Mieszkaniec Kasiny Wielkiej, chłop, rolnik, uprawiał posiadaną ziemię, zbierał z niej plony, a także hodował bydło, owce i ptactwo domowe, co zostało odnoto-wane w Księgach gromadzkich wsi. Występujące tam nazwy zwierząt, wchodzące w skład pola wyrazowego nazwy zwierząt domowych, będą przedmiotem analizy w niniejszym rozdziale.
Nazwy zwierząt domowych doczekały się w ostatnim czasie licznych opra-cowań. Badano nazwy występujące w języku ogólnym, jak również w gwarach i w historycznych zabytkach językowych, uzyskując w ten sposób obraz synchro-niczny jak i diachrosynchro-niczny. W badaniach stosowano często metodę pól wyrazo-wych. Starano się także ustalić etymologię tych nazw, kierunek zapożyczeń, roz-mieszczenie na mapie gwar i regionów Polski oraz ich strukturę morfologiczną i semantyczną (zob. Bibliografia). Niniejszy rozdział wpisuje się w ten typ badań. Ogranicza się on jednak do nazw zwierząt domowych, a ściślej, do nazw bydła ro-gatego i koni (tylko marginalnie innych) na przestrzeni XVI–XVIII w. w jednym tylko tekście, a mianowicie w Księgach gromadzkich wsi Kasina Wielka, w
zabyt-Nazwy zwier
ząt domowych
ku językowym reprezentującym, jak wiemy, historyczną polszczyznę regionalną południowej Małopolski.
Celem artykułu jest ukazanie:
1. Jakie nazwy zwierząt występowały na terenie Kasiny Wielkiej, i tym samym Małopolski południowej, w badanym okresie i jaka była ich wartość seman-tyczna;
2. Jakie były relacje tych nazw w stosunku do nazw ogólnopolskich (na podstawie słowników historycznych);
3. Jaka była ich struktura morfologiczna;
4. Jakie zwierzęta domowe hodowano w tym okresie na terenie południowej Małopolski.
Omawiając badane słownictwo, stosuję podział na: Nazwy ogólne (gatunko-we); Nazwy samic – dorosłych i młodych; Nazwy samców – dorosłych i młodych; Nazwy młodych (potomstwa).
Ponieważ badam teksty, staram się pokazać także związki wyrazowe – nomi-nalne i werbalne, w jakich te nazwy występują.
n
azwy ogólneŻywizna
yeszly dzyathky doroszną ma yem placzycz yako yednemu thako drugyemu wszyczkyego szywyszny [z żywizny] y szroly [z roli] (1635 – 2684).
Nazwa ta jest niewątpliwie hiperonimem w polu wyrazowym obejmującym łącz-nie trzodę i ptactwo domowe, ale główłącz-nie zwierzęta domowe. Może ona obejmo-wać swoim znaczeniem także wszelkie żywe stworzenia hodowane w domowym gospodarstwie. Wyraz żywizna występuje już w języku staropolskim:
Sstp: coll. ‘zwierzęta, animalia, bestiae’. Inne słowniki podobnie. Współczesny SJPD podaje dwa warianty słowotwórcze: żywina z kwalifikatorem gw[arowe] a) blm ‘bydło domowe’ i b) ‘żywa istota’, oraz żywizna blm gw[arowe] a) ‘zwie-rzęta domowe, inwentarz’ i b) ‘zwierzyna’. Wyraz ten w porównaniu ze staropol-szczyzną zmienił swoje znaczenie, wysuwając na plan pierwszy, a więc ustalając znaczenie prymarne ‘bydło domowe’. Podobnie MSGP: występują tu dwie nazwy: żywina ‘zwierzęta domowe’ – właściwie ogólnopolskie (m.in. Mszana Dolna) oraz żywizna ‘inwentarz żywy’ – także ogólnopolskie. Tak też jest w owym jedynym użyciu w KGKW z pierwszej połowy XVII w.
Nazwa ta ma współcześnie liczne warianty leksykalne, jak gadzina, inwentarz, gawiedź (stpol. i dialektalne podhal. i krak.), chudoba (zob. Horodyska-Gadkowska 1967: mapa 3), a także żywocina (zob. Budziszewska 1965: 55).
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
146
Bydło
ma uzywacz bydla wszitkego [...]: yako dwa woly , stiery krowie, dwa czielcza, dwe częlusky y częlussek latosse (1559 – 2726); Casprowy sinowy oddal sesczioro
bidla rogatego, tho iest trzy krowy y trzy ialowicze (1590 – 2769); żeby [...] poddani naięmnego bydła nie mieli, ale zeby swoie przychowywali (1635 – 3172); takze y bydła robotnego nima utracic, tak wołow, iako y koni (1646 – 3291); cokolwiek iest, tak bydła rogatego, koni [...], abym to poprzedał (1650 – 3350).
