Białostoczanie żydowskiego pochodzenia w Izraelu – początki Kiriat Białystok w Izraelu Białystok w Izraelu

Zanim w państwie Izrael w miejscowości Yehud powstał Kiryat Białystok, już w okre-sie międzywojennym białostoccy Żydzi, wówczas jeszcze w Palestynie, organizowali swoje życie społeczne393. Właściwie początki osadnictwa Żydów z Białegostoku w Palestynie datuje

392 M. Schudrich, Przedmowa, [w:] Tora, t.1, Wydawnictwo „Austeria”, Warszawa 2009, s. 5.

393 Współczesne państwo Izrael zbudowane zostało na idei Ziemi Izraela, która przez 3000 lat zajmowała cen-tralne miejsce w judaizmie. Po I wojnie światowej Liga Narodów zgodziła się na stworzenie Mandatu Pale-styny pod brytyjskim protektoratem, której celem było utworzenie żydowskiej siedziby narodowej. W 1947 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych zgodziła się na podział Palestyny na dwa państwa, państwo

ży-się na pierwsze lata XX wieku. Białostockimi pionierami byli Welwel i Etka Suchawolsky, którzy przybyli do Ziemi Izraela w 1905 roku394.

Na początku 1925 roku grupa białostoczan utworzyła w Izraelu osadę Ramat Yishai po-łożoną dwadzieścia kilometrów od Hajfy395. Jej założycielami w większości byli kupcy tek-stylni, chcący nawiązać porozumienia handlowe w Izraelu, którego istnienie jak zakładali będzie zależeć nie tylko rolnictwa, ale także na produkcji włókienniczej. Z Białegostoku i okolic przyjechało siedemdziesiąt rodzin, które osiedliły się w Ramat Yishai wówczas w tymczasowych szałasach. Pomimo trudności i braku wody, przybysze byli zdecydowani rozpocząć nowe życie w Izraelu.

W 1927 roku sytuacja ekonomiczna w Izraelu pogorszyła się, natomiast polska gospo-darka w tym samym czasie uległa poprawie. W efekcie, czego część osadników opuściła Izra-el i powróciła do Polski, zaś ci, którzy pozostali w IzraIzra-elu, walczyli o utrzymanie i poprawę swojego losu. W tym czasie zaledwie około piętnastu rodzin pozostało w Ramat Yishai. W latach 1936/38, w okresie arabskich powstań, mała kolonia Żydów broniła się przed atakami znacznie liczniejszych Arabów. Jednak 30 sierpnia 1938 roku fabryka włókiennicza została podpalona przez grasujących Arabów, którzy zabili jednego osadnika żydowskiego, bronią-cego osady. Dzięki pomocy instytucji żydowskich w Izraelu, fabryka została w kolejnym roku odbudowana³⁹⁶.

Na początku II wojny światowej, sytuacja w fabryce poprawiła się. Pomimo tego, że brakowało wody, midrasz założył szkołę i klinikę dla chorych. Wielkie zasługi dla rozwoju tej żydowskiej osady przypisuje się byłemu nauczycielowi - Yishaimowi Adlerowi, który przeznaczyłna ten cel całe swoje oszczędności życiowe. Fundusze te zostały pożyczone oso-bom zainteresowanym budową domu i zamieszkaniem w Ramat Yishai. Część pieniędzy zo-stała wykorzystana do rozbudowy wodociągu na odcinku o długości trzech kilometrów, co pomogło rozwiązać poważny problem niedoboru wody. Dzięki darowiźnie Adlera, zbudowa-no dziesięć domów, a kolejnych pięć zostało sfinansowanych przez instytucję Bitzur397.

