Komornik, komornica

Siąg gromad ZK ic H

104

‘bogaty gospodarz’. Ścisły związek z podstawą derywacyjną (nazwy jednostek ziemi itp.) mają pozostałe nazwy: chałupnik, częśnik, przymiarczanin, rolnik, spól-nik, zagrodspól-nik, zarębspól-nik, ziemianin. Wszystkie one zachowują jeszcze w badanym okresie ścisły związek z wyrazem podstawowym i mówią wyraźnie o posiadanej przez chłopa ziemi lub innego majątku. Większość wyszła z użycia. Funkcjonują jedynie nazwy: rolnik i ziemianin, ewoluowały one jednak pod względem seman-tycznym i dziś mają słaby związek z pierwotną podstawą derywacyjną: rolnik to dziś ‘właściciel gospodarstwa rolnego’, ‘pracujący na roli’, a ziemianin to ‘właści-ciel dużej posiadłości ziemskiej’.

N

Komornik, komornica

ze komornicy ospali w chodzeniu do klasztoru na usługi (1720 – 3606); kumornice zas powinne będą według dawnego zwyczaiu po kwarcie kminku polnego co rok do Dwora wydawac (1695 – 3478).

Oprócz wyrazów komornik i komornica w KGKW wystąpiły w szerokim kon-tekście wyrazy, które wyjaśniają ich etymologię:

ma ustąpić Woyciechowi z chałupy i gdzieindziei sobie komory szukac (1706 – 3538); odebrawszy pieniądze komorną (? komorne lub komorą) się nie zgadzała […], chociaz gdzieindziey będzie komornicą (1748 – 3667); podymuie się dobrowolnie chowac u siebie kumorą Iana Nowaka dożywotnie (1723 – 3614); wolny ma być od

komornictwa (1695 – 3486); uwalnia go od komornikostwa (1755 – 3700).

Kuc.: brak; Pawł.: ‘bezrolny wiejski wyrobnik, niemający własnego domu’, ‘bezrolny, mieszkający na kumože – bez własnego domu’; SGG: ‘bezrolny wy-robnik wiejski, mieszkający kątem, „na komorze”, za odrobek’; MSGP: według MAGP (t. IX, cz. II, s. 141–145) nazwy komornik, komornica występują w ca-łej Polsce; SL: ‘komorą lub najmem u kogo mieszkający (mieszkająca)’; SJPD: ‘chłop bezrolny, mieszkający kątem na komornym, w cudzej chacie’.

To znaczenie wyrazu zanikło w związku ze zmianami ustrojowymi wsi. Dziś jest to archaizm. Wyraz wyszedł z użycia wraz z zanikiem desygnatu. Zwraca uwagę także zjawisko fonetyczne: częste występowanie w tekstach grupy uN < oN w wyniku obniżenia artykulacji samogłoski -o- przed sonorną N. Dziś wyraz ko-mornik ma zupełnie inne znaczenie i należy do terminologii prawniczej.

Czeladź

Przełozono sprawę dworską o czeladz (1623 – 3054); a ostatek [ma zostawać] przy roli

Nazwy mieszkańców

Kuc., Pawł.: brak; SGG: rzecz. zbior. ‘służba’; SGP PAN: znaczenie: ‘służba we dworze, w folwarku, na plebanii lub u bogatego gospodarza’; występuje w róż-nych częściach Polski, m.in. w lim. (Słomka); SL: ‘są to owe obojej płci osoby, które za pewne usługi i codzienne pożywienie służą’ (Kluk. Rośl.); SJPD: daw. ‘czeladnicy’.

W KGKW rzeczownik wystąpił trzy razy w w. XVII w znaczeniu jak w SGP PAN. Dziś ta sama wartość semantyczna w języku ogólnym i w gwarze. Rzadkie ze względu na zmiany ustrojowe.

Czeladnik

Skarzył sie Pala na swego czeladnyka: stał sie dekret, zeby ten Woycziech czeladnyk Palin […] oddał dwa złotych [!] (1611 – 2940); ktoryby nie podołał robocye czeladnika (1623 – 3056).

Kuc.: ‘służący’; Pawł.: brak; SGG: ‘służący’; SGP PAN: 1. ‘wykwalifikowany rzemieślnik; terminator; pomocnik majstra’ – oggw.; 2. ‘sługa, służący, parobek’ (przewaga Młp. płd., ale też inne regiony); SL: ‘towarzysz pod majstrem robiący’; SJPD: daw. ‘sługa, służący, pachołek, parobek’.