Wyraz ten ma węższe znaczenie niż żywizna. Jest to hiponim w stosunku do żywizny, a hiperonim w stosunku do nazw poszczególnych zwierząt domowych, jak krowa, wół i in.
Jest to coll. nazywające ‘ogół zwierząt domowych (głównie rogatych, jak kro-wy, woły, cielęta)’, ‘bydło hodowlane’ (Sstp; SXVI; SL; SW; SJPD). Współczesny SGP PAN jako prymarne podaje znaczenie: ‘rogate zwierzęta domowe – głównie krowy, także cielęta, woły, byki’ – przykłady z całego polskiego obszaru dialek-talnego, a jako wtórne przytacza też znaczenie ‘zwierzęta domowe hodowane dla celów użytkowych (krowy, konie, świnie itp.)’ – przykłady także z Polski połu-dniowej. Jak podaje Budziszewska (Budziszewska 1965: 57; zob. też SSE), wyraz ten pierwotnie miał znaczenie ‘miejsce pobytu, mieszkanie’, ale ostatecznie, od XVI w., ustaliło się znaczenie jak współcześnie (‘bydło’).
W KGKW nazwa ta wystąpiła 25 razy w zapiskach od XVI do XVIII wieku. Znaczenie tego leksemu w KGKW jest takie, jak w podanych słownikach. W zabytku występował on często z określeniami charakteryzującymi bliżej desy-gnat, tworząc związki nominalne (frazeologiczne): bydło rogate (krowy, woły), bydło robotne (woły, konie) ‘bydło wykorzystywane do prac, głównie polowych’, bydło najemne ‘bydło wynajęte od innego gospodarza (właściciela) na określony czas’, w przeciwieństwie do bydło swoje ‘bydło własne’.
W badanym materiale tworzy też związki werbalne z czasownikami: bijać, dać, mieć, nająć, oddać, poprzedać, przychowywać, spaść, spisać, nie utracać, używać, zabrać oraz jest ‘znajduje się’.
Leksem ten, jak zaświadczają słowniki, w całym badanym okresie zachował niezmienioną wartość semantyczną. Zanikł natomiast związek nominalny bydło robotne – w KGKW nie wystąpił już ani razu w zapiskach osiemnastowiecznych.
W ostatnim cytacie wystąpił związek frazeologiczny bydło rogate – świadczy to o tym, że istniał prawdopodobnie także związek wyrazowy *bydło nierogate, obejmujący zapewne konie, świnie.
Bydlę
azeby [...] kupił bydle [!] [...] y to bydle [!] oddane bydz ma (1717 – 3576); przysądza tymze dziadkom [!] [‘dzieciom’] pozostałe bydleta [!] (1717 – 3581).
Nazwy zwier
ząt domowych
Nazwa ta została utworzona od podstawy słowotwórczej bydło za pomocą formantu -ę, charakterystycznego dla nazw istot młodych. Tu jednak formant ten wystąpił w funkcji syngulatywnej, tworząc nazwę jednostkową od rzeczowni-ka kolektywnego. Taką też wartość ma ten leksem w analizowanym materiale. Podobnie definiują go słowniki:
Sstp: ‘zwierzę domowe’, SXVI: ‘zwierzę domowe hodowane ze względu na jego użyteczność w gospodarstwie, zwierzę tuczne i pociągowe, w szczególności zwierzę rogate przeznaczone na ubój i do pracy na roli’, SL, SW, SJPD: 1. ‘rogate, przeżuwające zwierzę domowe, głównie, krowa, wół, cielę’; 2. pot[ocznie] ‘zwie-rzę w ogóle’; SGP PAN: 1. ‘jedna sztuka domowego bydła rogatego (głównie krowa)’; 2. ‘zwierzę domowe hodowane dla celów użytkowych’ – nazwa ogólno-polska. Na przestrzeni wieków nie zmieniło się znaczenie tego leksemu.
W KGKW wyraz pojawił się tylko trzy razy w zapiskach z początku XVIII w. Często -ę denazalizuje się w wygłosie (-ę > -e).
Wydaje się, iż można przyjąć, za SGP PAN, definicję semantyczną tego lekse-mu: ‘zwierzę domowe hodowane dla celów użytkowych’.
Wyraz ten tworzy związek nominalny z imiesłowem pozostały oraz związki werbalne z czasownikami: kupić, oddać, przysadzić.