Struktura społeczna Białegostoku w pierwszej połowie XX wieku

Wyzwolenie Białegostoku nastąpiło z chwilą wkroczenia wojsk polskich w dniu 19 lu-tego 1919 roku. Szkolnictwo powszechne kierowane przez inspektora szkolnego cieszyło się uznaniem i wsparciem społeczeństwa, dzięki czemu mogło szybko się rozwijać. Założono, że

345 M. Eckert, Historia Polski…, op. cit., s. 30.

346 Porównaj: J. J. Milewski, Z dziejów województwa białostockiego w okresie międzywojennym, Polskie Towa-rzystwo Historyczne, Białystok 1999, s. 15.

347 Ustawa tymczasowa z dnia 2 sierpnia 1919 r. o organizacji władz administracyjnych II instancji (Dz. Pr. P. P. 1919 nr 65, poz. 395 ze zm.)

348 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Tom V. Województwo Białostockie, Główny Urząd Staty-styczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.

przez ponad sto lat rusyfikowany i germanizowany Białystok musi odzyskać cechy polskie. Tym bardziej, że jako miasto wojewódzkie powinien być przykładem i szerzyć kulturę polską również wśród licznych mniejszości etnicznych, religijnych i narodowych zamieszkujących tereny Białegostoku i okolic. W szczególności dotyczyło to Żydów, którzy zaraz po Polakach, byli najliczniejszą grupą. Słabo znali język polski a w życiu codziennym chętnie posługiwali się językiem rosyjskim obok języka żydowskiego – jidysz. Przed państwem polskim pojawiło się ważne zadanie pielęgnowania polityki pamięci i nie zapominania o tym, że ogromną część społeczeństwa stanowiły mniejszości wyznaniowe oraz narodowe.

Do prawnie uznanych mniejszości religijnych w II Rzeczypospolitej zaliczano wyzna-nia: rzymskokatolickie, grekokatolickie, ewangelicko-augsburskie, staroobrzędowe, prawo-sławne, judaistyczne, islamskie oraz karaimskie350. Uznanie wielokulturowego charakteru nowego państwa polskiego, wyraźnie zaakcentowanego na pogranicznych,powoduje poja-wienie się działań prawnych gwarantujących bezpieczeństwo, wolność i swobodęw zakresie edukacji, religii, działań społecznych, używania języka, udziału w podziale funduszy i tym podobne. Poszanowanie godności i wolności mniejszości narodowych i wyznaniowych na-kładały na Polskę ustawy międzynarodowe, między innymi traktat wersalski351. Do regulacji sytuacji społecznej, politycznej i kulturowej mniejszości odnosiły się dyrektywy zawarte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r. i 23 kwietnia 1935 roku³⁵².

Sytuacja religijno-etniczna białostoczan w okresie II Rzeczypospolitejzmieniła się mię-dzy innymi na skutek przesunięcia granicy na wschód, licznych migracji z terenów centralnej Polski, co spowodowało, że wzrost ludności polskiej. W okresie II Rzeczypospolitej jak zau-waża A. Sadowski353 Białystok przeobraził się z miasta żydowsko-polskiego w miasto o cha-rakterze polsko-żydowskim. Między innymi w wyniku wojennych migracji oraz migracji z okresu powojennego zdecydowanie wzrósł odsetek Polaków w mieście.

Według Pierwszego Spisu Ludności RP z 30 listopada 1921 roku354 Białystok liczył 76792 obywateli, w tym 48,7% Żydów, 46,6% Polaków, 1,9% Niemców,,8% Rosjan, 0,8% Białorusinów, 0,2% Innych. Jak zauważa A. Sadowski, wielu mieszkańców wyznania prawo-sławnego czy religii mojżeszowej czuło się równocześnie Polakami. Znaczny wzrost ludności polskiej po I wojnie światowej mogą również tłumaczyć działania organizacji syjonistycz-nych – których celem było popieranie migracji Żydów do Izraela – w wyniku których wielu mieszkańców wyznania mojżeszowego opuściło tereny Białegostoku i zamieszkało w Izraelu. Według spisu z 1931 r. Białystok liczył 91,1 tysięcy mieszkańców, w tym 50,9% osób wskazało język polski jako język ojczysty, 42,6% wskazało jidysz (żydowski) i hebrajski, 3,6% rosyjski, 2,1 % niemiecki. Natomiast dane dotyczące składu wyznaniowego

350 Rozporządzenie Ministra Spraw Wojskowych z dnia 5 czerwca 1934 r. wydane w porozumieniu z Ministra-mi: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Spraw Wewnętrznych w sprawie wykonania art. 55 ustawy z dnia 23 maja 1924 r, o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz. U. R. P 1933 nr 60, poz. 455)

351 Więcej na ten temat, między innymi:F. Brzeziński, Prawa mniejszości komentarz do traktatu z dnia 28

czerwca 1919 r. pomiędzy Polską a głównymi mocarstwami, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa

1920; Szkolnictwo powszechne dla mniejszości narodowych w Polsce w latach 1918–1939, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1968; U. Wróblewska, Wróblewska U., Polityka

oświa-towa państwa polskiego wobec mniejszości narodowych, grup etnicznych i wyznaniowych zamieszkujących Kresy Wschodnie w II RP, „Nauka” 2011, nr 2.

