Sytuacja społeczno-polityczna Polski od utraty niepodległości dopowstania II Rzeczpospolitej

Zrozumienie obecnej sytuacji społecznej, politycznej i kulturowej Białegostoku, wyma-ga przeanalizowania zdarzeń mającym miejsce w przeszłości miasta i całego regionu. To jest możliwe dopiero po uwzględnieniu szerszego kontekstu – sytuacji Polski. Trzeba, zatem się-gnąć pamięcią do okresu utraty niepodległości, ku latom poprzedzającym wybuch I Wojny Światowej. By zrozumieć proces kształtowania się polityki pamięci państwa polskiego przy-pomnieć trzeba kluczowe zdarzenia mające miejsce w epoce rozbiorowej, kiedy to budziła się świadomość narodowa i konstruował się nowoczesny naród polski. W dużym skrócie i uproszczeniu przedstawione niżej zdarzenia odsyłają do kwestii poprzedzających odzyskanie przez Polskę niepodległości333.

327 Ibidem,s. 63.

328 A. Sadowski, Białystok. Kapitał społeczny…, op. cit., s. 156.

329 Ibidem, s. 156.

330 A. Dobroński, Białystok: historia miasta, op. cit., s. 75.

331 Porównaj: A. Sadowski, Białystok. Kapitał społeczny…, op. cit., s. 156.

332 Ibidem, s. 156. Zobacz także: H. Mościcki, Białystok. Zarys historyczny, Wydawnictwo Magistratu miasta Białystok, Białystok 1933, s. 175.

333 Szczegółowe informację na temat Polski i sprawy polskiej w I Wojnie Światowej można znaleźć w pracach między innymi: H. Zieliński, Historia Polski 1914–1939, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1982; A. Garlicki (red.), Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, War-szawa 1986; J. Pajewski, Odbudowa państwa polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, WarWar-szawa 1978;

Pod koniec XVIII wieku Rzeczpospolita utraciła niepodległość państwową na ponad 120 lat. Przyczyniły się do tego między innymi walki stronnictw politycznych, zacofanie eko-nomiczne, słabość państwa w stosunku do absolutystycznych państw sąsiednich. W XVIII wieku z państwem polskim identyfikowały się wąskie grupy społeczne, przede wszystkim szlachta, po części mieszczaństwo, duchowieństwo. Natomiast chłopstwo stanowiące ówcze-śnie najliczniejszą część społeczeństwa pozostało wobec utraty niepodległości obojętne. Chłopi identyfikowali się ze swoją warstwą społeczną a nie z narodem, stąd bardziej odczu-wali krzywdę społeczną niż narodową: „Pańszczyzna, feudalna zależność od dworu, stanowi-ła przepaść, nad którą przez dziesięciolecia niewoli nie dało się zawiesić narodowego poro-zumienia”334. Sytuacja chłopów nieznacznie się poprawiła kiedy zaborcy zaczęli wprowadzać reformy uwłaszczeniowe. Fakt nadania chłopom ziem przez okupantów a nie Polaków nie sprzyjał pojawieniu się świadomości narodowej wśród niższych warstw społecznych. Ponadto rozpowszechniona propaganda państw zaborczych twierdząca, że chłopi polscy zostali wzięci pod ochronę przed polska szlachtą, opóźniał proces ich „unarodowienia”.

Rzeczpospolita w wyniku kolejnych trzech rozbiorów znikła z politycznej mapy Euro-py. Skutki rozbiorów były znaczne. Proces kształtowania się narodu polskiego był utrudnio-ny, zaborcy w zależności od okresu niewoli ograniczali lub całkowicie zakazywali kształcenia dzieci w języku polskim, hamowali rozwój ekonomiczny ziem polskich. Nieuchronnie jed-nak, za sprawą inteligencji, która przejęła od szlachty przywództwo, szerzyła się narodowa indoktrynacja. Przenikała do miast i okolicznych wsi. Postępująca industrializacja sprzyjała rozwojowi miast i zwiększaniu kapitału społecznego klas robotniczych. Proletariat stał się z czasem najbardziej uświadomioną narodowo częścią społeczeństwa polskiego. Stając się główną siłą walki z zaborcami, inicjował wystąpienia zbrojne. Na burżuazję w tej kwestii nie można było liczyć, była bowiem mocno związana z zaborczym aparatem władzy. W XIX wieku już bardzo wyraźnie mówiono o konieczności odbudowy państwa polskiego. Prze-wrotnie, przyczyniła się do tego polityka wynaradawiania stosowana przez zaborców pod koniec XIX wieku: „W ogniu germanizacji i rusyfikacji społeczeństwo polskie hartowało się, zyskiwało obywatelską samowiedzę, przyzwyczajało do walki o narodowe imponderabi-lia”335.