W KGKW wyraz wystąpił w znaczeniu ‘służący’. Dziś jest to archaizm, a w ję-zyku ogólnym występuje tylko w znaczeniu ‘praktykant u rzemieślnika’ (rzadko używane), natomiast w gwarze spotyka się go w znaczeniu ‘służący’.

Fornal

za Bogaczyka ręczil: Paweł fornal (1605 – 3837).

Kuc.: bez definicji; Pawł., SGG: brak; SL: ‘parobek na wsi od koni’; SJPD: ‘robotnik folwarczny, zwłaszcza pracujący przy robotach rolnych końmi, obsłu-gujący konie robocze’.

Wyraz ten wystąpił tylko raz w XVII w. Być może, iż w KGKW przechodzi już do grupy nazw własnych (zob. dalej: Nazwiska historyczne…). Dziś zupełnie nieużywany w związku ze zmianami struktury gospodarczej wsi.

Najemnik

ktobykolwiek na zaiączę nie posłał rolniczy, zarębnicy, najęmniczy, przymiarczanie, za karę […] zaiącza powinien dacz do dwora (1641 – 5258).

Kuc., Pawł.: brak; SGG: ‘pracownik, robotnik najemny (wynajmujący się do pracy za określoną zapłatą)’; MSGP: ‘człowiek najęty do wykonania jakiejś pracy za zapłatą’ (miech.); SL: który się najmuje na robotę codzienną albo dłuższą, ale nie o swej strawie, ani swym narzędziem etc.’; SJPD: ‘człowiek wynajmujący się do pracy lub jakichś usług na pewien czas za określoną zapłatą, robotnik zatrud-niony na prawach najmu’.

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

106

W KGKW wyraz pojawił się z innymi nazwami mieszkańców wsi (też posiada-jącymi ziemię). Trudno podać jego dokładne znaczenie, ale najprawdopodobniej jest ono takie jak w SJPD. Dziś raczej rzadko występuje.

Luźny

luzni y luzne aby wychodzili do plewidła lecie (1734 – 3646).

Kuc.: ‘wolny (luźny koń)’; Pawł.: brak; SGG: ‘wolny, niezajęty’, np. <luź-ny kój> ‘koń niepracujący aktualnie’ (por. u Orkana (Kostka Napierski, s. 185): Gosławski… Ten luźny wprawdzie […]); MSGP: nie ma znaczenia jak w KGKW, brak z badanego terenu; SJPD: 4. hist. ‘w okresie feudalizmu o chłopie: niemający stałego miejsca zamieszkania, wychodzący z majątku pańskiego bez listu zwalnia-jącego […]’ (zob. Szczucki 2009: 142).

W KGKW wyraz ma znaczenie ‘chłop niemający stałego miejsca zamieszka-nia’ (a więc nieposiadający nic). Jest to substantywizowany przymiotnik. W miej-scowej gwarze wyraz luźny funkcjonuje do dziś w znaczeniu ‘wolny, niezajęty’, a także ‘obszerny, niedopasowany’ (o ubraniu).

Parobek

z myta [‘zapłaty’] parobkow wytrącic (1694 – 3463); wziąc u niego za parobka prawie przez lat 10 (1703 – 3514); [zarębnicy] maią takze parobkow posyłac na stroze (1677 – 3412); Iadwiga Swidrka była podeyrzana dla parobka, ktory tam u niey słuzył (1632 – 3136); Pan Kosinski pobił parobka, ktory iechał przez grunt iego w Kobielniku […], miał płacic razy pąn Kosinski tęmu parobkowi, ale ze tęn parobek mowił słowa nieuczciwe panu Kosinskiemu […], nakazał urząd (1646 – 3298).

Kuc.: ‘służący; młody chłopak, kawaler’, też ‘syn’; ‘dorosły służący’ i ‘do-rosły chłopak’; Pawł.: ‘parobek do koni, ew. też syn gospodarski pracujący przy koniach’; SGG: ‘służący’, ‘dorastający chłopak’, (też ‘syn’); MSGP: ‘kawaler’, ‘młody chłopiec’ (n-tar.), a także ‘służący we dworze za pensję’ (rzesz.) – prze-ważnie z Młp. płd.; SL: a) stróż domowy, der Knecht’, ‘czeladź domowa po dwo-rach do rzemiosła zdatna, parobcy’; SJPD: ‘dawniej stały lub sezonowy robotnik najemny w gospodarstwie rolnym’, ‘służący we dworze’, 2. daw. dziś gw. ‘mło-dzieniec, kawaler’.

