czo sie dotycze ozymyny z roly, ma dacz Piotr trzeczy snop (1613 – 2947); oziminę ma zebrac Pietr Żądlik (1649 – 3327); nawuz [!] zeby wywiuzł [!] sobie pod oziminę [...], y [żeby] zasiał na zimę (1764 – 3722); powinien zebrac [...] oziminę y iarzynę y s potrawą zwiesc (1649 – 3341); v ogrodzie pod iarzinę (‘zboże jare’ lub ‘jarzyny’?) zagonuf [!] 2 dal (1604 – 2826).
Zboża (i inne rośliny uprawne) mogły być siane na zimę – były to oziminy (← ozimy) – lub na wiosnę – były to jarzyny (← jary). W KGKW leksemy ozimina i jarzyna pojawiły się kilkakrotnie.
Na tych terenach górskich, gdzie zimy były długie i śnieżne, siano głównie zboże jare, a więc jarzynę. Dziś leksem jarzyna w tym znaczeniu nie funkcjonuje (zob. SJPD), natomiast ozimina jest nazwą żywotną.
Owies
zostawyla [...] cztery korcze owsza (1613 – 2947); dług prziznawa Mathiasowy, korci
owsa 10 (1622 – 3019); wymowieł tez szobię [...] 5 korczy owsa (1640 – 3248); Jąn
Marszałek siał społu z Rabką owsa korcy pięć (1646 – 3293); Symon Rabka popasł bydlęm on owies (1646 – 3293); aby w klasztorze [...] tęm [korcem] owies od Kasinia- now rugowy i ospowy odbierano (1651 – 3358); wziąwszy na wyzywienie krowę iednę,
trzy kopy owsa (1714 – 3565); oddac powinien owsa korcy 3 (1757 – 3707).
Leksem owies wystąpił w znaczeniu ‘ziarno owsa’ (25 razy) i ‘roślina’ (9 razy). Jako ‘ziarno’ spotykamy go też w związkach wyrazowych owies ospowy i owies rugowy, czyli owies oddawany do dworu jako danina. Owies to najczęściej sia-ne zboże jare, czyli siasia-ne na wiosnę, będące karmą dla koni, ale także dla ludzi. Jeszcze do w. XX na terenach górskich owies mielono na kaszę i mąkę, z któ-rej pieczono placki (chleb na wodzie bez zakwasu pieczony na blasze kuchennej) (zob. Kowalska-Lewicka i Szromba-Rysowa 1976: 358). Z zapisek w KGKW wynika również, że owies był ziarnem sianym najczęściej i w dużych ilościach, o czym świadczy fakt, że mierzono go w korcach (miara ok. 120 l). W transak-cjach mówi się o kilku korcach – cztery korce, pięć korcy, a nawet dziesięć korcy. Zżęty owies mierzono na kopy.
Niestety, nigdzie w KGKW nie ma wzmianki, jak w gospodarstwach domo-wych zużywano, wykorzystywano to zboże. Wiadomo jednak powszechnie, że mąka owsiana na tym terenie służyła jako produkt do wypieku placków owsianych w biednych gospodarstwach (zob. rozdz. Zagórzanie).Współcześnie sieje się coraz mniej owsa, ponieważ jako produkt żywnościowy nie występuje, a jego uprawa na małych areałach (poletkach) jest nieopłacalna. Nie używa się go również jako
Nazwy upraw i produktów żywnościowych
paszy dla koni, ponieważ ich pogłowie gwałtownie spadło. Nazwa funkcjonuje
jednak do dziś bez zmian w języku ogólnym i w gwarach.
Połownik
Dał owsa korcy 10 i połownika korcy 10, zyta korzec (1649 – 3203).
Połownik to mieszanka owsa z jęczmieniem, siana na wiosnę, a więc jarzy-na. Nazwa połownik odnosi się zarówno do ziarna, jak i do rośliny. Niewątpliwie było to zboże używane do przemiału na mąkę. Liczba zapisów w KGKW, większa w stosunku do nazw innych zbóż, świadczy o tym, że połownik uprawiano dość powszechnie. Jego ziarno mierzono w korcach, zazwyczaj był to jeden korzec lub dwa korce. Tylko raz jakiś zamożny gospodarz mówi o 10 korcach połownika. Zżęte zboże mierzono na kopy.
Duża ilość połownika pojawiła się również wówczas, gdy była zsypywana przez gromadę dla wojska, prawdopodobnie jako hiberna (15 oraz 80 korcy) (1705 – 3546; 1711 – 3560):
Aby mu Pawel Fornal oddał [...] kope polownyku (1647 – 3310); połownik, ktory siała [...], iest omłocony, iest go korcy 2 (1649 – 3340); zeby Nowakowie zbierali oziminę (‘ozime zboże’) y połownik (1690 – 3447).
Jeszcze w XX w. uprawiano ten rodzaj zboża. Dziś występuje raczej rzadko*.
Żyto
zita trzy miary (1606 – 2891); uskarzał sie o 2 miarce zyta (1639 – 3232); zyta korzec
(1647 – 3302); pozycył zyta miarę (1649 – 3335); zytniska, co teraz na nich ma zyto [...], ma uzywac (1649 – 3341); oddał mu zyta staianie (1636 – 3199).
