Młynarz, młynarka ‘żona młynarza’:

Podali suplikę młynarze tuteczni (1705 – 3535); Uskarzała się gromada na młynarzow Kasinskich (1733 – 3640); Młynarz w gornym młynie ma podeyrzanego syna strony szkody w mełciu gromadzie (1632 – 3142); Młynarz gorny oskarzony o spustoszenie chałupy (1677 – 3404); Iagnieszke Gocalonke, sierote, oddano do wychowania

młynarce dolnej (1677 – 3405); sprawa między młynarką y kramarką (1705 – 3533).

Sstp: młynarz ‘właściciel młyna lub kierownik młyna, ten, kto się zawodowo zajmuje młynarstwem, molendinator, pistor, molitor, qui molam posidet vel regit’; Mącz: młynarz (3 razy), oryg. N. sg Młynarz ; SXVI: Młynarz (120 razy): mły-narz || młyniarz ’człowiek pracujący we młynie; właściciel młyna’; SL: młymły-narz (bez definicji); SJPD: młynarz ‘rzemieślnik zajmujący się młynarstwem, człowiek pracujący w młynie lub nim zarządzający, właściciel młyna’; BSE: młyn, mły-narz i in.: „zakrawa pozornie na rodzime urobienie od *mel- ‘mleć’; ależ Litwa i Słowianie młynów, ani wodnych, ani wietrznych, nie znali, tylko żarna [nie poja-wiły się w KGKW]. Jest więc pożyczka z łac. mulinum’; Rusek – brak.

Wszystkie użycia nazwy młynarz w KGKW to appellativa.

Nazwa ta, a właściwie człowiek będący młynarzem, nie spełnia kryteriów sta-wianych wykonawcom zawodów, uznanych za rzemieślnicze. Wprawdzie „wy-twarza” on mąkę, ale robi to nie on sam, a młyn, urządzenie (maszyny, mecha-nizm). Poza tym młynarz może być tylko właścicielem młyna, a nie wykonawcą zawodu, pracownikiem we młynie. Co zatem jest owym kryterium pozwalającym zaliczyć nazwy tylko niektórych zawodów do węższej grupy semantycznej – nazw rzemieślników, rękodzielników? R z e m i e ś l n i k (rękodzielnik) musi własno- ręcznie za pomocą prostych narzędzi wytwarzać, formować coś, jakiś przedmiot (przedmioty) z odpowiedniego materiału, co zresztą podkreśla definicja SJPD (zob. powyżej). Nie może tego robić maszyna czy urządzenie mechaniczne, a tak jest w przypadku młynarza.

W zebranym materiale za nazwy rzemieślników uznałam tylko 12 nazw wy-stępujących w KGKW w okresie XVI–XVIII w. Są to, jak widzieliśmy: bednarz, knap, kołodziej || stelmach, kowal, krawiec, nieckarz, skrzyniarz, szwiec || sutor, śćklarz (szklarz) i tokarz. Trzy nazwy, knap, stelmach i sutor (dwa ostatnie to warianty leksykalne) są obcymi pożyczkami. Także bednarz ma głębokie, ety-mologiczne korzenie germańskie, ale jako formacja jest już rodzimy (derywat od bednia). Pozostałe nazwy są rodzime, słowiańskie.

Pod względem słowotwórczym są to formacje o zróżnicowanej strukturze: odrzeczownikowe (4): bednarz (< bednia ‘kubeł’, dziś gw.), nieckarz (< niecki || niecka), skrzyniarz (< skrzynia), szklarz (< szkło) (śćklarz < śćkło); odczasowniko-we (4): kowal (< kować (kuć)), krawiec (< krawać (krajać, kroić)), szwiec (szewc) (< szyć), tokarz (< toczyć); złożenia (1) (rzeczownik + czasownik): kołodziej (< koło

Nazwy r

zemieślnik

ów

+ dziej(ać)); niepodzielne, obce (3): knap, stelmach, sutor. Jako formanty słowo-twórcze w tej grupie semantycznej wystąpiły sufiksy: -arz (5): odrzeczownikowe – 4 i odczasownikowe – 1: bednarz, nieckarz, skrzyniarz, szklarz; tokarz; -al (1): odczasownikowe – kowal; -‘ec (2): odczasownikowe: krawiec, szwiec.