W KGKW wszystkie przykłady mają znaczenie ‘służący’. Jest to zatem wa-riant leksykalny wyrazu czeladnik i sługa. W gwarze współczesnej tego regionu występują obydwa znaczenia: ‘służący’ i ‘młody chłopak’, rzadziej ‘syn’. Jest to regionalizm południowomałopolski.

Parobczak

Nazwy mieszkańców

Kuc.: ‘dorastający chłopak’; Pawł.: brak; SGG: ‘dorastający chłopak’; MSGP: ‘służący’ (Mszana), ‘młody służący’ – przeważnie Polska płn.-wsch.; SL: parob-czak zgrubiałe, p. parobek; SJPD: 1. ‘młody parobek do pomocy w gospodarstwie wiejskim’, 2. ‘młody, hoży chłopak wiejski’.

W KGKW wyraz parobczak wystąpił w znaczeniu ‘młody chłopak; służący’. Dodatkowo objaśniono, że był on pomocnikiem w gospodarstwie chłopskim – służył. Jest to więc wariant leksykalny wyrazów: czeladnik, sługa, a wariant sło-wotwórczy w stosunku do wyrazu parobek. W gwarze tego regionu występuje do dziś: <paropcok> w znaczeniu jak w SGG.

Robotnik

a iesli mu kaze co robic, powinien mu dac iesc, iako robotnikowi […], a iesli mu nie da zagonow, tedy, porachowawszy wszystkie dni, powinien mu zapłacic iako robotnikowi (1646 – 3296).

Kuc.: ‘robotnik’; Pawł., SGG: brak; MSGP: ‘robiący końmi w polu drugiego’ (myśl., boch.) i inne znaczenia z innych terenów; SL: ‘robotnik pańszczyźniany odrabiający, który co robi, czyniciel, sprawca działający’, ‘robotnik, który rę-koma albo bydlęciem robi, jako orze, kopie, młóci, sieje’ (Petr. Ek. 10); SJPD: ‘pracownik wykonujący na mocy umowy o pracę roboty fizyczne na koszt […] pracodawcy’.

W KGKW wyraz wystąpił najpewniej w znaczeniu ‘pracownik najemny’ i w takim znaczeniu funkcjonuje do dziś w języku ogólnym i w gwarze.

Sługa

kazdy za swego slugę […] ręcili (1606 – 2893); dwa razy, iako sluga, wziął sobie po kęsku masła (1624 – 3070); ktobykolwiek w ograniczney karczmie pił, bądź szom gospodarz albo zona, albo sługa, winy Panskey złotych 3 bez odpuszczenia (1641 – 3261).

Kuc.: ‘służąca’; Pawł., SGG: brak; MSGP: ‘służący’ – to znaczenie przeważa; występuje też na północy; SL: ‘służący, w służbie czyjej zostający, der Diener’; SJPD: przestarz., dziś książk. ‘ten, kto […] zajmuje się czyimś domem, gospodar-stwem’.

Jest to wyraz dwurodzajowy. W KGKW wystąpił w znaczeniu ‘pracownik na-jemny w gospodarstwie’. W zabytku pojawił się również czasownik służyć ‘być na służbie’:

ani za mąz posc, ani słuzyc nie chcą (1670 – 3390).

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

108

Służebnik

na then czass sluzebnika y pisarza Iey Mosczy (1581 – 2753).

Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: notuje; SL: słown. kościelne; SJPD: hist. w średniowiecznej Polsce: ‘ten, kto należał do ludności zależnej, obowiązanej do pewnych posług’; 2. przestarz. ‘ten, kto służy komu, jest w czyjej służbie, sługa, służący’.

W KGKW wyraz ten pojawił się w XVI w. i został użyty w znaczeniu jak SJPD. We współczesnym języku polskim ani w gwarach nie występuje. Jest to dziś niewątpliwie archaizm, wariant leksykalny nazwy: czeladnik, sługa, parobek.

W tej grupie znalazły się nazwy mieszkańców nieposiadających ziemi ani cha-łupy i najczęściej wynajmujących się do pracy (na służbę) do dworu lub do bo-gatych gospodarzy. Zaliczyłam tu takie rzeczowniki, jak: komornik, komornica, czeladź (rzecz. zbiorowy), czeladnik, sługa, służebnik, parobek, parobczak, fornal, robotnik, najemnik, luźny. Są to na ogół synonimy (warianty leksykalne lub słowo-twórcze). Część tych wyrazów zanikła, jak komornik (dziś ma zupełnie inne zna-czenie), fornal, sługa, służebnik, czeladź, luźny, a inne, jak parobek i parobczak, funkcjonują wyłącznie w gwarze, często w innym znaczeniu.

i

Domowy

iest wiadomy wszystkich miejsc y wszystkich rzeczy iako domowy, nayczęsciey tam przebywaiący (1767 – 3731).