Jest to zboże (ziarno i roślina) głównie ozime i dlatego na tych trudnych tere-nach, gdzie ziemia jest nieurodzajna, a zimy ciężkie i śnieżne, rzadziej uprawiane. W zapiskach KGKW jako miara żyta wystąpił korzec oraz miary i miarki (ok. 12 l). Zboże rosnące mierzono jednostką miary ziemi – tu: stajanie. Nazwa żyto pojawiła się w KGKW dopiero w XVII w. – 8 razy.
Żyto było mielone na mąkę używaną do wypieku chleba lub na gorącą potrawę – bryję (bryjkę), kluski rozgarnowane, ale brak tych informacji w KGKW. Nazwa funkcjonuje do dziś bez zmian.
Pszenica
Isz winięn mu pszenice miarę od lat szesci [...]. Actor pozwolił az do nowego [zbioru] (1624 – 3071); co mu wzięli puł kopy pszenice na polu (1636 – 3194); ukradziono [...]
pulkorca pszenice (1716 – 3572).
* Trzeba zaznaczyć, że w nowych gospodarstwach zagórzańskich wszelkie uprawy są nieopłacal-ne z powodu m.in. wysokich kosztów obróbki ziemi (orka, siew i in.). Dlatego też część gruntów jest zamieniona na łąki, a część po prostu leży odłogiem (tłoczy się).
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
182
Pszenica to najszlachetniejsze zboże, głównie ozime, używane na mąkę, z któ-rej wypiekano szlachetny chleb lub gotowano gorącą potrawę – bryję (bryjkę) i kluski. Jest to nazwa zarówno ziarna, jak i rośliny uprawnej. Nazwa pszenica pojawiła się w KGKW w XVII i XVIII w. tylko 3 razy – 2 razy jako nazwa ziarna i 1 raz jako nazwa zżętej rośliny.
Ziarno pszenicy mierzono na miary (miarki), czasem na korce, co sugeruje, iż używano mniejszej jednostki miary, gdyż mniejsze były zbiory, a więc i uprawy. Zżęte zboże mierzono na kopy (pewna ilość snopów). Nazwa do dziś funkcjonuje bez zmian. Również brak zapisów, jak mąkę z ziarna pszenicy wykorzystywano w gospodarstwach.
Jęczmień
ięcmienia korcy 2 (1606 – 2891); [...], na ktorej wyzywienie maią iey co roku dac ze
Dwora korzec zyta, cwierc grochu, cwierc ięczmienia na kasze [...] (1677 – 3405). Na tym terenie istniała też odmiana jęczmienia o nazwie jarzec. Jęczmień to ‘roślina z rodziny traw [...], gatunek zboża powszechnie używany’ (SJPD). Z małej liczby zapisów tej nazwy w KGKW wynika, że jęczmień jako samodzielne zboże uprawiano rzadziej niż np. owies, być może dlatego, iż jęczmień wraz z owsem był składnikiem połownika. Mierzono go na korce i ćwierci. Jęczmień był podstawo-wym ziarnem, z którego wyrabiano kaszę i krupy (gruba kasza, pęcak), niekiedy też mąkę na chleb. Nazwa jęczmień jest stara (ps.) i funkcjonuje bez zmian do dziś (zob. Sędzik 1977).
Orkisz
Ktoremu [gospodarzowi] ukradziono 3 miary grochu, 3 [miary] orkisza [...] (1716 – 3572).
Orkisz to ‘odmiana jęczmienia nagoziarnistego [...] o ziarnie grubym, nie-zarośniętym plewkami’ (SJPD). Orkisz był uprawiany na tych terenach jeszcze w okresie międzywojennym, a nawet po drugiej wojnie światowej. Wyrabiano
z niego kaszę*. W KGKW pojawił się tylko raz na początku w. XVIII.
Wymienione w KGKW nazwy zbóż odpowiadają głównym rodzajom zbóż uprawianych na tym terenie, a więc zbóż jarych: owsa (najczęściej), następnie po-łownika, jęczmienia (jarcu) i orkiszu. Mniej natomiast, ze względu na lichą glebę i długie śnieżne zimy, uprawiano zbóż ozimych – żyta i pszenicy. Uzyskane ziarno podlegało przemiałowi na mąkę, zapewne na żarnach lub we młynie. W KGKW nie ma zupełnie wzmianki o żarnach, choć były one na wsi powszechnie używane jeszcze po drugiej wojnie światowej, wymieniono natomiast młyny i młynki oraz * Obecnie znów jest moda na chleb z orkiszowej [gw. łorkiśne] mąki.
Nazwy upraw i produktów żywnościowych
młynarzy. Z jęczmienia, orkiszu i tatarki wyrabiano głównie kasze. Nazwy zbóż mają pochodzenie prasłowiańskie (zob. Sędzik 1977; Horyń 2008).
Oprócz omówionych nazw zbóż pojawiła się w KGKW także nazwa tatarka.
Tatarka
Woiciech, kowal ze Słomki [...] skarzył sie na Iosefa Kosmidra, isz, słuząc u niego, kradł go, to iest: nabiał y słoninę [...], tatarki takze miare na chłopcu iego wyłudził (1624 – 3070).
Jest to roślina zbożowa (gryka), uprawiana ze względu na ziarno, z którego wyrabia się kaszę. Na tym terenie rzadko uprawiana, a dziś we wsiach zagórzań-skich nie uprawia się jej w ogóle. W KGKW nazwę tej rośliny odnotowano raz w pierwszej połowie XVII w.
Nie wiadomo, czy owa tatarka pochodziła z własnej uprawy kowala wnoszące-go skargę, czy też była przez niewnoszące-go zakupiona.