuc.: ‘rzeka’; Pawł.: ‘woda; SGG: ‘woda, rzeka; powódź (zwł. w lm)’; MSGP: ‘rzeka, jezioro itp.’ – łuk.; ‘wylew’ – przew. ‘rzeka, powódź – ciesz.; SL: ‘woda, jeden z mniemanych czterech elementów’ (Kluk); SJPD: 2. ‘zbiorowisko tej cie-czy w przyrodzie; ocean, morze, rzeka, jezioro itp.’
W KGKW część przykładów ma znaczenie ‘rzeka, potok’, a cytaty 1. i 2. mają wartość semantyczną ‘powódź’, ‘wezbrana rzeka’. Znaczenie takie występuje do dziś w tej gwarze. Znaczenia ‘powódź’ nie uwzględnia SJPD ani inne badane słowniki (por. też: <przysła woda i zabrała chołpó>). Jest to więc w tym znaczeniu regionalizm.
N
azwy ziemi związaNe zdziałalNością człowieka W tej grupie wystąpiło kilka nazw. Są to:
Droga
*droga graniczyc y dzielic ych bendzie (1654 – 3377); asz do drogi (1654 – 3378).
Kuc.: droga <dróga> ‘droga’; Pawł.: droga <druga>; SGG: brak definicji; SGP PAN: ‘wydzielony pas ziemi, zwykle utwardzony, łączący miejscowości lub punkty terenu, przeznaczony do komunikacji, nazwa oggwar.’; SL: miejsce, któ-rym dokąd jadą, idą, płyną’ […] słowo to powszechnie zajmuje gościńce, ścież-ki, ulice; SJPD: ‘wydzielony pas ziemi łączącej poszczególne miejscowości lub punkty terenu, przystosowany do komunikacji’.
Na podstawie kontekstów trudno wnioskować, czy w KGKW wystąpiły różne znaczenia, czy raczej znaczenie jak współcześnie w języku ogólnym. Wyraz stary (ps.), funkcjonuje do dziś.
Granica
nieucik za granice (1646 – 3288); ktory się za granicą ozenił (1641 – 3264); Od granice Gruszowiecki na granice Kasinską (1719 – 3589).
* W gwarze tego regionu funkcjonuje kilka synonimów na określenie drogi: ulica <łulica> – droga osiedlowa; droga <dróga> – droga przez wieś, także prowadząca do pól; gościniec <gościyniec> – droga łącząca poszczególne miejscowości, szosa.
Nazwy ziemi i jej części oraz majętności
Kuc.: granica; Pawł.: granica, np. gruntu, wsi; SGG: brak definicji; SL: ‘kres kończący obwód, czy przestrzeń jakiej rzeczy’; SJPD: ‘linia zamykająca lub od-dzielająca pewien określony obszar […]’.
W KGKW wystąpiło znaczenie: ‘granica między dwiema wsiami, rozdzielają-ca dwie wsi (Kasinę Wielką od wsi sąsiednich). Może też mieć znaczenie ‘granirozdzielają-ca państwa’ (przykład 1.). Leksem bez zmian funkcjonuje do dziś w języku ogólnym i w gwarze.
Miedza
isz ma krzywde wielką w miedzy (1630 – 3126).
Kuc.: ‘wąski pas gruntu będący granicą między dwoma polami’; Pawł.: meå – miedza; SGG: miedza, -e <miedzo> – ‘wąski pas zaoranej ziemi, granica między dwoma polami’; MSGP: materiał z różnych części Polski; nazwa oggwar.; SL: ‘granica, kres’, ‘miejsce między dwiema rolami’; SJPD: ‘wąski pas niezaoranej ziemi między dwoma polami uprawnymi’.
Współcześnie, obok wyrazu miedza, funkcjonuje w tej gwarze także wariant słowotwórczy miedzuch <miedzuk> (zob. SGG).
W KGKW znaczenie jak w słownikach – do dziś bez zmian.
Nawsie
Zeznały dobrowolnie, isz przedały nawsie Matisowy Knapovy za grzivien 3 (1604 – 2823).
Kuc.: ‘część wsi: nafśa’ – bez definicji; Pawł.: brak; Pawł. sąd.: „‘miejsce wol-ne pomiędzy domami, nie należące do żadwol-nego gospodarza’ […]; ‘miejsce w środ-ku wsi: w n. mc. dość częste’, jako apel. nie notowałem”; wg MSGP wyraz ten ma nieco zróżnicowane znaczenie na obszarze Polski południowej, gdzie wystę-puje współcześnie – Śląsk., ryb., wad. [...], podhal.; SL: brak; SJPD: gw. ‘część gruntów będąca wspólną własnością jej mieszkańców, obejmująca zwykle drogę między rzędami chałup, pastwisko lub pole gminne itp.’