Jeszcze przed drugą wojną światową myślano o tym by powiększyć osadę Ramat Yishai, która pewnego dnia jak wówczas zakładano zostanie nazwana Białystok. Planowano stworzyćnowe miejsca pracy by imigranci z Białegostoku w tym krawcy, szewcy, ślusarze i stolarze mogli znaleźć pracę. Niestety tak się nie stało, osada Białystok powstała w Izraelu w mieście Yehud dopiero w latach 50-tych XX wieku. Wielu białostockich Żydów, którzy w roku 1927 uciekając przed kryzysem opuścili Izrael i wyjechali do Polski zginęło w Holo-kauście.

dowskie i arabskie. 14 maja 1948 zgodnie z decyzją ONZ państwo Izrael proklamowało niepodległość. Oko-liczne państwa arabskie odmówiły zaakceptowania tej sytuacji i rozpoczęły wojnę. I wojna izraelsko-arabska potwierdziła niepodległość i poszerzyła granice państwa żydowskiego poza zasięg przewidziany przez plan ONZ. Od tamtej pory do dnia dzisiejszego Izrael nieustannie tkwi jest w stanie wojny z wieloma ościennymi państwami arabskimi. Więcej na ten temat: http://www.jewfaq.org/israel.htm [data dostępu: 11.05.2014]; http://avalon.law.yale.edu/20th_century/palmanda.asp [data dostępu: 11.05.2014]; http://www.yale.edu/lawweb/avalon/un/res181.htm [data dostępu: 11.05.2014]

394 Z. Yerushalmi, L. Kopel, Centrum białostoczan w Izraelu, [w:] The Bialystoker Memorial Book,I. Shmulewitz (red.), Der Bialystoker Yizkor Buch, Bialystoker Center, New York 1982, s. 183.

395 Ibidem, s. 185.

396 Ibidem, s. 185.

397 A. Wertheim, Nowe osiedle w Izraelu, [w:] The Bialystoker Memorial Book, I. Shmulewitz (red.), Der Bialystoker Yizkor Buch, Bialystoker Center, New York 1982, s. 186.

Po I wojnie światowejbiałostoccy Żydzi z Izraela reprezentowani przez Irgun Yotzei wysłali do Centrum białostoczan w Nowym Jorku list, w którym opisali początkowe wysiłki białostockich Żydów zmierzające do założenia organizacji centralnej Landsmanschaft. Oto fragment tego listu: „DrodzyLandsleit!W ostatnich latach wiele rodzin z Białegostoku przy-było do Izraela w czwartym Aliyah.Powodem tego przy-było to, że białostoczanie Miłośnicy Syjo-nu poświęcili się i masowo osiedlali się w Izraelu od czasu Rabina Szmuela Mohilewe-ra.Izrael jest dla nas bardzo drogi, pomimo wszystkich trudności, które spotkamy.W Białym-stoku sytuacja pogorszyła się, okrada swoich mieszkańców z jakiejkolwiek nadziei i zniechę-ca białostoczan, którzy wyemigrowali do Izraela do powrotu do naszego rodzinnego mia-sta.Miłość do Izraela, jest głęboko zakorzeniona w naszych sercach i naszą jedyną nadzieją jest pozostanie tutaj, a ci, którzy wrócili do Białegostoku żałowali swojej pośpiesznej decyzji. Musimy znaleźć sposoby, aby wspierać tych, którzy osiedlają się w Izraelu na stałe dla zwiększenia łaski dla tej ziemi.Naszym pierwszym zadaniem jest stworzenie funduszu po-życzkowego dla naszego landsleit, którzy ze skromnych pożyczek mogą rozpocząć zakłada-nie małych przedsiębiorstw, które wymagają tylko zakłada-niewielkiego kapitału. Pożyczając kilkaset dolarów, każdy wnioskodawca może uchronić się od bankructwa.Musimy podkreślić, że fun-dusz kredytowy musi być natychmiast uruchomiony.Musimy oszczędzać naszych braci od ruiny finansowej.Po drugie, musimy zebrać fundusze na naukę naszych krewniaków han-dlowców. Wielu landsleit jest producentami jedwabiu lub pracownikami fabryki.Większość