Zastanawiając się nad pochodzeniem tych nazw, stwierdzamy, że część z nich powstała od nazwy czynności, którą dany rzemieślnik wykonuje – kowal, krawiec, szwiec, tokarz, lub od wytwarzanych przedmiotów – bednarz, kołodziej, nieckarz, skrzyniarz, szklarz. Knap, stelmach i sutor jako nazwy obcego pochodzenia są pod tym względem nieczytelne.

Wszystkie te nazwy, z wyjątkiem sutora, są znane do dziś w gwarze tego re-gionu, choć właściwie niektóre rzemiosła już nie istnieją, a więc i nazwy powoli zanikają (lub zanikły), jak nieckarz, skrzyniarz, a także knap, kołodziej, bednarz. Nazwa sutor zachowała się na tym terenie jako nazwa własna, osobowa i miejsco-wa (n. osiedla), zresztą inne nazwy również: Bednarz, Kołodziej, Tokarz, Knap i in. (zob. Kaleciak 1967: 80–82; też dalej: Nazwiska historyczne).

Wraz z rozwojem przemysłowym i społecznym zmieniło się rzemiosło (i rze-mieślnicy), co zauważa Wielka Encyklopedia Powszechna PWN (X 242):

rzemiosło [hasła rzemieślnik brak] [wraz ze zmianami technicznymi] „pojęcie rz[emiosła], będące dawniej synonimem prymitywnej techniki wytwarzania, uległo istotnym zmianom. [...] W krajach wysoko rozwiniętych – rz[emiosło] współczesne w niczym już zwykle nie przypomina rz[emiosła] średniowiecznego.

Patrząc na wymienione nazwy z punktu widzenia językowego obrazu świata, zauważamy, że w KGKW poszczególni rzemieślnicy pojawiali się z następującą częstotliwością: knap – 58 razy, kołodziej – 22 razy i stelmach – 2 razy, szwiec – 23 razy i sutor – 2 razy, kowal – 15 razy, krawiec – 10 razy, bednarz – 6 razy, skrzyniarz – 3 razy, nieckarz – raz, szklarz – raz, tokarz – raz. Najczęściej wystę-powała więc nazwa młynarz (60 razy) i młynarka (6 razy), nie należą one jednak, jak już wspomniano, do nazw rzemieślników. Można się zastanawiać, czy te cyfry odpowiadają ilości rzemieślników funkcjonujących w społeczeństwie wiejskim Kasiny Wielkiej, czy też ich ilość odzwierciedla tylko częstotliwość, z jaką po-szczególni rzemieślnicy (a często już tylko nosiciele tej nazwy jako n. własnej) występowali w sytuacjach prawnych lub wchodzili w spory prawne i dlatego byli odnotowywani na kartach analizowanego zabytku. Nie potrafimy dać na ten temat w pełni adekwatnej odpowiedzi, ale raczej chodzi tu o tę drugą sytuację.

Wymienieni rzemieślnicy zaspokajali następujące potrzeby związane z życiem codziennym społeczności wiejskiej w wiekach XVI–XVIII: 1. wykonywali odzież i obuwie: knap – wyrób płótna lnianego (konopnego) i sukna; szwiec – wyrób obuwia; krawiec – szycie odzieży; 2. wykonywali podstawowe sprzęty domowe i gospodarskie: kołodziej || stelmach – wyrób wozów i ich części, kowal – wyrób

