Nazwy spadków

ów

Współczesna wieś południowomałopolska, tu reprezentowana prze Kasinę Wielką, jak wszystkie wsi w Polsce, ma już zupełnie inną strukturę rolną, następu-je też scalanie rozdrobnionych pierwotnie gruntów (komasacja), a także zamiana gruntu rolnego na działki budowlane, co również powoduje zanik nazw (także apelatywnych) różnych części ziemi (gruntu) (zob. Kobylińska 2010).

Nazwy spadków

W dobie staro- i średniopolskiej, a także w początkach doby nowopolskiej nazwy spadków stanowiły grupę semantyczną o wyrazistej strukturze morfolo-gicznej. Były to derywaty od podstaw rzeczownikowych – nazw pokrewieństwa, będących nazwą spadkodawcy – utworzone za pomocą formantu -izna || -owizna. Należały tu: babizna, bratowizna, dziadowizna, macierzyzna, ojczyzna, stryjowi-zna, wujowizna i ich warianty fonetyczno-słowotwórcze (zob. Słowotwórstwo ję-zyka doby staropolskiej 1996: 184–186; Horyń 2006: 151–162). Nazwy te i ich funkcjonowanie postaramy się prześledzić na podstawie słowników. Materiałem porównawczym będą konteksty z Ksiąg gromadzkich Kasiny Wielkiej. W zabytku tym wystąpiły jedynie cztery szczegółowe nazwy spadków: babizna, dziadowizna, macierzyzna i ojczyzna, a także hiperonimy – dziedzictwo, dziedzizna, puścizna i spadek, będące ogólnymi nazwami spadków, odziedziczonego majątku.

n

Dziedzictwo

na ktorem dziedzictwie siedzi Iąn Lach […]; przedał był dziedzictwo sobie według

prawa nalezące […], wolno Błazeiowi Sladze, iako własnemu dziedzicowi […] toz

dziedzictwo odkupic […], odkupic to swoie dziedzictwo od starszego brata […] prawem

nalezące dziedzictwo […] (1703 – 3514); O. Zygmunt posadził go na tym gruncie […], a prawo mu przysądza dziedzictwo (1624 – 3068).

W słownikach wyraz ten ma wartość: Sstp: ‘mienie [głównie ziemia], mie-nie dziedziczone, spadek, hereditas […]’; SXVI: ‘dziedziczemie-nie jako akt prawny; majątek ziemski otrzymany na własność w spadku; spadek; posiadłość, majątek, dobra’; Cn notuje; SL: ‘rzeczy dziedziczone po zmarłym; spadek; puścizna’; SW: ‘prawo dziedziczenia; puścizna; sukcesja; własność dziedziczna; posiadłość’; SJPD: ‘majątek ziemski otrzymany na własność jako spadek po ojcu albo przejęty po przodkach; każdy majątek, każdy grunt, majątek ziemski; spuścizna […]’.

W KGKW nazwa ta wystąpiła w XVII i XVIII w. i oznaczała przede wszyst-kim ‘odziedziczony majątek”. Odnotowano ją kilkakrotnie. Ma dwa znaczenia:

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

86

‘dziedziczony majątek (grunt)’ i ‘prawo dziedziczenia’. A więc są to dwa główne znaczenia podawane w słownikach. Współcześnie w języku ogólnym funkcjonuje przede wszystkim w znaczeniu pierwszym.

Dziedzizna

dziedzizne wykupic może (1757 – 3708); nie nalezącemu więcey do dziedzizny

Chrostkow (1759 – 3714); Kasper Pawlarczyk wcale do tey dziedzizny nie iest nalezący (1733 – 3643).

W słownikach czytamy: Sstp: brak; Cn: notuje; SXVI: ‘posiadłość ziemska’; SL: ‘udział spadkiem przypadły’; SW: odsyła do hasła dziedzina i pod tym hasłem podaje: ‘posiadłość dziedziczna, włość, majętność’, a także, zapewne pierwotne znaczenie wyrazu dziedzina: ‘część spadku po dziadku przypadająca’; SJPD: brak. W KGKW nazwa pojawiła się kilkakrotnie i ma znaczenie ‘majątek otrzymany w spadku’, a więc jak w dawnych słownikach języka polskiego. Wyraz nie funk-cjonuje dziś ani w gwarze, ani w języku ogólnym, co potwierdza SJPD.