młodzieży to jeszcze uczniowie,

a ci, którzy zajmują się handlem nie nadają się do pracy w Izraelu, na ichumiejętności w żad-nym wypadku nie ma dużego popytu.Dlatego musimy pomóc im zdobyć kwalifikacje, które są wymagane do uprawy ziemi.Rozwijanie nowych umiejętności zajmie im około czterech miesięcy, podczas których musimy płacić za szkolenia zawodowe i ich utrzymanie.Potem będą się wspierać nawzajem.Środki te zostaną im wypożyczone, potem będą musieli spłacić pożyczki zgodnie z ustalonym harmonogramem.W celu zlikwidowania poważnego bezrobo-cia, musimy rozwinąć przemysł przetwórstwa wełny, który jest specjalnością białosto-czan.Wprowadzimy maszyny tkackie, przy których będzie można zatrudnić setki naszych rodzin.Tapicerka jest drugim przemysłem, na który jest tutaj popyt, to interesuje ludzi z Bia-łegostoku.Niestety, nie możemy kupić niezbędnego sprzętu z własnych środków. Musimy polegać na pomocy z zagranicy.Możemy przetransportować te maszyny z Białegostoku przy stosunkowo niewielkim koszcie. Jest tutaj dostępny budynek w którym można zrobić dobrą fabrykę wełny.Ten budynek i wszystkie urządzenia będą kontrolowane i sterowane przez bia-łostoczan w Izraelu, za zgodą naszych dobroczyńców.W celu umożliwienia tego projektu, stworzyliśmy ośrodek Białostockich Żydów w Izraelu, aby zjednoczyć naszych landsleit i przygotować ich do życia tutaj(...) Czekamy na pomoc od naszych landsleit, tych, do kogo ten list jest adresowany.Z poważaniem,Bialystoker Center w Izraelu.398”

Po II wojnie światowej, ci, którzy przeżyli, mężczyźni, kobiety i dzieci z Białegostoku pokonując ogromne trudności dotarli do Izraela. Powojenni przybysze wraz z landsleit, czyli osobami, które osiedlały się jeszcze przed II wojną światową w Palestynie, postanowili jako wspólnota białostoczan utrwalić w Ziemi Świętej, dziedzictwo swego ukochanego rodzinnego miasta. Powstanie Kiryat Białystok bezpośrednio poparło Centrum Białostoczan w Nowym Jorku, oraz otrzymało akceptację landsleit, mieszkających w innych miastach Ameryki i

398 I. Shmulewitz (red.), The Bialystoker Memorial Book, Der Bialystoker Yizkor Buch, Bialystoker Center, New York 1982, s. 184.

nady, oraz białostoczan pochodzenia żydowskiego rozproszonych po całym świecie. Dzięki ich pomocy Kiryat Białystok stał się rzeczywistością399.

Centrum białostoczan w Izraelu (Bialystoker Center in Israel) zostało zorganizowane w 1946 roku, wkrótce po zakończeniu II wojny światowej400. Powstało, aby pomóc ocalałym

landsleit⁴⁰¹ w poszukiwaniu nowego życia w Ziemi Świętej, znaleźć pracę, ofiarowało rów-nież pomoc finansową. W roku 1948, wkrótce po utworzeniu państwa Izrael, białostoczanie z Izraela wystosowali do swoich rodaków w USA list z prośbą o wsparcie budowy małej ojczy-zny białostoczan w Izraelu:„Drodzy Bracia i Siostry!

Po dwóch tysiącach lat wygnania i katastrofy najgorszej, jaka kiedykolwiek spotkała ludzkość, która kosztowała życie sześciu milionów ofiar, odzyskaliśmy naszą ojczyznę i na-sze prawo do samostanowienia. W tych radosnych dniach zwracamy się do was w imieniu naszych braci i sióstr, którzy przeżyli, ale nadal są internowani na Cyprze, w Niemczech, Au-strii i Włoszech, przetrzymywani są w obozach dla przesiedleńców – pomóżcie nam! Chcemy wybudować w naszej żydowskiej ojczyźnie żywą pamiątką naszych narodzin – Białystok. Niech jego następca w Izraelu wskrzesza wszystko, co było dla nas drogie. Niech Kiryat Bia-łystok stanie się domem dla tych, którzy cudem przeżyli: bohaterskich białostockich partyzan-tów, byłych żołnierzy wojsk polskich, którzy walczyli z nazistami dla chwały narodu żydow-skiego. Ci, którzy przetrwali w niemieckich obozach koncentracyjnych prawdziwe piekło na ziemi, i białostoczanie całego świata, którzy chcą, do nich dołączyć w ich nowym domu w Kiryat Białystok. W tej osadzie, łączymy się z innymi Żydami dążącymi do wolności i nie-podległości.(...) Ponad pięćdziesiąt młodych białostoczan już przybyło do Izraela, i stanęło na czele nowej społeczności żydowskiej w Kiryat Białystok. Posiadamy odpowiednie kontakty z krajowymi organizacjami żydowskimi w Izraelu, które pozwolą nam nabywać ziemię. Wasze zadowolenie

z pomocy swoim braciom, jak również nasza dozgonna wdzięczność za pomoc, będzie służyć wam jako nagroda. Komitet Budowy Kiryat Białystok w Izraelu: Zvi Klementynowski, Szy-mon Datner, Mordechaj Krugliak, Pejsach Bursztejn”402.