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

134

żelaznych części wozu, a także innych potrzebnych w gospodarstwie drobnych żelaznych urządzeń; kucie koni; 3. wyrabiali różne naczynia i sprzęty: bednarz – wyrób naczyń domowych z klepek (cebrzyków, putni, dzieżek itp.); skrzyniarz – wyrób skrzyń do wozów oraz skrzyń domowych na ubrania, sąsieków itp.; niec-karz – wyrób niecek, czyli naczyń do przygotowywania ciasta na chleb, czyszcze-nia zboża (przez poruszanie w nieckach zanieczyszczeczyszcze-nia wychodziły na wierzch i można je było usunąć), kołysania i kąpania dzieci i in.; tokarz – wyrób (tocze-nie) różnych okrągłych elementów sprzętów i narzędzi; 4. świadczyli inne usługi: szklarz (śćklarz) – wyrób szkła, a później także wprawianie szyb do okien. Zwraca uwagę brak cieśli – rzemieślnika budującego chałupy, stolarza – rzemieślnika wyrabiającego sprzęty domowe, a także garncarza – rzemieślnika wyrabiającego garnki i miski gliniane, koszykarza || koszyczarza – rzemieślnika wyrabiającego koszyki, półkoszki i in. Brak ich na kartach KGKW nie wyklucza ich istnienia we wsi (zob. Kaleciak jw.). Gdyby nie te braki, można by przyjąć, iż w analizowanym zabytku, ukazującym obraz fragmentu życia mieszkańców wsi południowomało-polskiej w XVI–XVIII w., istniały i zostały zaświadczone nazwy mieszkańców tej wsi uprawiających rzemiosła najbardziej potrzebne dla egzystencji tego spo-łeczeństwa w owej epoce. Jak zauważył J. Wyrozumski (1970: 634), w średnio-wieczu „cała niemal ludność wieśniacza trudniła się wytwarzaniem większości niezbędnych jej w gospodarstwie i w życiu codziennym przedmiotów i sprzętów”. I tak było zapewne w Kasinie Wielkiej.

Tytulatura

Ciekawym składnikiem języka Ksiąg sądowych wiejskich Kasiny Wielkiej jest tytulatura związana z przedstawicielami wszystkich stanów występujących na kar-tach ksiąg, a więc chłopów, chłopów pełniących funkcje w gromadzie, mieszczan, szlachty i najliczniejsza – duchownych (zakonników).

Tytulatura stanowiła element staropolskiej grzeczności, była i jest zjawiskiem ze sfery obyczaju, wyrasta z podłoża kulturowego społeczeństwa i zawiera cechy jego kultury. Jest składnikiem etykiety językowej, a jej wykładnikami są różno-rodne elementy leksyki, wprowadzane do tekstów w funkcji grzecznościowej. Są one uzależnione od sytuacji (Wojtak 1992: 43–44). Wybór elementów języko-wych w zakresie tytulatury (i etykiety w ogóle) jest zdeterminowany gatunkiem wypowiedzi. Krystyna Mroczek (1978) pisze, że w okresie staropolskim tytuły były stałym i obligatoryjnym składnikiem inskrypcji i subskrypcji w listach, po-sługiwano się nimi również w wypowiedziach dotyczących określonej osoby,

cho-Tytulatura

ciaż nieskierowanych bezpośrednio do niej (Cybulski 1994). Jak wykazują bada-nia, tytulatura, szczególnie urzędnicza, stanowiła charakterystyczną cechę polskiej etykiety (jw.; też Wiśniewska 2002) i jeszcze w XVIII w. była w pełni żywot-na. Mimo likwidacji dawnej struktury społecznej w XIX w. istniały jeszcze, jak dawniej, stany – szlachta, mieszczaństwo, duchowieństwo i chłopi – używające przysługującej im tytulatury. Zanika ona dopiero około połowy XX w. (Rachwał 1992: 41). Przedmiotem niniejszej analizy będzie tytulatura występująca w tek-stach prawniczych, w tektek-stach pisanych o charakterze pragmatycznym, nasta-wionych na informację, niezawierających więc wykładników bezpośredniej re-lacji między nadawcą a odbiorcą. Formuły grzecznościowe obowiązujące w tym przypadku były niewątpliwie sformalizowane i istniała pewna obowiązkowość określeń, wynikająca z sytuacji społeczno-prawnej. Omówimy tu występującą w KGKW tytulaturę związaną z poszczególnymi stanami.