Więź narodowa kształtowała się w licznych zrywach powstańczych336. Poczynając od powstania kościuszkowskiego w roku 1794, powstania narodowego przeciw Rosji, a następ-nie także przeciw Prusom, którego przyczyną był II rozbiór Polski i groźba kolejnego podzia-łu kraju. Poprzez epopeję napoleońską, powstanie listopadowe czyli wystąpienie zbrojne przeciwko Rosji trwające od 1830 do 1831 roku; powstanie krakowskie w 1846 roku zorgani-zowane w Wolnym Mieście Krakowie. Ducha oporu i poczucie narodowe rozbudzały zrywy rewolucyjne i narodowe w 1848 roku –nazywane Wiosną Ludów oraz powstanie styczniowe –przeciwko Imperium Rosyjskiemu, które wybuchło w 1863 roku i trwało do 1864 roku. Wszystkie te powstańcze zrywy były szukaniem szansy na niepodległość w siłach własnych narodu. Ich klęski i następujące po nich restrykcje zaborców przewrotnie stawały się

M. Eckert, Historia polityczna Polski lat 1918–1939, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988,

334 T. Nałęcz, Sprawa polska w I wojnie światowej, [w:]Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej, A. Garlicki (red.), Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1986, s. 8.

335 Ibidem, s. 9.

kiem siły kształtującego się ducha narodu. Próby walki zbrojnej podejmowanej przez Pola-ków przyczyniły się do zwrócenia uwagi na sprawę polską, jako nierozwiązany a ważny pro-blem europejski.

Budzącej się polskiej świadomości narodowej, datowanej przez historyków337 na poło-wę XIX wieku towarzyszyło powstawanie nowych stronnictw politycznych takich jak: ruch robotniczy, któremu siłę dawał proletariat, ruch ludowy do którego rozwoju przyczynił się wzrost oświaty na wsiach oraz ruch odwołujący się do haseł narodowych338. W wiek XX Po-lacy wkraczali wyposażeni w nowe programy działania, stronnictwa i partie polityczne, sta-wali się coraz bardziej uświadomieni narodowo, znali swoje potrzeby kulturowe i ekono-miczne, pragnęli własnego państwa. Szukając przyczyn odzyskania niepodległości Janusz Pajewski, pisze: „Zasadniczą przyczyną odzyskania niepodległości była postawa narodu pol-skiego, była jego wola przetrwania katastrofy niewoli, była jego wola odzyskania

niepodle-głości. Chwilę dziejową,

w której wyzwolenie się dokonało wyznaczyła sytuacja międzynarodowa”339.

W 1914 roku na przełomie lipca i sierpnia nadeszła chwila wyczekiwana przez więk-szość narodu polskiego. Wybuchła I wojna światowa, która z punktu widzenia sprawy pol-skiej, była wojną między zaborcami. Piłsudczycy mieli świadomość, że droga do niepodległo-ści jest trudna i niepewna. Opowiedzenie się podczas wojny po stronie któregokolwiek z za-borców zawsze zapowiada wiele przeszkód i niejasności, co ilustrują słowa piosenki śpiewa-nej w tamtym czasie przez żołnierzy: „Gdy skończym z Nikołą pójdziem na Wilhelma, odbić Wielkopolskąę, co ją dławi szelma. Co zrobim z trzecim – diabli o tym wiedzą, może nam przelotnie jaskółki powiedzą?340”.

W roku 1918 sprawa polska była już poważnie traktowana przez państwa walczące. Zbliżał się koniec wojny, zwycięstwo państw zachodnich stawało się coraz bliższe, pojawiała się wyraźna świadomość o odrodzeniu niepodległej Polski: „Zgromadzeni 3 czerwca 1918 roku

w Wersalu szefowie rządów Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch oświadczyli dobitnie, że utworzenie Polski zjednoczonej i niepodległej, z dostępem do morza, stanowi jedne z warun-ków pokoju trwałego i sprawiedliwego oraz przywrócenia poszanowania prawa w Euro-pie”341.