352 Więcej na ten temat: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r. (Dz. U. 1921 nr 44, poz. 267 ze zm.) oraz Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. 1935 nr 30, poz. 227 ze zm.)

353 Porównaj: A. Sadowski, Białystok. Kapitał społeczny..., op. cit., s. 157.

354 Ibidem, s. 157. Zobacz także: Województwo białostockie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1927.

ców Białegostoku przedstawiały się następująco: 45,6% rzymsko-katolików, 43% religii moj-żeszowej, 8,2% prawosławnych, 2,9% ewangelików355. A. Sadowski w odniesieniu do Spisu Powszechnego z 1931 roku pisze: „Ustalenie składu narodowościowego Białegostoku w

oparciu o spis

z 1931 roku nastręcza kłopoty wynikające szczególnie z wyraźnych rozbieżności między da-nymi dotyczącymi wyznania oraz języka ojczystego”356.

Wyżej przedstawione dane świadczą o wielokulturowym charakterze przedwojennego Białegostoku, gdzie wyraźnie najliczniejszą grupę obok Polaków stanowili Żydzi. Przynajm-niej od początków XIX wieku do lat 30-tych XX wieku Białystok był miastem wieloetnicz-nym i wielojęzykowym, współbrzmiały tu obok siebie język polski, rosyjski, niemiecki, ji-dysz, hebrajski, białoruski, litewski. Nie dziwi, więc fakt, że właśnie tu, za przyczyną czło-wieka pogranicza – Ludwika Zamenhofa – narodziła się idea komunikacji międzykulturowej. Język esperanto stał się swoistym instytucjonalnym pomostem otwierającym na dialog mię-dzy grupami etnicznymi i narodowymi w obrębie jednego państwa.

Białystok był miastem tak samo polskim jak i żydowskim, jedni i drudzy byli tu u sie-bie³⁵⁷. W roku 1919 w ramach dyskursu prasowego „Gołosu Biełostoka”, wyraźnie można było rozpoznać walkę społeczności żydowskiej o prawo do eksponowania tożsamości zbio-rowej oraz upominanie się o równe prawa dla Żydów i Polaków, którzy żyją w jednej ojczyź-nie: „Żyjemy razem, jesteśmy synami jednej ojczyzny(...) Ta ojczyzna jest nasza nie dlatego, że jesteście [Polacy] dobrzy i wyrozumiali, ale z tego samego powodu co jest i wasza: jeste-śmy tutejsi i niczyjej aprobaty nie potrzebujemy. Ojczyznę mamy wspólną i wszystko w niej jest wspólne i do wszystkiego mamy takie samo prawo jak wy, a nasze obowiązki w stosunku do was nie są ani trochę większe niż w stosunku do nas”358.

Poważne zmiany w sytuacji narodowościowej Białegostoku dokonały się w okresie od rozpoczęcia II wojny świtowej do drugiego wkroczenia Armii Radzieckiej 27 lipca 1944 ro-ku³⁵⁹. W październiku 1939 r. po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną liczba mieszkańców Białegostoku wzrosła do 200 tys., około połowę stanowili uciekinierzy z terenów okupowa-nych. Przybyszami byli przeważnie Żydzi w tym czasie ich liczba przekroczyła 100 tys. osób. Jak pisze A. Dobroński: „W końcu 1939 r. zamknął się okres rządów tymczasowych. (...)Wybrano nowe władze, zmieniono nazwy głównych ulic, szybko zacierano ślady po II Rzeczypospolitej. Z miasta ubywali Polacy, a przybywali tu Rosjanie, Białorusini, Żydzi”360. Jak dalej pisze A. Dobroński³⁶¹ okupacja sowiecka zaznaczyła się w historii miasta wywóz-kami na wschód ZSRR głównie na Syberię. Pierwsze wzmianki na ten temat odnotowujemy już

pod koniec 1939 roku, kiedy to wywieziono pojedyncze osoby lub nieduże grupy ludzi. Po 25 X 1939 roku oczyszczono Białystok z tzw. bieżeńców – czyli głównie Żydów, którzy ucie-kali z okupowanych przez Niemców terenów. Pierwsza wielka wywózka rodzimych

355 A. Sadowski, Białystok. Kapitał społeczny..., op. cit., s. 158.

356 Ibidem, s. 158.

357 Porównaj prace między innymi: A. Dobroński, Białystok: historia miasta, op. cit.;A. Sadowski, Białystok.

Kapitał społeczny..., op. cit., K. Sztop-Rutkowska,Próba dialogu..., op. cit.