c

Chłopi występujący w KGKW zazwyczaj są wymieniani z imienia i nazwiska (które nie zawsze jest już ustabilizowane), np. Piotr Brzeg, Walenty Wrzecionko, Matysz Fornal i in., czasem występuje tylko jeden człon nazwy osobowej (imię lub nazwisko), np. Jan Lach s Prokopem; wystąpił Żaba itp. W okresie staro- i średniopolskim chłopom przysługiwał epitet grzecznościowy – pracowity. W ca-łym zebranym materiale wystąpił on zaledwie kilka razy w różnych wariantach leksykalnych: w postaci łacińskiej – laboriosus (6 razy – XVI i XVII w., tylko w kontekście łacińskim), polskiej – robotny ‘pracowity’ (3 razy – XVI w., taki wyraz występuje do dziś w gwarze tego regionu) i pracowity (1 raz – XVIII w.):

Laboriosus

Coram quo iudicio veniens laboriosus lacobus Piech non compulsus nec coactus, sed sua spontanea voluntate publice recognovit, quia suam hereditatem propriam vendidit

laborioso Mathiae Fleg cum omnibus agris et pratis sic late et longe, prout solis tenuit, et 4 animalia laboriosa [!], scilicet duos boves et duos equos […] (1541 – 2694) (laboriosi ‘pracowici’ – chłopi i 4 zwierzęta domowe pociągowe!); advocati laboriosi Bartolomei Kuba (1642 – 3269); laboriosum Albertum Kania colonum Casinensem (jw.).

Robotny

Epitet grzecznościowy robotny wystąpił tylko w XVI w.:

przes robotnego Woicecha soltissa (1575, 2740); robotni Simon woit (1575 – 2741); Stanawssy przed thim sądem zagaionim robotni Kuss Maczek zapisuie (1586 – 2757).

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

136

Pracowity

Epitet pracowity, synonim do robotny, pojawił się dopiero w połowie XVIII w. i odnosi się do komornika, a więc chłopa najniższej hierarchii:

Sprawa pierwsza – Między Antonim Chrustkiem […] a pracowitym Woytkiem

Kulaskiem, komornikiem z przymiarkow (1750 – 3677).

Jeżeli chłop pełnił funkcję wójta lub był ławnikiem (przysiężnikiem), wówczas przysługiwał mu epitet honoryfikatywny, choć nie był on obligatoryjny (wiele na-zwisk bez epitetu). W analizowanych tekstach w tej funkcji wystąpiły przymiot-niki: opatrzny (kilkadziesiąt użyć), szlachetny (1 raz), wierny (1 raz) i poczciwy (1 raz).

Opatrzny

Opatrzny w odniesieniu do wójta i ławników pojawia się w całym badanym okresie – XVI–XVIII w. Przymiotnik ten miał znaczenie ‘oględny, ostrożny, roz-tropny, przezorny, przewidujący, zapobiegliwy’ (RPSDP):

Sąd wielki […] iesth obchodzony przesz opatrznego męza Andrzeia Lulka na ten czasz

woytha nowo obranego (1597 – 2782). (Dalej jednak bez epitetu: Strony Jędrzeia Lulka na ten czasz woytha) (1597 – 2782); stanąwszi oblicznie opatrzny Mikolay Birzmolowsky, synowiecz tegosz nieboszczika Wydry (1597 – 2792); Sąd wielky

zagaiony iest […] przes opatrznego Stanisława Lulka woyta i opatrznich lawnykow siedmy (1605 – 2829); przez Macieia Kowalczyka, nowo od gromady obranego woyta, y woznego opatrznego Stanisława Puta (1748 – 3669); Sąd wielki rugowy Kasinski zagaiony […] przez opatrznego Matyasza Trzepaczkę, woyta Kasinskiego y przez

opatrznych ławnikow (1767 – 3737).