Puścizna

zaden brat […] puscizni sie nie upomniał (1652 – 3361); ze mu nic nie dał po smierci

oycowski puścizny (1629 – 3116); Stanisław Marchewka upomniał sie puscizni po bracie swym Mikołaiu (1652 – 3361).

W słownikach odnotowano: Sstp: ‘dobra (ruchome i nieruchome) przypada-jące komuś w spadku po śmierci właściciela; spadek’; SXVI: brak tomu; Cn: notuje; SL: ‘kto po śmierci komu zostawuje’, spadek po krewnym (lub obcym); spadek’; SW: ‘spadek; mienie, które spada na kogo po zmarłym przodku, dzie-dzictwo, ojcowizna; spuścizna’, SJPD: przestarz[ałe] ‘rzecz, majątek ziemski, odziedziczony po zmarłym przodku, otrzymany w spadku po kim; dziedzictwo, spadek, spuścizna’.

W KGKW odnotowano ten leksem kilkakrotnie i ma on znaczenie ‘majątek przypadający w spadku’, a więc, jak w cytowanych słownikach. Współcześnie nazwa ta wyszła z użycia, nie funkcjonuje ani w gwarze, ani w języku ogólnym. W KGKW wystąpiły związki nominalne: ojcowska puścizna, i puścizna po bracie. Pierwszy można by włączyć do nazwy ojczyzna, drugi do nazwy bratowizna.

Spadek

ktoby sie po nim spadku iakiego upomniał (1649 – 3330).

Słowniki języka polskiego notują: Sstp: ‘mienie przypadające komuś prawem dziedziczenia po zmarłym […], hereditas, successio’; SXVI: brak tomu; SL: ‘spa-dek majętności po krewnym, sukcesja, dziedzictwo, puścizna’; SW: ‘majętność,

Nazwy spadk

ów

która na kogo spadła po krewnym, puścizna, dziedzictwo, sukcesja’; SJPD: ‘ogół cywilnych praw i zobowiązań zmarłego przechodzących na uprawnioną osobę’.

W KGKW wyraz ten ma wartość semantyczną ‘odziedziczony majątek’, a więc wystąpiło tu znaczenie jak w dawniejszych słownikach. Do dziś funkcjonuje w ta-kim samym znaczeniu, ale jak wynika z definicji w SJPD, współcześnie jest to głównie termin prawniczy.

N

Babizna

isz gdzieby się którykolwiek s poddanych nalazł takowy, ktory […] wymawiał komu, zes moię oyczyznę, babiznę, dziadowiznę etc. osiadł, tedy podpada winę pańską grzywien dwie […] (1626 – 3092).

W słownikach czytamy: Słps podaje, iż babizna występowała w słowiańskich dialektach północnych, w polskim w XV wieku babina, ale już w XV–XVI wieku babizna ‘spadek po babce’, dial. też ‘spadek po matce; własność żony; spadek po żonie’, co niewątpliwie wiąże się z gwarową motywacją tej formacji przez leksem babka (z dezintegracją podstawy), jak również baba, gw. ‘matka ojca lub matki; avia; kobieta w ogóle’, też ‘uxor’, Sstp: babina, babizna i babczyzna ‘spadek po babce’, przy czym baba ‘jw.’; SXVI: babizna ‘jw.’; Cn brak; SL: ‘jw.’ – z XVI wieku, przy czym baba to ‘baba, stara kobieta, czyli białogłowa, w ogólności

ko-bieta, niewiasta, babka’, ale także u pospólstwa moja baba moja żona; Swil: ‘jw.’,

przy czym baba to ‘białogłowa’, u pospólstwa ‘żona’, ‘babka’ i in.; SW: babizna ‘jw.’, też ‘mienie babki’, ‘spadek po matce’, ‘spadek po żonie’, ‘własność żony’, przy czym baba to także ‘stara kobieta’, ‘żebraczka’, ‘babka’; SJPD: babizna z kwalifikatorem dawne ‘spadek po babce’ – powołuje się na SL i KSGP; KSGP: babizna ‘grunt spadły po […] matce’ (Kolberg, radom.), ‘własność żony’, ‘spa-dek po żonie’ (Święt., Lud nadrabski); baba ‘babka (matka rodziców)’ i ‘żona’; SGP PAN: babizna 1. ‘ziemia otrzymana w spadku’: a) ‘po żonie’, b) ‘po matce’; 2. ‘własność żony’, co łączy się z gw. baba ‘żona, kobieta w ogóle’ (Horyń 2006: 153, 156).