Białostoczanie myśląc o budowie własnej małej ojczyzny w Izraelu, zorganizowali w Nowym Jorku konferencję, której przewodniczył David Sohn, z udziałem przedstawicieli organizacji białostoczan z całego świata403. W sierpnia 1949 roku, w szóstą rocznicę likwida-cji getta w Białymstoku, 277 delegatów z landsmanschaften ze Stanów Zjednoczonych, Ka-nady

i dwunastu innych krajów wzięli udział w konwencji, której inicjatorem było Centrum Biało-stoczan w Nowym Jorku (Bialystoker Center in New York) Żydowscy emigranci z Białego-stoku zakładali jeszcze przed 1939 rokiem „centra pamięci BiałegoBiałego-stoku” w takich miastach jak: Nowy Jork, Buenos Aires, Tel Aviv, Melbourne⁴⁰⁴. Na konferencji zawarto porozumienia

399 A. Lis, Kiryat Białystok – nowy początek, [w:]The Bialystoker Memorial Book,I. Shmulewitz (red.), Der Bialystoker Yizkor Buch, Bialystoker Center, New York 1982, s. 187.

400 Porównaj: Z. Yerushalmi, L. Kopel, Centrum białostoczan w Izraelu, op. cit., s. 183.

401 Landsleit znaczy „rodacy Żydzi”, słowo to pochodzi z języka jidysz i znaczy to samo, co „landsmen”.

W publikacji: I. Shmulewitz (red.), The Bialystoker Memorial…, op. cit. słowo landsleit nie było tłumaczone na angielski, stąd autorka tego tekstu nie przekładała go na język polski, a przytaczała w oryginalnym brzmieniu.

402 Fragment listu białostoczan z Izraela do rodaków w USA, w: A. Lis, Kiryat Białystok…, op. cit., s. 187.

403 Porównaj: Z. Yerushalmi, L. Kopel, Centrum białostoczan w Izraelu, op. cit., s. 183

404 Powstaniu „centrów pamięci Białegostoku” w wymienionych miastach przyświecały różane cele, w Nowym Jorku miał powstać modelowy ośrodek pomocy społecznej; w Buenos Aires celem była ochrona dziedzictwa „klasowego” Białegostoku, instytucje skupiały się na sprawach klasy pracującej i kulturze Yiddish oraz

edu-i podjęto decyzje o ustanowedu-ienedu-iu Kedu-iryat Bedu-iałystok w Izraelu405. Zvi Klementynowski, czoło-wy działacz społeczności białostoczan w Izraelu i uczestnik konferencji w Noczoło-wym Jorku, powiedział: „Nowy Białystok w państwie żydowskim zapewni nie tylko dach nad głową wie-lu imigrantom białostockim, ale będzie służyć jako miejsce spoczynku dla dusz naszych mę-czenników, które wędrują po całym świecie szukając ostatecznego spokoju a którzy są obecni wśród nas, na tej sali”406.

W konsekwencji tej inicjatywy powstała Fundacja Kiryat Białystok na czele której sta-nąłRalph Wein. W tym samym czasie w Izraelu, powstała komisja do spraw budowy Kiryat Białystok, w skład której weszli przywódcy Centrum białostoczan w Izraelu: Zalman Yerus-halmi⁴⁰⁷, Zvi Klementynowski,Mordechaj Krugliak i inni⁴⁰⁸. W 1950 roku została podpisana umowa z firmą budowlaną na budowę Kiryat Białystok na terenie miasta Yehud. I tak zaczęła powstawać dzielnica w miejscowości Yehud, która jak mówią jej założyciele otrzymała na-zwę ich ukochanego rodzinnego miasta, zniszczonego przez Hitlera.

