o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
164
cielę, bydło i in., niektóre nazwy wyszły z użycia, jak nazimię, jałowię, latocha, świerzop(k)a i in., a jeszcze inne zachowały się tylko w niektórych gwarach, jak cieluszka // ciełuszka i in. Przedstawione nazwy zwierząt domowych z pewno-ścią nie dają pełnego obrazu zwierząt hodowanych w Kasinie Wielkiej w wiekach XVI–XVIII i nazw, jakimi je określano. W trakcie analizy tego materiału lek-sykalnego, zwłaszcza nazw użytych jednorazowo (hapax legomena), nasuwa się pytanie, czy użyte nazwy należą do słownictwa osób występujących w sprawach odnotowanych w KGKW, czyli stron, a więc ówczesnych mieszkańców Kasiny Wielkiej, czy też jest to słownictwo pisarza, najczęściej nieznanego członka za-konu oo. dominikanów w Krakowie. W moim opracowaniu przyjęłam, że jest to słownictwo mieszkańców tej ziemi.
Słownictwo rolnicze
Przeglądając Księgi gromadzkie wsi Kasina Wielka natrafiamy wciąż na wiele osobliwości językowych, charakterystycznych dla tego zabytku, a właściwie dla polszczyzny południowomałopolskiej tamtego okresu (zob. Kobylińska 2006: 125–136).
Do takich osobliwości wartych omówienia należy grupa rzeczowników z za-kresu słownictwa agrarnego z formantem zawierającym komponent -w- (i nielicz-ne z innymi komponielicz-nentami), a nazywających czynności lub wytwory związanielicz-ne z uprawą i obróbką zboża, lnu i hodowlą bydła. Formacje te wymagają objaśnienia zarówno ze względu na ich wartość semantyczną, jak również ze względu na ich strukturę. Istotna jest również podstawa derywacyjna oraz postać i funkcja for-mantu. Większość tych nazw, jak wspomniałam, została utworzona za pomocą formantu z komponentem -w-.
Rzeczownikom tego typu poświęciła obszerny artykuł Joanna Sobczykowa (Sobczykowa 1994). Pewne informacje o sufiksach z tym komponentem znajdu-jemy również w wielu gramatykach i opracowaniach, jak: Słowotwórstwo doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych (Słowotwórstwo 1996), gdzie omówiono sufiksy: -w, -wa, -wo, -aw, -awa, -ew, -iwo i in. Brak natomiast ob-szerniejszego omówienia tych formantów [z wyjątkiem -wa: pastwa [sic!] (s. 69) i -twa, – pastwa [sic!] (s. 122) i -iwo – przędziwo (s. 122)] w drugiej pracy Krystyny Kleszczowej (1998). W Gramatyce historycznej języka polskiego (Gram. 1955: 187 i 211) uwzględniono przyrostki -iwo || -ywo – przędziwo oraz -wo – mlewo. Więcej miejsca tego typu sufiksom poświęca Henryk Gaertner (1938: 249–250), który mówi o „tworach o wykładnikach ze spółgłoską w (w’)”. Autor wymienia następujące „wykładniki”: -w, -ew, -wo, -wa, -aw, -awa, -i(-y)wo oraz -owie.
Słownictwo rolnicze
Z opracowań dotyczących doby dzisiejszej trzeba wymienić Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego (Grzegorczykowa i Puzynina 1979: 286–298), gdzie autorki omawiają sufiksy: -aw, -wa, -awa, -twa, -iwo, -itwa.
Leksemy, które zostaną tu poddane analizie językowej, należą do słownictwa agrarnego i grupują się wokół czasowników nazywających, mówiąc najogólniej, prace związane z uprawą i przetwórstwem zbóż i innych roślin, z hodowlą bydła, a także nazywają wytwory; to czasowniki: siać || zasiewać, żąć, mleć, prząść, paść (bydło). Powstałe na ich bazie derywaty rzeczownikowe niewątpliwie prymarnie oznaczały czynność (nomina actionis), były to derywaty transpozycyjne, sekun-darnie jednak, w wyniku derywacji semantycznej (derywacja mutacyjna), mogły też przejść do kategorii nazw wytworów (nomina resultati, patientis), a czasem także do innych kategorii semantycznych.
Główną grupę występujących i omawianych tu formacji stanowią rzeczowniki z formantami zawierającymi komponent -w-, rzadko -ć- (formant -cie) lub -ń- (for-mant -nie || -enie). Za pomocą tych for(for-mantów zostały utworzone takie rzeczowni-ki, jak zasiew(y), zasiewie i zasianie, mlewo, mliwo, mełcie, mielenie i in.
Zasiew(y)
Zasiewy przez Antoniego Chrustka [mają być zebrane] (1754 – 3692).
Rzeczownik ten pojawił się jednorazowo i tylko w lm, a kontekst pozwala przyjąć jego znaczenie jako ‘to, co zostało zasiane i wyrosło jako plon’. Jest to zatem formacja określająca wytwór, a więc derywat mutacyjny (nomen resultati). Sstp: brak; SXVI: brak tomu; Trotz: brak; Mącz.: brak; SL: ‘zasiewanie, za-sianie i to, co zasiano’; SW: 1. ’zasiewanie, zaza-sianie’, 2. ‘czas zasiania, siejba, siewka’, 3. ‘to, co zasiano, zboże zasiane, posiew, plon’; SJPD: 1. ‘zasianie czego, siew’, 2. ‘zasiane rośliny; obsiane, zasiane pole’.