Takie znaczenie jak u Pawł. występuje do dziś na terenie Mszany Dolnej, choć jest to już nazwa własna terenowa. Nazwa ta uległa zniekształceniu (skróceniu, kontrakcji), gdyż mówi się Na Wsi (tylko taka forma), zamiast Na Nawsiu. Tak też już w KGKW:
kupił chałupe na wsi (1661 – 3382),
co, jak sądzę, należy odczytać: na Nawsiu. Podobnie:
aby [miał] na iedną godzinę […] z nim na wsi gadac (1649 – 3339) (por. też nazwisko Nawieśniak, częste w Mszanie Dolnej).
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
68
Ogranica
czemu piiał w ograniczy (1640 – 3240); za ogranicę wyszed (1649 – 3333); bo
ogranice słuzy (1644 – 3274); żeby miał słuzyć o granice [!] (1647 – 3301); ktory
słuzył o granice (jw.); ludzie ograniczni dawali naganę (1649 – 3337).
Kuc., Pawł., SGG: brak. W materiałach MSGP występuje wyraz ogranica (7 przykładów) przede wszystkim w Krakowskiem i okolicy. Ma znaczenie ‘obca wieś’, ‘wsi leżące za granicą własnej (ale w sąsiedztwie)’. Materiały pocho-dzą z miejscowości: Bronowice, Przebieczany, Tyniec, Targowisko boch. i in.: ozeńi śe na ograńicy (to znaczy nie na miejscu, ale w obcej wsi) – Tyniec; gospodarze, gdy mają kilkoro dzieci dorosłych, dają do służby jedno z nich do dworu tak miejscowego, jak na „ogranicę” – Przebieczany krak.; ogranicznik ‘pochodzący z innej wsi’ – Bronowice krak.; SL: brak; tylko wyrażenie przyim-kowe: o granicę; SJPD: brak.
Materiał językowy z Kasiny Wielkiej ilustruje proces przechodzenia leksemu od wyrażenia przyimkowego o granicę do formacji rzeczownikowej ogranica. Ma tu znaczenie: ‘miejscowości leżące tuż za granicą wsi’ (tu: Kasiny Wielkiej). Współcześnie w gwarze tego regionu brak tej nazwy.
Pańskie
dni 6 robic na panskie (1636 – 3198).
Kuc., Pawł., SGG, SL: brak, MSGP: ‘pole należące do dworu’ – n-tar., żyw., tarn., przew.; SJPD: daw. ‘grunty dworskie, obrabiane przez chłopów pańszczyź-nianych lub najemników’.
W KGKW ma znaczenie jak w SJPD. Dziś częste nazwy własne terenowe, też w Mszanie Dolnej i w Kasinie Wielkiej: Pańskie – ‘dawne grunty dworskie’.
Pogranicze
przyiął w nocy zboze do siebie z pogranica (1624 – 3081).
Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: ‘obszar graniczący z jakimś terenem – n-tar.; słaba dokumentacja; SL: ‘ukraina’; die Landesgränze’; SJPD: ‘obszar położony w pobliżu granicy dzielącej pewne przestrzenie, teren nad granicą państwa; kresy’. W KGKW znaczenie: ‘teren miejscowości na granicy lub tuż za granicą wsi’. Nazwa ta występowała i występuje w języku polskim ogólnym głównie w zna-czeniu ‘teren nad granicą państwa’. Brak jej w opracowaniach regionalnych. W KGKW znaczenie tej nazwy zostało zawężone do terenu tuż poza wsią (za granicą wsi traktowanej jako ‘państwo’). Dziś w miejscowej gwarze brak.
Nazwy ziemi i jej części oraz majętności
Przykopa
młynarz bardzo nyską przykopą wodę puscza […], aby głębszą uczynił przykopę choc na pul [!] chłopa (1695 – 3468).
Kuc.: ‘rów przy polnej i wiejskiej drodze’, ‘rów, którym płynie woda do młyna, tartaku, fosa koło drogi’; Pawł.: ‘rów w polach, zwykle z wodą; rów, którym pły-nie młynówka’; SGG: ‘rów, którym dopływa woda do młyna, tartaku’, też każdy ‘rów odprowadzający wodę’; MSGP: (|| kšykopa), przykop. Liczne poświadcze-nia – m.in. n-tar., myśl., lim. (Mszana Dolna) – Polska płd. Wyraz ma tu postać przykopa, znaczenie ‘rów’; SL: przykop, przykopa ‘rów przy jakiejś dłużyźnie wy-brany; der Graben’; SJPD: przykop […] – rzadziej przykopa […] 1. rów biegnący wokół lub wzdłuż czego; wykop’.
W KGKW nazwa wystąpiła tylko jeden raz pod koniec w. XVII i ma niewątpli-wie wartość ‘rów, którym płynie woda (najczęściej młynówka)’. Wyraz funkcjo-nuje do dziś w języku ogólnym i w gwarze, także miejscowej – w postaci przykopa.