Pierwszych sto domów zbudowano w 1951 roku, które przeznaczone były dla nowo-przybyłych białostockich imigrantów. Ich myślą przewodnią było stworzenie drugiego Bia-łymstoku – dynamicznego i tętniącego życiem – na wzór pozostawianego w Polsce, ukocha-nego miasta. W kolejnych latach dzięki pomocy finansowej landsleit z Ameryki, Australii, Meksyku i innych krajów, zbudowano kolejnych 108 domów i instytucji, w tym przedszkola, centrum opieki nad dzieckiem, centrum społeczności białostockiej, gimnazjum, synagogę znajdującą się na ulicy Malmeda oraz pomnik białostockich męczenników finansowany przez nieżyjącego już Davida Lubina. W 1963 roku została wybudowana fabryka włókiennicza przy pomocy fundacji z Nowego Jorku409. W roku 1969 Irgun Yotzei zorganizował światową kon-ferencję landsleit, na której określono następujące zadania stojące przed białostoczanami mieszkającymi w różnych państwach: „1. Wzmocnienie identyfikacji białostoczan z Pań-stwem Izrael. 2. Zachęcanie kolejnych pokoleń białostoczan do pielęgnowania wartości du-chowych naszego rodzinnego miasta. 3. Pamiętać Holocaust i pozostawać czujnymi wobec neonazizmu i antysemityzmu”410.

kacji; w Palestynie bycie białostoczaninem oznaczało podejmowanie działań w celu pozyskiwania pieniędzy od zamożnych Żydów białostockich z całego świata, aby zbudować nową ojczyznę żydowską; natomiast w Australii bycie białostoczaninem oznaczało branie aktywnego udziału w licznych wydarzeniach społecz-nych i charytatywspołecz-nych organizowaspołecz-nych przez tamtejszą społeczność żydowską. Więcej na ten temat w: R. Kobrin, Jewish Bialystok and Its Diaspora, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, USA 2010,

s. 67-130. Zobacz także: A. Pejsach, Centrum białostoczan w Australii,[w:] The Bialystoker Memorial

Book,

I. Shmulewitz (red.), Der Bialystoker Yizkor Buch, Bialystoker Center, New York 1982, s. 191; W. Czyński,

W pięćdziesiątą rocznicę białostoczan w Argentynie, [w:] The Bialystoker Memorial Book,, I. Shmulewitz

(red.), Der Bialystoker Yizkor Buch, Bialystoker Center, New York 1982, s. 195; D. Podliachouk,

Białostocka wspólnota we Francji,[w:] The Bialystoker Memorial Book,I. Shmulewitz (red.), Der Bialystoker

Yizkor Buch, Bialystoker Center, New York 1982, s. 199.

405 Porównaj: A. Lis, Konferencja światowa w Nowym Jorku, [w:] The Bialystoker Memorial Book, Der Bialystoker Yizkor Buch, Bialystoker Center, New York 1982, s. 188.

406 Ibidem, s. 188.

407 Więcej na temat Zalmana Yerushalmi który był jednym z inicjatorów Kiryat Białystok, osady w Izraelu w: Ch. Izraelski,Zalman Yerushalmi – jednym z pionierów, [w:] The Bialystoker Memorial Book,I. Shmu-lewitz (red.), Der Bialystoker Yizkor Buch, Bialystoker Center, New York 1982, s. 184-185.

408 Porównaj: Z. Yerushalmi, L. Kopel, Centrum białostoczan w Izraelu, op. cit., s. 183

409 Ibidem, s. 183.

Dziś Kiriat Białystok posiada 450 domów z pięknymi, zadbanymi ogrodami411.W dziel-nicy Kiryat Białystok mieści się instytucja kultury i edukacji –klub białostocki (The Hall of

Bialystok), która służy pamięci i utrwalaniu dziedzictwa kulturowego społeczności

białostoc-kich Żydów.W klubie zgromadzono książki, zdjęcia, opisy, dokumenty i listy w kilku języ-kach: hebrajskim, jidysz, angielskim, rosyjskim, polskim. Zbiory dotyczą wspólnego życia w Białymstoku w Polsce oraz historii Holokaustu. W osadzie Białystok znajduje się bibliote-ka, synagoga, centrum muzyki synagogalnej i imponujący pomnik poświęcony pamięci tych, którzy zginęli w Holokauście.