W przełomowych dniach listopada 1918 roku ukształtowało się kilka ośrodków polskiej władzy: Kraków, Warszawa, Lublin, Poznań, oraz ośrodek zagraniczny w Paryżu. Zaostrzały się antagonizmy pomiędzy ośrodkami władzy, nasiliły się konflikty społeczne. Potrzebowano człowieka, który stanąłby ponad podziałami partyjnymi, stanowczego, który w kluczowym dla historii Polski momencie będzie potrafił wymusić dyscyplinę i zgodne działanie. Zdecy-dowano, że taką postacią jest Józef Piłsudski. 11 listopada 1918 roku w Warszawie Rada Re-gencyjna przekazała mu naczelne dowództwo nad polskimi siłami zbrojnymi. To stało się sygnałem do rozbrajania Niemców i likwidowania okupacji w Królestwie. 14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się powierzając Piłsudskiemu pełnię władzy państwowej. Nie obyło się bez walk z okupantem i niesnasek wśród samych Polaków, bowiem nie wszyscy zamierza-li uznać rządy Piłsudskiego. Konkurentem naczelnego wodza ciągle był Dmowski, który z

337 Porównaj prace między innymi: A. Garlicki (red.), Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej..., op. cit.

338 Porównaj: T. Nałęcz, Sprawa polska…, op. cit., s. 9.

339 J. Pajewski, Odbudowa państwa polskiego, op. cit., s. 14-15.

340 M. Eckert, Historia polityczna…, op. cit., s. 15.

czasem,

w wyniku rozdań politycznych, stał się już tylko druga osobą. Kompromis uzyskany w pol-skich strukturach władzy zaowocował na arenie międzynarodowej akceptacją powstałego państwa polskiego: 30 stycznia 1919 roku uznanie wyraziły Stany Zjednoczone, 24 lutego Francja,

27 – Włochy.

Rozpoczęła się trudna praca budowy własnego niepodległego państwa polskiego. Nadal trzeba było walczyć i to przede wszystkim o granice: z Rosją o kresy wschodnie, z Niemcami o Śląsk i Poznańskie, z Litwą o Wilno, z Ukraińcami o Lwów, z Czechami o Cieszyn. Rów-nież w wewnętrznych strukturach panowały rozedrgane nastroje, niełatwo rodził się nowy ustrój. Jednak finał I wojny światowej, który położył kres dyktaturze trzech zaborczych mo-carstw, odrodzona Polska witała, jako początek upragnionej wolności.

Pomimo zakończenia wojny, upadku caratu, oraz klęski państw centralnych, które przy-czyniły się do odrodzenia Polski, sprawa granic nadal pozostawała nierozstrzygnięta. 11 li-stopada 1918 roku po rozejmie w Compiegne, kładącym formalnie kres działaniom zbrojnym Wielkiej Wojny, o granice II Rzeczypospolitej trzeba nadal było walczyć342. Pod koniec 1918 roku zasięg terytorialny powstającego państwa polskiego obejmował tyko część ziem pol-skich, na których faktycznie ustała władza zaborców.

W praktyce do Polski należały ziemie byłego Królestwa i Galicji i to nie kompletne: „Od wschodu przytykały do Królestwa tzw. obszary etapowe nad Bugiem, pozostające pod władzą administracji wojskowej niemieckiej na wschodzie (tzw. Oberost) W Galicji Wschod-niej rozwijał się ukraiński ruch zbrojny, tak, że jedynie Lwów pozostawał pod władzą polską, sprawowaną przez Tymczasowy Komitet Rządzący. Na Śląsku Cieszyńskim funkcjonowała władza polska i czeska. (...)Przede wszystkim jednak poza zasięgiem władzy polskiej znaj-dował się cały zabór pruski. W sumie więc u progu niepodległości powstające państwo pol-skie obejmowało zaledwie ok. 140 tys. kim2 i ok. 14,5 mln ludności. Nie miało ono nigdzie określonych granic, nie było jeszcze zjednoczone z trzech byłych zaborów”343.

Wielu badaczy historii najnowszej³⁴⁴ zauważa, że ukształtowanie granicy wschodniej II Rzeczypospolitej jest ważnym zagadnieniem o znaczeniu międzynarodowym. Bowiem miała przebiegać nie tylko pomiędzy państwami, które mogła połączyć lub wyraźnie podzie-lić, ale również pomiędzy dwoma systemami społeczno-politycznymi. Pogranicze wschodnie jest symbolicznym punktem, w którym stykają się dwie kultury wschodu i zachodu. Granica miała podzielić te dwa światy, wielokulturową przestrzeń, na której przenikają się oba te światy. Od sposobu rozwiązania kwestii granicy na wschodzie miało zależeć porozumienie między Polakami, Rosjanami, Białorusinami, Ukraińcami, Litwinami i innymi narodami, dla których Europa wschodnia mogła stać się miejscem bezpiecznym, pokojowym lub terenem konfliktów.