358 K. Sztop-Rutkowska, Próba dialogu..., op. cit., s. 276. Zobacz także: Jakim prawem?, „Gołos Biełosto-ka”,14.06.1919, nr 134.

359 A. Dobroński, Białystok: historia miasta, op. cit., s.159.

360 Ibidem, s. 165.

czan – 158 osób – miała miejsce w dniach 10–11II 1940 r. Ostatnie zesłania odnotowano w 1941 roku.

Początek okupacji niemieckiej miasta Białystok wiąże się z wkroczeniem wojsk nie-mieckich rankiem 27 czerwca 1941 roku. A. Dobroński podaje362, że już pierwszego dnia okupacji Niemcy spalili w Wielkiej Synagodze700–800 Żydów, ogółem tego dnia zgładzili ok. 2000 wyznawców religii mojżeszowej. Od pierwszego sierpnia 1941 roku Żydzi zostają zamknięci w getcie gdzie wykańczani są wprowadzonym przez okupanta przymusem pracy, połączonym z głodowymi przydziałami żywności. Ostateczna likwidacja getta rozpoczęła się z 15 na 16 sierpnia 1943 roku: „Tak z woli zbrodniarzy niemieckich skończyła się historia żydowskiej społeczności miasta Białegostoku, a naród, który szedł na śmierć, miał w ostat-nich momentach swoją straż honorową. (...)Po likwidacji getta, według danych Delegatury Rządu (Londyńskiego) na Kraj, Białystok zamieszkiwało ponad 63 tys. mieszkańców, w tym ponad 49 tys. Polaków (77%), około 11,5 tys. Białorusinów (18%), niespełna 2 tys. Ro-sjan(3%)”³⁶³.

Jak podaje A. Dobroński za Tobiaszem Cytronem, z 50 tys. Żydów zamieszkałych w 1939 roku w Białymstoku i najbliższej okolicy, pozostało przy życiu 6800 osób.Tylko 13,60% białostockich Żydów przeżyło lata wojny i niestety, mało, kto z nich zdecydował się na pozostanie w mieście, które przez lata budował, które przez pokolenia należało do ich przodków364. Większość z nich wyemigrowało, do Izraela, obecnie mieszkają w Kiriat Biały-stok (Yehud), Tel Awiwie, Ber Szewie, Hajfie. Badaniami nt. pamięci przeszłości przedwo-jennego wielokulturowego Białegostoku, chciałabym również, obok obecnych Białostoczan, objąć potomków białostockich Żydów, którzy współcześnie mieszkają w Izraelu.

Od 1945 roku do 1980 Białystok nieodwołalnie zmienił swoją strukturę z przedwojen-nej wielokulturowej społeczności zupełnie zniknęli żydowscy mieszkańcy. Parafrazując sło-wa

A. Sadowskiego można powiedzieć, że Białystok stał się miastem polskim, które dzięki mi-gracjom ze wsi do miasta powiększał potencjał ludności prawosławnej, ludności bez ukształ-towanej świadomości przynależności narodowej, która rzadko określała siebie Białorusinami, częściej asymilowała się z większością polską365. Jak pisze wspomniany autor: „W przypadku ludności prawosławnej, migracje ze wsi do miasta w skali masowej odbywały się, jako mi-gracje ze środowiska prawosławno białoruskiego do środowiska katolicko-polskiego, do śro-dowiska, w którym wypada rozmawiać jedynie po polsku, wypada być Polakiem”366.Po 1980 roku powoli następował w Białymstoku wzrost znaczenia grup etnicznych, miasto sukcesyw-nie otwierało się na zróżnicowasukcesyw-nie kulturowe. „Nastąpiło szerokie wyrażasukcesyw-nie postaw religij-nych i narodowych, początkowo poprzez zachowania religijne, a później także stricte naro-dowe. Unaoczniły się, stały się widoczne w życiu miasta kolejne mniejszości naronaro-dowe. Ob-ok mniejszości białoruskiej, zinstytucjonalizowanej w mieście od 1956 r., litewskiej, pojawia się także mniejszość ukraińska, stały się widoczne mniejszości rosyjska oraz rom-ska”³⁶⁷.Białystok powoli zmieniał wizerunek miasta z okresu pierwszych 35 lat po II wojnie

362 A. Dobroński, Białystok: historia miasta, op. cit., s. 170.

363 Ibidem, s. 171.

364 Ibidem, s. 172. Zobacz także wyliczenia Tobiasza Cytrona, w: T. Cytron, Dzieje zbrojnego powstania

w Getcie Białostockim, Prawa Zastrzeżone, Tel Awiw 1996, s. 88-91.

365 Porównaj: A. Sadowski, Białystok. Kapitał społeczny…, op. cit., s. 160-161.

366 Ibidem, s. 161.

światowej, miasta o drążniach kulturowo homogenicznych i wychodził na przeciwko wy-zwań, jakie niesie ze sobą wielokulturowe, heterogeniczne społeczeństwo.

1.4.5. Polityka oświatowa państwa polskiego wobec mniejszości w okresie