W KGKW leksem babizna wystąpił tylko raz w pierwszej połowie XVII w. łącznie z nazwami: ojczyzna i dziadowizna. Kontekst sugeruje, że termin ten od-nosi się do spadku po babce lub po matce, spadku w postaci ziemi (gruntu), co potwierdza czasownik osiąść na… (dziś: osiąść na roli, na gruncie itp.).

Z przedstawionego materiału wynika, że leksem ten ewoluował semantycznie: od nazwy ogólnej spadku po babce do nazwy odziedziczonej ziemi; od znaczenia ‘spadek’ do znaczenia ‘własność’; od nazwy spadku po babce do nazwy spadku ||

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

88

ziemi po matce || żonie. W dwu ostatnich znaczeniach zachował się on w gwarach, natomiast w języku ogólnym zanikł definitywnie w XVII w. Występowanie tego leksemu w późniejszych słownikach należy uznać za powtarzanie hasła za wcze-śniejszymi źródłami (lub gwarami).

Bratowizna

Iendrzei Nowak […] zeznal, zie mu sye dossicz stalo z oyczisny swei y s bratowissnei rzeczi ruchaiącich i nieruchaiącich, która rolia liezi miedzi Moskalowską a Gosczeyowską [rolą] (1575 – 2743).

Słowniki podają: Słps: pol. dawne z XV–XVII w. i dial. kasz. bratowizna ‘spa-dek po bracie’; Sstp: ‘spuścizna po bracie’; SXVI: praw[nicze] ‘jw.’; Cn: brak; SL: ‘bratnie, bratowe, bratowa puścizna’ – dokumentacja z XVII w.; Swil: ‘jw.’; SW: bratowizna || bratnie || bratowe [warianty słowotwórcze] ‘spuścizna po bracie’; SJPD, KSGP brak; SGP PAN: ‘spadek po bracie’ (kaszub.).

W KGKW leksem ten pojawił się tylko raz pod koniec XVI w. i obok nazwy bratowizna wystąpiła też deskrypcja: spadek po bracie (1652 – 3361), a SW odno-towuje także warianty słowotwórcze (zsubstantywizowane przymiotniki rodzaju nijakiego).

Kontekst sugeruje, że bratowizna w tym okresie to zarówno ziemia, jak i ru-chomości oraz nieruru-chomości. Nazwa zanikła ostatecznie w XVII w., występuje jednak w późniejszych słownikach (z wyjątkiem SJPD), prawdopodobnie więc, jak w przypadku babizny, przepisywano hasło, brak jednak aktualizacji przykła-dów świadczących o żywotności terminu.

Dziadowizna

przy tym połrolku, iako swoi dziadowiznie, zostać chce (1719 – 3599); Woyciech Kubowicz upominał się zarembku u Poplawskiego, iako dziadowizny y dziedzictwa własnego (1719 – 3594).

Nazwa bardzo stara. Odnotowują ją: Słps: dědina (płn. też dĕdizna), zach. dĕdovizna ‘spadek, majątek (zwykle grunt) otrzymany po dziadkach, dziedzicz-ny majątek rodowy’; pol. dawne od XV w. i dial. dziadowizna ‘dział majątku odziedziczony po dziadku’, ‘spadek’; Sstp: ‘jw.’, przy czym dziad to ‘dziadek’, ‘przodek’; SXVI: praw. ‘dobra, majątek po dziadku, avita bona […] a) ‘kraj, zie-mia, będąca własnością ojca, matki’ (z Kroniki Bielskiego); dziad to ‘ojciec ojca lub matki, dziadek’, ‘przodek, poprzednik, protoplasta, antenat’, ‘stary człowiek, starzec’, ‘żebrak, człowiek stary i ubogi, kaleka’; Cn: dziadowizna: Avita bona, Avitae bones; SL: ‘spadek po dziadku’; dziad to ‘mego ojca abo matki ociec, dzia-dek’; dziady ‘przodkowie’; Swil: ‘jw.’; dziad to ‘ojca albo matki ojciec’; dziady ‘jw.’; SW: dziadowizna a. dziadkowizna z kwalifikatorem przestarzałe (+) ‘jw.’;