Ważną rolę w uregulowaniu granicy wschodniej odegrał Józef Piłsudski – naczelnik Państwa Polskiego i skupiony wokół niego obóz polityczny. Uważali, że granica wschodnia

342 Szerzej na ten temat walk o granice, zobacz prace między innymi: J. Osica, Walka o granic II

Rzeczypospoli-tej, [w:] Z dziejów Drugiej RzeczypospoliRzeczypospoli-tej, A. Garlicki (red.), Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

War-szawa 1986, s. 34 i dalsze; M. Eckert, Historia polityczna…, op. cit., s. 30 i dalsze; H. Zieliński, Historia

Polski…, op. cit.,s. 50 i dalsze.

343 H. Zieliński, Historia Polski…, op. cit.,s. 51.

344 Porównaj prace między innymi: M. Eckerta, A. Garlickiego, J. Osicy, H. Zielińskiego, Z. J. Hirsza, A. Choj-nowskiego

jest problemem w sferze decyzji polskich: „Polska jest bez granic – mówił J. Piłsudski– i wszystko co możemy w tej mierze zdobyć na zachodzie to zależy od Ententy i o ile zechce ona mniej lub bardziej ścisnąć Niemcy; na wschodzie to inna sprawa: tu są drzwi, które się otwierają i zamykają i zależy kto i jak szeroko siłą je otworzy”345.

Chociaż w listopadzie 1818 roku powstało niepodległe państwo polskie, to wiele miast pozostawało poza jego granicami. W tym również tych z których później utworzono woje-wództwo białostockie. Niepodległość 11 listopada 1918 roku odzyskały jedynie następujące miasta: Kolno, Łomża, Ostrołęka, Ostrów Mazowiecka. Natomiast kolejne miasta uzyskały wolność dopiero w 1919 roku, w tym: 13 II Wołkowysk, następnie 16 II Bielsk Podlaski, 19 II. Białystok; 20 II Grajewo, 28 IV Sokółka i Grodno, 25 VII Augustów, 24 VIII Suwałki i 26 Sejny³⁴⁶.

Województwo białostockie zostało utworzone 14 sierpnia 1919 roku347,początkowo liczyło 12 powiatów. Było pod względem terytorialnym drugim po poleskim województwem w kraju. Populacja całkowita w 1921 roku wynosiła 1 305 284 osób348. Białystok był wów-czas siedzibą władz wojewódzkich

W świetle pierwszego spisu powszechnego ludności II Rzeczypospolitej z 1921 roku349

w Polsce mieszkało ok. 9,80% ludności żydowskiej. Region białostocki posiadał wyższy wskaźnik wynoszący ok. 12,05%. Przeciętnie w miastach województwa białostockiego za-mieszkiwało 38,00% Żydów, we wsiach 3,60%. W 1921 roku w województwie białostockim struktura narodowości deklarowanej przedstawiała się następująco: Polacy 76,80%, Żydzi 12,50%, Białorusini 9,10%, Niemcy 0,30%, Rosjanie 0,50 %, Litwini 0,5%, Inne 0,30%.

Natomiast w roku 1931 według spisu powszechnego, struktura narodowościowa w wo-jewództwie białostockim, wyglądała następująco: Polacy 67,90%, Żydzi 11,90%, Białorusini 12,50%, Niemcy 0,40%, Rosjanie 2,10%, Ukraińcy 0,20%, Inne 0,70%. W obu wyróżnionych spisach to wyznanie decydowało o odrębności narodowej. Charakterystyczną cechą struktury narodowościowej miast województwa białostockiego w II Rzeczpospolitej, była jak widać pokaźna liczba ludności żydowskiej. Biorąc pod uwagę fakt, że mniejszości narodowe stano-wiły 31,00% ogółu ludności Województwa Białostockiego, a więc co 3 mieszkaniec był na-rodowości nie-polskiej, nie pozostaje to bez znaczenia dla charakterystyki kulturowej regionu i wynikającej z tego specyfiki dziedzictwa kulturowego i pamięci przeszłości wszystkich ko-lejnych pokoleń. Polska przez setki lat była ojczyzną Żydów, miała najwyższy udział procen-towy ludności żydowskiej na całym świecie – 10,00% ogólnej liczby ludności.