Tak więc rzeczownik ten został odnotowany dopiero w SL i miał kilka zna- czeń: czynnościowe, niewątpliwie prymarne (SL, SW, SJPD), a sekundarne w wy-niku derywacji semantycznej – znaczenie przedmiotowe: ‘to, co zasiano, zasia-ne zboże’ (SL, SW, SJPD), a także ‘plon’, czyli ‘zebrazasia-ne zboże’ (SW) i w końcu jako wynik dalszej derywacji semantycznej, pojawiło się znaczenie ‘obsiane, za-siane pole’. SW podaje też znaczenie temporalne ‘czas siania’. Znaczenie zgodne z KGKW – ‘to, co zostało zasiane i wyrosło jako plon’ – wystąpiło tylko w SW (3.).
Jest to rzeczownik rodzaju męskiego, przeważnie używany w lm, utworzony za pomocą formantu -w, od samogłoskowego tematu praeteriti czasownika zasia(ć). Formant -w tworzył więc prymarnie nazwy czynności (nomina actionis), a sekun-darnie – nazwy wytworów czynności (nomina resultati, patientis). Wyrazu tego nie odnotowuje Krystyna Kleszczowa w żadnej ze swoich prac dotyczących doby staropolskiej (zob. Kleszczowa [red.] 1996; Kleszczowa 1998).
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
166
Zasiewie
Obok rzeczownika zasiew(y) w KGKW w pierwszej połowie XVII w. pojawił się rzeczownik zasiewie:
Simon Palczy przy prawie spuścieł roli do zasiewia na 4 korce Zabie Woyciechowi (1634 – 3164).
Kontekst pozwala przyjąć dla tej formacji znaczenie czynnościowe ‘sianie, za-sianie’. Jest to więc formacja transpozycyjna, utworzona za pomocą formantu -wie od podstawy czasownikowej samogłoskowej praeteriti – zasia(ć). Nie występuje w żadnym słowniku historycznym języka polskiego. Uznamy ją zatem za połu-dniowomałopolski regionalizm, wariant słowotwórczy rzeczownika zasiew(y). Formant -wie tworzył więc nazwę czynności.
Zasianie
Następnym rzeczownikiem o tej samej wartości semantycznej co poprzednie (rzeczowniki czynnościowe), będącym wariantem słowotwórczym rzeczownika zasiewie, jest rzeczownik utworzony za pomocą innego formantu (niezawierające-go komponentu -w-), a mianowicie -nie: – zasianie:
Strony zasiania pograniczne [!?], aby się poddani nie wazili zasiewac pogranicznem sąsiadom (1609 – 2922).
Kontekst sugeruje, że jest to rzeczownik o znaczeniu czynnościowym, a więc ma tu znaczenie: ‘czynność siania; zasiewanie’. Został on utworzony od czasow-nika zasia(ć) za pomocą formantu -nie. Jest to formacja orzeczeniowa, transpozy-cyjna.
Stp.: zasianie||zasienie ‘obsianie pól, siew, seminatio’; SXVI: brak tomu; Trotz: notuje; Mącz.: notuje; SL: por. zasiać: ‘zasiać rolę, posiać; siewbę odbyć, zakończyć’; SW: ‘czynność czasownika siać’; SJPD: ‘forma rzeczownikowa cza-sownika zasiać’; KSGP: brak.
Rzeczownik ten, według słowników historycznych, ma znaczenie przede wszystkim czynnościowe – jest to rzeczownik odczasownikowy (gerundium), utworzony od tematu praeteriti zakończonego na samogłoskę czasownika zasia(ć), za pomocą formantu -nie (samogłoska -a- jest rdzenna). Ten typ derywatów uważa się za kategorialny. W KGKW wystąpił tylko raz na początku XVII w. (1609). We wszystkich słownikach podano, że jest to rzeczownik odczasownikowy. I tylko Sstp dookreśla tę czynność, podając, że jest to „obsianie pól”.
Tak więc w KGKW wystąpiły trzy rzeczowniki derywowane od czasownika zasiać. Są to warianty słowotwórcze: dwa utworzone za pomocą przyrostków za-wierających komponent -w-: zasiew(y) i zasiewie oraz jeden z formantem zawie-rającym komponent -ń-: zasianie. Rzeczowniki zasiewie i zasianie mają charakter
Słownictwo rolnicze
czynnościowy; orzeczeniowy (nomina actionis), natomiast rzeczownik zasiew(y) ma charakter przedmiotowy i nazywa produkt (wynik czynności) – nomen re-sultati. Zasiewie i zasianie zostały odnotowane w KGKW w połowie XVII w., a zasiew(y) w pierwszej połowie tego wieku. Wyraz zasiew(y) występuje dopiero w SL i następnych, natomiast rzeczownik zasianie (zasienie) odnotowują wszyst-kie słowniki ze znaczeniem czynnościowym. Ponieważ leksem zasiewie nie wy-stąpił w żadnym ze słowników, dlatego możemy go uznać za regionalizm połu-dniowomałopolski.