Nazwy spadk

ów

dziad to 1. ‘ojciec ojca a. matki’, niekiedy ‘stryj a. wuj ojca a. matki’, 2. ‘przodek’, 3. niekiedy ‘stary człowiek’, 4. ‘żebrak’; KSGP: ‘grunt spadły po matce’ zwał się ‘babizną’, czyli ‘dziadowizną’ (Kolberg, radom.); dziadowizna: ‘grunt || gospo-darstwo po dziadku || po przodkach’ – w południowej i wschodniej Polsce; SJPD: daw. dziś gw. ‘grunt odziedziczony po dziadzie, spadek’; dziad to ‘ojciec ojca a. matki; każdy przodek’ (Horyń 2006: 156).

W KGKW termin ten pojawił się 6 razy w XVII i XVIII w. i wszystkie przy-kłady mówią o dziadowiźnie jako o gruncie, ziemi odziedziczonej (o dziedzictwie) po dziadku, po ojcu czy po przodkach – trudno ustalić. SW podaje też nazwę dziedzizna.

Dziadowizna – zarówno strukturalnie, jak i semantycznie – może być derywa-tem od podstawy dziad ‘dziadek’, a także dziad, dziadowie ‘przodek; przodkowie’. Dziadowizna miała zatem pierwotnie znaczenie ‘spadek po dziadku’, ewoluowa-ła jednak semantycznie, podobnie jak babizna, w kierunku znaczenia ‘spadek po dziadach = przodkach’, a także od znaczenia ‘spadek’ do ‘dziedzictwo’, głównie ‘ziemia, grunt’ i ostatecznie ‘włość, majętność po przodkach’. Takie też znaczenie wystąpiło w KGKW. W pewnych przypadkach dziadowizna jako ‘spadek po dzia-dach’ (‘przodkach’) mogła być używana zamiennie z ojcowizną, która również oznaczała ‘spadek po przodkach’ (zob. Inglot 1956: 80).

Macierzyzna

Ponieważ Szymek y lasiek Skowronkowie pozwali braci swoich Mikolaia y Wojtka Skowronkow do sądu rugowego o dziedzictwo, chcąc wchodzic do ruwnego [!] działu

oyczyzny y macierzyzny […], sąd […] zwazywsy nalezycie, ze gdyby wszyscy czterech

podzielili się po kawałku, byłyby między niemi kłutnie [!] i chałasy [!] […] do tego chciałby każdy z nich osobney chałupy, a przynaymniey izby […], więc sąd rugowy nakazuie […] (1767 – 3739).

Wyraz ten ma niewątpliwie bardzo starą strukturę morfologiczną, jest bowiem utworzony na temacie słowotwórczym macierz- (ps. *mati, *mater-, pol. mać, macierz). Sstp: macierzyna || macierzyzna ‘spadek, spuścizna po matce’; SXVI: ‘spadek po matce, najczęściej dobra ziemskie wraz z płynącymi z nich dochodami; res materna’; Cn: Maćierzyzna: Res materna; SL: ‘majętność matczyna’; też mat-kowizna = macierzyzna ‘majątek matki’ (Ramułt); Swil: ‘spadek, dziedzictwo po matce’ (przykłady z XVII w.); SW: macierzyzna i macierzyna ‘spadek, dziedzic-two, scheda, majątek po matce’ – obydwa leksemy (warianty słowotwórcze) mają kwalifikator przestarzałe (+); SJPD: macierzyzna ‘spadek po matce’, ‘macierzy-ste’ z kwalifikatorem daw. dziś gw.; MSGP: ‘spadek po matce’ (z Cieszyńskiego); KSGP: ‘grunt, majątek po matce’ (podh., kiel., biel.-podl.) (Horyń 2006: 152).

