Iasiek iaką miał nadaną wymowę od rodziców swoich (1767 – 3739).
Kuc., Pawł.: brak; SGG: ‘dożywocie; kawałek gruntu używany do śmierci, przeważnie przez (starych) rodziców (czasem innych członków rodziny), którzy cały grunt zapisali dzieciom’; MSGP: ‘ziemia przekazana dziecku, ale używana jeszcze przez ojca do jego śmierci (siedzieć na wymowie)’ – Dąbr. Tarn., lim. i in.; SL: brak w tym znaczeniu; SJPD: daw. dziś gw. ‘to, co sobie wymówiono, zastrzeżono; warunek, zastrzeżenie’.
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
70
Jest to nazwa o ograniczonym zasięgu funkcjonowania. Kontekst z KGKW nie pozwala na ustalenie jego dokładnego znaczenia. Przyjmuję więc takie, jak w miejscowej gwarze (SGG i MSGP). W SJPD występuje znaczenie szersze. Synonimem gwarowej nazwy wymowa jest w języku ogólnym dożywocie. Leksem ten wystąpił w KGKW w kontekście:
druga czwarcizna Pawła Kordy iest pod dozywociem Błazeia Kordy (1753 – 3687). Wydaje się, iż dożywocie jest terminem prawnym o znaczeniu: ‘pozostający w używaniu do końca życia’. Nie jest to więc synonim nazwy wymowa. Dziś w ję-zyku ogólnym występuje tylko nazwa dożywocie, a w gwarach wymowa. Jest to, moim zdaniem, regionalizm.
Wzór
kupieł […] ogrod przy wzorze panskim (1654 – 3373); upominali się dziedzictwa zagrody we wzorze panskim (1743 – 3658).
Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: brak tego znaczenia; Żurowski (1977: 143) podaje: „od XVI w. ‘zaorany teren uprawny’ notowany tylko jeden raz przez Sł XVI w. z Klonowicza (Flis). Późniejsza polszczyzna w tym znaczeniu nie notu-je”; SL tylko znaczenie: ‘wzoranie, grunt wzorany; das Aufackern’; wzorać ‘orząc wzorywać, wzruszać’; SJPD: brak w tym znaczeniu.
W KGKW jest to nazwa pewnej powierzchni ziemi. Zapis z połowy w. XVIII. Brak tego appellativum we współczesnej gwarze tego terenu, podobnie jak w języ-ku ogólnym. Natomiast notatka w KGKW jest dużo późniejsza niż dane w infor-macji Żurowskiego, a wzór ma w zabytku wartość ‘ziemia uprawna’, tu: ‘będąca własnością pana (dworu)’.
Zagumnie
obiecał […] puł [!] roli swoie od zagumnia az do lassu wzdłusz (1644 – 3272). Kuc., Pawł., SGG: brak; SL: brak; jest tylko przymiotnik zagumienny; SJPD: gw. ‘pole, droga za gumnami’.
W materiałach MSGP występuje znaczenie ‘miejsce za gumnem, za zabudowa-niami gospodarczymi, za stodołą’. Nazwa ta występuje w ciesz., jas., przew., łań., tarn., biłg., gar., chojn., radz.-podl., a więc głównie w Polsce południowej i dziś często jest już nazwą własną terenową.
Jest to, moim zdaniem, nazwa okazjonalna, występująca jedynie w konkret-nych warunkach terenowych (musiało stać tam gumno, a więc np. we dworze). To appellativum ma niewątpliwie skłonność do przechodzenia w nazwę własną tere-nową (jak w MSGP). Nie spotkałam takiego wyrazu w miejscowej gwarze – ani jako ap., ani jako nomen proprium.
n
azwy pól
nazwy pól
n
azwy pól uprawnyChKopanina
Sztukę pola przyczynili do swego pola z panskiego lasu, konwent ustępuie tey kopaniny wiecznemi czasy (1764 – 3721).
Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: ‘ pole po wykarczowanym lesie, karczowi-sko’, garw., łuk., lub., krak.; SL: ‘to, co się kopało, okopało, odkopało, miejsce ko-pania’; SJPD: 3. ‘miejsce kopania, miejsce skopane, rozkopane; karczunek, pole po wykarczowanym lesie; nowina, karczowisko’.