Kuc., Pawł., SGG: brak; SGP PAN: 2. ‘związany z domem, gospodarstwem, obejściem jako miejscem zamieszkania […]; należący do domu, do rodziny […]’; ogólnogwarowe; SL: ‘do domu należący, ściągający się do domu, czy to fizycznie, czy ekonomicznie, czy moralnie’; SJPD: ‘będący w jakimś związku z domem jako mieszkaniem […]’.

W KGKW wyraz wystąpił w znaczeniu jak w SGP PAN. Jest to zsubstanty-wizowany przymiotnik. Również w gwarze w tym znaczeniu nie występuje. Jest to archaizm. Współcześnie w języku ogólnym został zastąpiony przez bardziej wyrazistą i jednoznaczną formację domownik.

Postronny

aby im pierwey mełli iak postronnym (1750 – 3680).

Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: brak w tym znaczeniu; a tylko: ‘gość nieza-proszony na wesele, a przypatrujący się z boku zabawie weselnej’ (Dąbr. Tarn.);

Nazwy mieszkańców

SL: ‘obcy, zagraniczny, cudzoziemski’; SJPD: 1. ‘sąsiedni, sąsiedzki, pogranicz-ny, ościenny; zamiejscowy, zagraniczny’; 2. ‘nie należący do danego grona, grupy ludzi, środowiska; obcy, cudzy, nie swój’.

Wyraz ten, zsubstantywizowany przymiotnik, w KGKW użyty jest w zna-czeniu ‘człowiek z zewnątrz, spoza Kasiny, nienależący do gromady (do wsi)’. Funkcjonuje także dziś w języku ogólnym, może rzadziej w gwarze, raczej w zna-czeniu 2. SJPD.

Do grupy tej zaliczyłam tylko dwa rzeczowniki: domowy i postronny, mające wartość przeciwstawną, choć chyba nie można ich uznać za pełne antonimy.

W KGKW pojawiły się również nazwy ludzi nienależących do wsi, do groma-dy, jak pograniczny (zob. pogranicze), zagraniczny (zob. zagranica), ograniczny (zob. ogranica), a także ludzi pozostających w konflikcie z prawem, jak biegun ‘zbieg’, złodziej i in. Te ostatnie należą jednak do słownictwa prawnego (prawni-czego).

Przedstawione słownictwo pokazuje strukturę majątkową i socjalną wsi na terenie południowomałopolskim w XVI–XVIII w. We wsi mieszkali: poddani, obywatele, ale przede wszystkim właściciele większych lub mniejszych jednostek gruntu, a więc gospodarze || gazdowie, kmiecie, rolnicy, zarębnicy, przymiarcza-nie. Przebywali też tam ludzie niemający ziemi, wynajmujący się do pracy, jak komornicy, czeladnicy (|| czeladź), parobcy, robotnicy, słudzy, najemnicy, luźni. W grupie tej niewątpliwie synonimami są gazda, wyraz o charakterze regionalnym (podhalański) i gospodarz (o szerszym, ogólnopolskim zasięgu). Podobnie kmieć i rolnik są także synonimami; dziś rolnik ma zasięg ogólnopolski i inne znaczenie niż w analizowanych tekstach, natomiast kmieć i wówczas, i obecnie jest regiona-lizmem, podobnie jak gazda.

Szereg nazw pospolitych tej grupy występujących wówczas na tym terenie wykazuje jeszcze silny związek motywacyjny pomiędzy podstawą derywacyjną a derywatem, co w okresie późniejszym uległo zatarciu, np. rolnik: rola; zarębnik: zarębek; zagrodnik: zagroda; przymiarczanin: przymiarek (Przymiarki); komor-nik: komora; częśkomor-nik: część; ziemianin: ziemia; domowkomor-nik: dom(owy).

Wiele z nich, jak parobek, czeladnik, czeladź, kmieć, gromada i inne można było jeszcze do niedawna spotkać w gwarach tego regionu. Część z nich jednak, jak komornik, komornica, parobek, czeladnik (‘sługa’), czeladź, chałupnik, do-mowy, postronny, ograniczny, pospólstwo, poddany, zagrodnik, zarębnik, zanikły wraz ze zmianą sytuacji społecznej (ustrojowej) na wsi lub ze zmianą struktury agrarnej. Przyczyną zmian jest więc zanik desygnatów.

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

110