W KGKW nazwa wystąpiła tylko raz w XVIII w. łącznie z ojczyzną. Zapis ten określa wyraźnie macierzyznę (i ojczyznę) jako ‘grunt, ziemię odziedziczoną

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

90

po matce’, a więc ewoluowało tu znaczenie ‘spadek po matce’ do ‘grunt, ziemia po matce’ obok ‘majętność matczyna’ (tylko SL). Możemy też stwierdzić, że ma-cierzyzna wyszła z użycia pod koniec XVIII wieku, później funkcjonowała tylko w gwarach.

Należy wspomnieć jeszcze, iż terminu tego nie wymienia w ogóle badacz zwy-czajów spadkowych wsi, K. Dobrowolski (1933), który podaje jedynie nazwę

matkowizna (wariant słowotwórczy). Także S. Ramułt (1893) i B. Sychta(1967–

1976) odnotowują hasło matkowizna w znaczeniu ‘macierzyzna, majątek matki’ (Kaszuby). Inne słowniki hasła tego nie zawierają.

Ojczyzna

1. Michno Brzeg ma dacz bratu swemu mlodssemu Bartossowy sthei oiczissney ych, ktora na nye przissla po oyczu ych […], tak za rzeczy ruchaiącze, tak za nyeruchaiącze, lyezącze y nyelyezącze, styery grzywny bez vyerdunka (1568 – 2739); Symon Puto dla tego iest odsądzony od tey oyczyzny swoiey, ze popustoszył chałupę […] (1647 – 3304); Mikolai Moskal, chczącz sobie pokoy uczynicz w oiczissnei swei liezączei międzi Nowakowską a Mazgaiową [rolą] (1579 – 2751); miałem dac inszęmu tę iego

oyczyznę […], zostawiłem go na teyze roli (1646 – 3291).

Współcześnie wyraz ten ma znaczenie ‘patria, kraj rodzinny’, pierwotnie jed-nak oznaczał ‘spadek po ojcu’, ‘spadek po przodkach’. Prześledźmy, jak to zna-czenie się kształtowało:

Sstp: ojczyzna (też formacje wariantywne): ‘spuścizna po ojcu, ojcowizna, dziedzictwo po przodkach’, ‘kraj rodzinny, miejsce rodzinne, patria, terra pa-tria’; SXV1: ‘majątek dziedziczny po ojcu (głównie posiadłość ziemska), patri-monium’, ‘ziemia rodzinna, kraj pochodzenia, niekiedy: jej mieszkańcy; patria’; Cn: Oyczyzná, gdzie śię kto rodźi. Patria; Majętność oyczysta. Patrimonium; SL: ojczyzna: ‘majętność ojczysta; spadek ojcowski’, ‘ojczyzna’, przy czym ojciec to ‘ociec, rodzic’ – przykład z Dworzanina Górnickiego (XVI w.) ilustruje znaczenie tego leksemu: „moim zdaniem lepiej uczyni, kto mówiąc o Polszcze, rzecze: patria moja niźli ojczyzna moja, bo ojczyzna częściej rozumie się to, co gruntu komu ociec zostawił”; Swil: ‘kraj, ziemia, na której się kto rodził razem wzięte z ro-dziną, sąsiadami, całym narodem, zwyczajami, prawami, obyczajami’. Słownik ten odnotowuje już nazwę ojcowizna w znaczeniu ‘dziedzictwo po rodzicach, po ojcu i dziadku, majętność z dawnych lat do jednego rodu należąca’; SW: ojczy-zna – odsyła do ojcowiojczy-zna; ‘kraj rodzinny’; ojcowiojczy-zna, ojczyojczy-zna z kwalifikatorem przestarz. ‘spadek, dziedzictwo po ojcu, ojcach (= przodkach)’. Tu cytat z Orkana: Smutno jest opuszczać ojcowiznę swoją. Fragment ten sugeruje dla leksemu ojco-wizna obligatoryjny składnik semantyczny ‘ziemia, grunt, gospodarstwo odziedzi-czone po przodkach’. Swil: ojcowizna ‘dziedzictwo po rodzicach, po ojcu i dziad-ku; majętność z dawnych lat do jednego rodu należąca’; SJPD: ojczyzna ‘kraj,