W KGKW wyraz wystąpił tylko raz w XVIII w. w znaczeniu ‘pole powstałe po wykarczowanym lesie, karczowisko’. W gwarze tego terenu funkcjonuje w zna-czeniu ‘pole przygotowane do uprawy, np. po wykarczowanym lesie’ (zob. też łaz(y)).
Łaz(y)
Strony łazow, ktore sobie niektorzy poddani w lasach Panskich powykopali y pol
poprzyczyniali […] z tych łazow poprzyczynionych, azeby te gronta przyczynione odebrac (1688 – 4339).
Kuc.: brak (ślad tylko w derywacie łazówka ‘mocna kopaczka o ostrzu w kształcie prostokąta, służąca do wykopywania kamieni, przekopywania twardej ziemi itp.); Pawł.: brak; SGG: ‘pola na stromym zboczu’ (?) (zapewne powstałe w wyniku karczunku lasu, krzaków); MSGP: ‘pole wypalone’ – żyw., ‘pola pod lasem, pastwiska’ – myśl., kiel., kraśn.; SL: plur. ‘karcze, korzenie, pniaki, chro-sty’, „Łazy na gajowiskach wypalają, potym ziemię lemieszem wzruszają” (Haur); SJPD: gw., reg. a) ‘miejsce po wypalonym lub wykarczowanym lesie, przeznaczo-ne pod uprawę lub na pastwisko’.
W KGKW znaczenie jak w SJPD. Współcześnie w gwarze tego regionu zacho-wało się w nazwach własnych terenowych, jak: Łazisko(a) itp.
Ogród
ma mu dopusczyc sescz zagonow w ogrodzie (1613 – 2947); zagony w polu y w ogrodzie (1646 – 3296); ze mu ogrod zalewa (1695 – 3468); krowę dworską w ogrodzie się pasącą (1694 – 3463); wymowił sobie Piechowka w ogrodzie zagonow dziewięc (1649 – 3341); puł [!] staiania pola na ogrod za potokiem (1636 – 3210).
Kuc.: ogród; ogrót; Pawł.: ogrůt – bez definicji; SGG: ogród, ogrody ‘pole blisko domu o lepszej ziemi’; Według materiałów zgromadzonych w MSGP
wy-SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
72
raz występuje na całym obszarze Polski i ma wiele znaczeń, np. ‘łąka przyzagro-dowa’, ‘łąka k. domu’, ‘łąka lub ogród warzywny za stodołą’ (podhal.), ogrody (lm) ‘pola położone tuż za zabudowaniami gospod.’ (wej., gar., łuk., ale także n-tar.). Ma też znaczenie ‘ogrodzona łąka na siano’; SL: ‘ogrodzony plac na drze-wa owocowe (cf. sad), na kwiaty i zioła, der Garten’; SJPD: ‘teren zajęty pod upra-wę warzyw, kwiatów, drzew i krzewów owocowych, zwykle ogrodzony i znajdu-jący się w pobliżu domu’.
W gwarze tego regionu leksem ten współcześnie ma wartość: ‘pole, ziemia lep-sza koło domów; liczne też nazwy terenowe: Ogrody, Na Ogrodzie, Na Ogrodach (często w lm) itp.’; może też ogród w znaczeniu dzisiejszym ‘poletko ogrodzone’.
W KGKW leksem ogród ma znaczenie ‘teren ogrodzony, najprawdopodobniej blisko chałupy i prawdopodobnie o lepszej ziemi’.
Sad
sad w ten sposob trzymac maią (1654 – 3378).
Kuc., Pawł., SGG: brak; MSGP: ‘ogród owocowy’ – różne okolice Polski; w Krak. też ‘choinka’; z Mszany Dolnej (lim.) zapisano: sady są przy oborach, po-tem połowniczyska, dalej zaś u szczytu pagórków owsiska; SL: ‘ogrody na same tylko drzewa urodzajne sadami nazywają się’ (Kluk); SJPD: ‘teren, na którym zostały zasadzone drzewa i krzewy owocowe; ogród owocowy’.