Wiele ulic w Kiryat Białystok zostało nazwanych od nazwisk wybitnych osobistości żydowskich pochodzących z ich rodzinnego miasta412, takich jak: Rabbi Rabbi Shmuel Moha-liver, profesor Eliezer Lipa Sukenik, Moshe chasyd, Alpert, Chazanovitz, Shlomo Kaplin-sky,ponadto ulicom nadawane są nazwiska bohaterów, którzy walczyli z nazistami, jak cho-ciażby: Mordechaj Tenenbaum, czy Yizhak Melamed. Niektóre ulice otrzymały nazwy po-chodzące od nazwisk wielkich ludzi z historii narodu żydowskiego takich jak między innymi: Ben-Gurion, Golda Meir, Ha'Etzel, Ha'Shalom.

Wielu białostoczan żydowskiego pochodzenia podkreśla, że Białystok jest bardzo waż-nym miejscem w ich pamięci i sercach. Dziennikarze nowojorskiej gazety „Bialystoker Stimme”, wydawanej na początku lat dwudziestych XX wieku mówili o Białymstoku nie jak o „starym domu” (Yiddish: alte heym), ale o Białymstoku jako mieście matce – „matczyźnie” (Yiddish: muterland)⁴¹³. Wspomnienie Białegostoku przewieźli do Izraela i tu złożyli hołd miastu zakładając osadę Kiryat Białystok.

Rebeka Kobrin podkreśla, że Żydzi pod zaborami i później w niepodległej już Polsce byli przede wszystkim lojalnymi białostoczanami, którzy nie potrafili zdecydować, czy po-winni identyfikować się, jako poddani Rosji czy definiować się, jako Żydzi polskiego pocho-dzenia. Mimo płytkich korzeni wielu żydowskich migrantów wierzyło, że ich zaadoptowane miasta jak Odessa, Warszawa czy St. Petersburg definiują ich tożsamość414.

Na początku XX wieku A. Chazanowicz na łamach żydowskich gazet w Stanach Zjed-noczonych Ameryki apelował do Żydów białostockich z całego świata o pomoc dla Żydów mieszkających w Polsce w Białymstoku. Twierdził, że białostocka społeczność żydowska zawsze miała charakter międzynarodowy, a Żydzi białostoccy pozostali białostoczanami bez względu na to gdzie mieszkali415. W okresie międzywojennym, kiedy wielu Żydów zmuszo-nych było szukać sobie nowych domów w Ameryce, Australii, Argentynie, Żydzi wschodnio-europejscy, pomimo, że próbowali adaptować się do nowych warunków, zawsze trzymali się swoich tożsamości regionalnych416. Swoją tożsamość definiowali przez przynależność do odrębnych społeczności zakorzenionych we wschodniej Europie.

411 Więcej informacji: We Remember Bialystok, a Town and a Mother of Israel, w: http://www.zchor.org/bialy-stok/kiriat_bialystok.htm [data dostępu: 11.05.2014]

412 Więcej na temat patronów ulic w Kiryat Białystok w: G. Ben-Anat, From Bialystok to Kiriat Bialystok. The

Organization of Former Jewish Residents of Bialystok and its Surroundings in Israel (The Israeli

Landsman-schaft,,Vaad"): http://www.zchor.org/bialystok/kiriat_bialystok2.htm [data dostępu 23.07.2014]

413 Porównaj: R. Kobrin, Jewish Bialystok and Its Diaspora, Indiana University Press, Bloomington and Indian-apolis, USA 2010, s. 180. W prezentowanej pracy odwoływano się wyłącznie do wersji angielskiej książki R. Kobrin, bowiem wówczas, gdy powstawała praca doktorska publikacja w języku polskim nie istniała. Książka została przetłumaczona na język polski pod koniec 2014 roku, zobacz: R. Kobrin, Żydowski

Biały-stok i jego diaspora, Pogranicze, Sajny 2014.

414 Ibidem, s. 24-25.

415R. Kobrin, Jewish Bialystok..., op. cit., s. 41

2.

Pamięć przeszłości Białegostoku jako element