Nazwy spadk

ów

w którym się ktoś urodził i który jest krajem jego rodziców’, daw. ‘majętność ojcowska, spadek po ojcu, ojcowizna’. Obok tego SJPD podaje hasło ojcowizna: ‘ziemia, majątek odziedziczony po ojcu; majątek należący od wielu lat do jednej rodziny’; KSGP: ojczyzna ‘grunt po ojcu’ (krak. i żyw.), ‘ojcowizna, spadek po rodzicach’ (kolbusz., krak.), ‘ojcowizna, rola ojcowa dziedziczna’ (góral.). Jest też ojcowizna ‘majątek ojca, względnie męża’ (niskie, ropcz.); MSGP ‘ziemia, spadek po ojcu’ – dokumentacja z całego obszaru dialektalnego polskiego (też znaczenie ‘patria’) (Horyń 2006: 154).

W KGKW ojczyzna pojawia się najczęściej (35 razy), najczęściej bowiem prze-kazywano spadek po ojcu. Wartość semantyczna tej nazwy nie jest jednoznaczna, we wszystkich jednak zapisach występuje obligatoryjnie komponent znaczenio-wy: ‘to, co się dziedziczy po ojcu’.

Cytowany wyżej przykład l. z KGKW pozwala przyjąć, iż leksem ojczyzna oznaczał w owym czasie ‘całość spadku po ojcu’, a więc ziemię i gospodarstwo, w tym zabudowania i majątek ruchomy, przykład 2. mówi o ziemi i chałupie, na-tomiast w przykładzie ostatnim ojczyzna ma wartość ‘ziemia (rola), grunt odzie-dziczony po ojcu’. Niemal idealną definicję znaczeniową tego terminu znajdujemy w następującym zapisie:

pytąno [!] ich [synów] prawo przy gromadzie, yeslisz chcą zostawac na oyczyznie iako

synowie po oycu y dziedzicy (1644 – 3274).

A więc w połowie XVII w. ojczyzna to ‘majątek odziedziczony po ojcu – za-pewne w postaci ziemi, gruntu (ewent. z gospodarstwem)’. Potwierdza to również zwrot zostawać na ojczyźnie, jak współczesne: zostawać na roli (gruncie), na go-spodarstwie (łącznie z ziemią). W KGKW nie wystąpiła jeszcze w ogóle nazwa ojcowizna.

Termin ojczyzna w znaczeniu ‘spadek po ojcu’ funkcjonował cały czas w dobie staro- i średniopolskiej. Już wcześnie jednak pojawia się jego drugie znaczenie – ‘patria’ i ono powoli zwycięża (zob. Sstp). Nazwa ojcowizna nie występowała w tym okresie. Odnotowuje ją dopiero Swil. Wtedy też nastąpiły zmiany seman-tyczne: pierwsza to wartość ‘spadek (ogólnie)’ → ‘ziemia, grunt, rola (ewent. wraz z gospodarstwem)’; druga zmiana – po ojcu → po przodkach (sygnał już w Sstp); trzecia: ojczyzna ‘spadek po ojcu || przodkach’ (zachowuje to znaczenie w niektó-rych gwarach) → ‘patria’; a czwarta to ojczyzna ‘spadek, ziemia po przodkach’ → ojcowizna. Taka repartycja znaczeniowa – ojczyzna ‘patria’: ojcowizna ‘spadek po przodkach’ – istnieje współcześnie.

Natomiast w tekstach łacińskich (w. XV) używano odpowiednika łacińskiego (wariantu leksykalnego) patrimonium:

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

92

Spadek po ojcu mógł być wyrażany również w postaci związku nominalnego: ojczyste dobra i ojczysta rola:

Była skarga na Stanisława Moska, zeby nie dobrze sprawował oyczyste dobra chłopcowi Matuszowemu (1634 – 3162); Skarzyli Woycikowie na sie z stroni oycisti roli, aby go starsi młodszego do roli przypuscił (1641 – 3266).

Oprócz wymienionych wyżej nazw spadków, w ówczesnej polszczyźnie funk-cjonowały jeszcze dwie nazwy: stryjowizna ‘spadek po stryju’ i wujowizna ‘spa-dek po wuju’.