W KGKW wystąpił jeden raz, zapewne w znaczeniu jak w języku ogólnym. Tak też współcześnie w gwarze tego regionu.
Zagon
v ogrodzie pod iarzinę [‘zboże i inne uprawy jare’] zagonuf 2 dawal (1604 – 2826); Błazey Strzyz skarzył na Iana Wcisła o zagon kapusty, drugi markvie (1626 – 3192);
zagonow w ogrodzie 4, na polu zagonow kilka (1676 – 3400); pasierb ma mu dopusczycz sescz zagonow w ogrodzie (1613 – 2947); miał sobie pole, czyli zagony, puszczone
(1754 – 3692); ze iey nie dał zagonow do uzywania (1705 – 3523).
Kuc.: ‘część pola od bruzdy do bruzdy’; Pawł.: zågon ‘wąski pas gruntu od jednej bruzdy do drugiej’; SGG: ‘część pola ornego od bruzdy do bruzdy; zagony <zogóny> – ‘zagony, pola’; na zagonach <na zogónak> – w polu, na polu; MSGP: ‘pas pola między dwiema bruzdami’ ‘kilka skib’ – różne okolice Polski; 1/16 roli’, ‘6 morgów pola’ – lim.; SL: ‘na roli zagon, to, co w ogrodach grzęda, pewna licz-ba skib i bruzd, od drugich większą bruzdą oddzielona’; SJPD: ‘wąski, długi pas ziemi uprawnej, ograniczony bruzdami’.
W KGKW i w gwarze tego regionu występuje znaczenie takie, jak w podanych słownikach. Ale w lm pojawia się znaczenie nowe: ‘pole, ziemia’. I tę wartość semantyczną znajdujemy w dwu ostatnich przykładach. Por. też gwarowe <idź na
n
azwy pól
zogóny i łukob ziymńokóf> (idź na pole i ukop ziemniaków). Natomiast w pierw-szych cytatach zagon to ‘jednostka ziemi’.
N
azwy pól związaNez koNkretNymi uprawamiNazwy pól związane z konkretnymi uprawami stanowią specyficzną grupę semantyczną. Należą do nich:
Marchwisko
Wymawia sobie na rok marchwisko (1652 – 3362).
Kuc., Paw., SGG: brak; MSGP: ‘pole, na którym rosła marchew’; bardzo słaba dokumentacja; SL: ‘pole na marchew’; SJPD: ‘zagon, pole, na którym rośnie mar-chew lub z którego została zebrana marmar-chew’.
W KGKW wystąpiło znaczenie: ‘pole (zagon) przeznaczone pod marchew, na którym się uprawia marchew, z którego zebrano marchew’. W gwarze tego re-gionu: marchwisko <markfisko> ma znaczenie jak w SJPD. Do dziś funkcjonuje w języku ogólnym i w gwarze.
Żytnisko
zeby Nowakowie zbierali oziminę y połownik na zytnisku przez ieden rok, a na rolach płonnych […] połozą nawozy (1690 – 3448); zytniska, co teraz na nich ma zyto, do dwu lat ma uzywac Piechowka (1649 – 3341).
Kuc.: ‘ściernisko po życie’; Pawł.: ‘ściernisko po życie’; SGG: ‘pole po zżę-ciu żyta’; W MSGP występuje szereg przykładów użycia tego wyrazu, zawsze ze znaczeniem ‘pole, ściernisko po zżętym życie, wyjątkowo – pszenicy’; SL: ‘pole żytnie, na którym rosło żyto’; SJPD: ‘pole, na którym rosło żyto (i zostało zebra-ne)’, ‘ściernisko po skoszonym życie’.
W KGKW i w gwarze tego regionu nazwa ma wartość jak w cytowanych słow-nikach: ‘pole, na którym rosło żyto’. Natomiast w lm nazwa żytniska <zytniska> mają nieco odmienne znaczenie: ‘pola, na których się uprawia żyto’ (por. owsiska, połowniczyska). W KGKW wyraz ten pojawił się dwa razy w XVII w. w znacze-niu ‘pole (pola), na których się sieje (uprawia) żyto; pole o lepszej ziemi’ (cytat 2.).
n
azwy pól hodowlanyChKoszary
aby […] w polu na koszarach przi swoiem na zito zagonof 2 […] dał (1604 – 2826); przedal pulroliek […] okrom kosaru ( (1606 – 2879).
SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
74
Kuc.: brak; Pawł.: kosår (kosor?) 1. ‘zagrodzenie dla owiec na hali’, może być znany w całej pd. Młp.; SGG: ‘zagroda z żerdek bez dachu, dla owiec lub bydła’; MSGP: brak w znaczeniu jak w KGKW; SL: tylko cytat: Pasterze na inny koszar się przenieśli; SJPD: ‘ogrodzenie lub miejsce ogrodzone, oddzielone na polu lub w lesie, w którym zamyka się na lato owce, krowy itp.; szałas dla owiec, bydła’.
W KGKW nazwa ta ma znaczenie: ‘miejsce koszarowania (przebywania) owiec’ (zob. też Herniczek-Morozowa 1975: I 97). Przykład drugi dwuznaczny. Owce użyźniały miejsce, gdzie koszarowały i później siano tam zboża. Dziś wyraz znany raczej jako ‘zagroda dla owiec’ (por. n. własną Kosarzyska).
Pastewnik
azeby trzymał pastewnik oprocz tamtych zagonow (1703 – 3514).
Kuc., Pawł.: brak; SGG: tylko pasternik; MSGP: ‘łąka, pastwisko’ – przykła-dy z Polski płn.-wsch. Pasternik – Małop. płd. – m.in. lim.; Pawł. NMSąd I; SL: pastewnik, pasternik ‘pastwisko, osobliwie ogrodzone’; SJPD: daw. ‘miejsce (naj-częściej ogrodzone) przeznaczone do wypasania bydła’.
W KGKW znaczenie jak w SJPD. Dziś w tej gwarze nie funkcjonuje. Spotyka się natomiast ten wyraz w funkcji miejscowej nazwy własnej – Pasternik z tema-tem słowotwórczym paster- (pastewnik < pastw(a), pasternik < pasterz). Wyrazy te zostały zastąpione przez formację pastwisko, z wyrazistym formantem o funkcji tworzenia n. loci -isko i podstawą słowotwórczą pastw- (< pastw-a).
Pastwisko
Skarzył Woyciech Giczmal z zoną swoia na Mikołaia Koczubę y zonę iego, ze mu wypasł w polu pastwiska y wyzynała zona iego trawą [!] (1647 – 3306); wymierzełem pola y pastwiska (1654 – 3377).
Kuc. nie podaje znaczenia; Pawł.: ‘w ogóle pastwisko’, choć raczej gmin-ne, gdyż własne to ugur; Pawł. sąd.: ‘w lm nazwa łąk, pastwisk, także dzielnicy N. Sącza’; SGG: ‘miejsce (np. duża łąka), gdzie się pasie bydło, owce itp.’; MSGP: wyraz występuje na całym obszarze Polski; MAGP t. VIII, s. 91–6, mapa 377; SL: ‘pastwiska, są to miejsca, które nie mogą być koszone, obracają się na pasienie latem bydła’ (Kluk); SJPD: ‘teren porośnięty roślinnością, głównie trawa-mi, na których pasą się zwierzęta domowe’.
W KGKW znaczenie: ‘pole, łąka na której się pasie bydło’; też w lm: pastwiska ‘ziemia nieurodzajna, jałowa, nadająca się wyłącznie do wypasu bydła, a nie do uprawy’ (por. owsiska, połowniczyska itp.). Wyraz funkcjonuje w języku ogólnym i w gwarze, także współcześnie.
n
azwy pól
Pasza
na polu, na paszy zabita iest krowa (1717 – 3576).
Kuc.: pasza: páså, påse; brak definicji; Pawł.: påså ‘pasza’ (oznacza produkt); SGG: ‘pasza dla bydła (skoszona)’, też ‘trawa, gdzie się pasie bydło’; MSGP: ‘pastwisko’ m.in. podh., lim.; SL: ‘bydlęca strawa na polu’ = ‘pastwa, pasznia’; ‘pasza, pastwa, pastwisko’; SJPD: 2. ‘pastwisko, łąka’.
Kontekst z KGKW – tylko jeden przykład – pozwala przyjąć znaczenie: ‘pa-stwisko’ jak w SJPD, SL i SGG. Można jednak ewentualnie dopuścić także zna-czenie czynnościowe – ‘pasienie się’.
Wygon
wygonu ani pol Marchwiakom nie przeszkadzać (1755 – 3699).
Kuc., Pawł., Pawł NMSąd I, SGG: brak; MSGP: wyraz ma różne znaczenia: ‘droga na pastwisko’ – gdańskie; ‘wspólne pastwisko’ – kaw.; ‘pastwisko’ – żyw.; SL: ‘wygon, skotnik, droga, którą bydło idzie w pole’ (Wład.), ‘plac goły około miasta dla pastwy bydła zostawiony; błonie’; SJPD: 1. ‘wspólne pastwisko gro-madzkie; także miejsce na skraju wsi, w którym gromadzone są zwierzęta przed codziennym wypędzeniem ich na wspólne pastwisko’, 2. ‘droga; szeroka miedza, którą goni się bydło na pastwisko’, 3. rzad. ‘wyganianie bydła na pastwisko’.
Kontekst – tylko jeden cytat – z KGKW (szereg: wygon i pola) pozwalają przyjąć znaczenie: ‘droga, którą się pędzi bydło na pastwisko’; lub ewentualnie: ‘pastwisko’, ‘miejsce (pole), na którym się pasie bydło, owce itp.’ Współcześnie w gwarze gorczańskiej wyraz raczej nieużywany.
N
azwy NieużytkówW tej grupie znalazły się tylko dwie nazwy: pustka i tłok.
Pustka
obięli pustki y naprawiali te pola z wielką pracą (1690 – 3447).
Kuc. pustka: brak; notuje pustać ‘pustkowie’; Pawł. pustka: brak; notuje pustać ‘ugór’; SGG: pustka ‘pustkowie’; MSGP: pustka: ‘puste miejsce’, ‘ugór’ (miech.); ‘rodzaj nieużytków’; ‘ziemia niezagospodarowana’ (podh.) – Polska płd.; SL: ‘miejsce puste, opuszczone, nieuprawiane’; SJPD: ‘miejsce puste, obszar nieza-ludniony […], teren niezagospodarowany; pustkowie’.
Kontekst z KGKW – lm i objaśnienie przez synonim pola – wyraźnie sugeruje znaczenie ‘pola, ziemia nieuprawiana, leżąca odłogiem’. Dziś wyraz ten
występu-SŁ o WN ic TW o K Siąg gromad ZK ic H
76
je w znaczeniu jak w SJPD i SL. Nazwa ta mogła (może) też funkcjonować jako terenowa nazwa własna, o czym świadczy nazwa miejsca, na którym stoi dom Władysława Orkana w Porębie Wielkiej – Pod Pustką.
Tłuk (Tłok)
polia na tłukach [!] pod 2 korce owsa (1604 – 2826).
Kuc.: brak; Pawł. ‘stale nieuprawiany kawał ziemi, pastwisko’ (L); z Podhala; Pawł. sąd.: ‘grunt odłogiem zostawiony, stale nieuprawiany kawał ziemi, pastwi-sko, nieużytek’ (AJPP i SGP z Podhala), a więc wyraz raczej góralski, częsty jako n. mc. (terenowa) i os.; MSGP: znajdują się przykłady tylko z Małopolski połu-dniowej: przew., gor., lim. (Mszana D. i G.), kroś., n-tar., sąd., myślen., krak., boch., Podhale i in., ale też łukowskie; SL: ‘ziemia dawno odłogiem leżąca, od bydła na niej pasącego stłoczona; tłoczona ziemia’ (Haur); SJPD: daw. ‘ubita, udeptana ziemia; ugór’.
W zebranym materiale wyraz wystąpił tylko raz. Jest on nadal (tłok) wyrazem żywotnym na tym terenie – regionalizmem południowomałopolskim. W tekście z samogłoską -u-, zgodnie z etymologią: od czasownika tłuc. Przyczyna przejścia -u- > -o- niejasna.