Epitet honoryfikatywny opatrzny występował przed nazwą osobową (imię i na-zwisko – zob. wyżej) lub przed nazwą funkcji albo po niej:

Sąd wielki rugowy zagaiony […] przez Macieia Trzepaczkę, woyta opatrznego (1741 – 3652).

Szlachetny

Epitet szlachetny pojawił się jednorazowo w połowie XVII w., ma zatem cha-rakter efemerydy:

do rak [rąk] szlachetnego Grzegorza Mistarza y Woyciecha Knapa, na ten czasz

ławnikow Kasinskich (1652 – 3366).

Wierny

Podobny charakter ma epitet grzecznościowy wierny (koniec XVII w.): Sąd doroczny wielki zagaiony […] przez wiernego Błazeia Skwarczka, woyta, y urzędownych ławnikow (1689 – 3441).

Tytulatura

Poczciwy

Jeden raz również, w połowie XVII w., pojawił się epitet poczciwy w odniesie-niu do chłopa pełniącego funkcję ławnika:

daie […] podcziwemu Grzegorzowi Mistarzowi, ławnikowi kasinskiemu (1652 – 3365). Ławica jako ‘rada; zgromadzenie ławników, przysiężnych’, a więc chłopów peł-niących funkcje w gromadzie, pojawiła się w KGKW dopiero w XVIII w. i przy-bierała epitety honoryfikatywne w postaci przymiotników: uczciwa (8 razy), sła-wetna (1 raz) i opatrzna (1 raz):

ze woyta y uczciwą ławice zniewazył słowami niepotciwemi (1717 – 3577 – 3 razy); iako się pokazało przy uczciwey ławicy (1729 – 3628) (ale też bez tytułu: przy obecności ławicy (1726 – 3622)); przy obecności […] ławice sławetney (1730 – 3636); opatrzna tedy ławica […] osądziła (1703 – 3520).

m

Tylko w jednej notatce jest mowa o mieszczce krakowskiej (połowa XVII w.): Stanisław z Kasiny, Putow syn, poiał sobie za małzonkę Jadwigę Malarczankę, czorke

slawetney Paniey Katarzyny Sebastianowej Malarki z Krakowa […] przerzeczona pani Katarzyna […] (1649 – 3330).

W stosunku do owej mieszczki użyto tytułu grzecznościowego pani lub rozszerzo-nego o epitet honoryfikatywny związku sławetna pani.

s

Mężczyźni. Formuła tytulatury przedstawicieli szlachty (występuje w KGKW właściwie tylko do końca XVI w.) była następująca (składniki te nie były obliga-toryjne i mogły występować w różnej kolejności – tu przedstawiamy wszystkie możliwości): 1. tytuł grzecznościowy – Jego Mość, najczęściej zapisany w postaci skrótu I.M.; 2. tytuł grzecznościowy pan || łac. dominus (w tekście łacińskim), cza-sem rozszerzony o tytuł określający sytuację prawną; 3. imię (nieobligatoryjnie) i nazwisko. W KGKW brak epitetów honoryfikatywnych:

Jego Mość

za […] rozkazaniem I.M. pana Przeczlawa Niewiarowskiego (1590 – 2769); przykazał

I.M. pan Niewiarowsky (1593 – 2776); krom dozwolenia I.M. pana Przeczlawa Niewiarowskiego, pana dziedzinnego [‘dziedzicznego’] (1590 – 2768); I.M. pan dziedzinny, pan Niewiarowsky (1593 – 2776).

SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H

138

Czasem występuje tylko jeden składnik tytulatury – pan || dominus (w tekście ła-cińskim), ewentualnie z tytułem grzecznościowym: