Zmienne, ich pomiar oraz wskaźniki

W kontekście poszukiwania, rozwiązań badanego zagadnienia jakim są zmienne i ich po-miar T. Pilchpisze: „Typologia zmiennych - to jakby rozbicie pojęcia na elementy przezeń oznaczone, lub inaczej przełożenie pojęcia na język empiryczny, obserwowalnych mierzal-nych równoważników. (...) Ustalenie i rejestracja zmienmierzal-nych w badaniach jakiegoś zdarzenia czy procesu – oznacza decyzję, pod jakim względem będziemy badać zdarzenie czy proces”⁴⁶¹. W dalszej części dodaje, że mówiąc o podziale zmiennych trzeba pamiętać, że: „Znacznie waż-niejsza jest świadomość, jaki jest związek między poszczególnymi cechami, jaki jest kierunek zależności między nimi, która wpływa na inne, a która podlega wpływom. W zależności od tego jedne zmienne nazywają się zmiennymi niezależnymi, a drugie zmiennymi zależnymi”462.

Do zdefiniowania zmiennych, musimy posłużyć się określonymi wartościami opisowymi – tak zwanymi wskaźnikami: „Wskaźnik – to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko na podsta-wie zajścia, którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje”⁴⁶³.

Stefan Nowak wyróżnia trzy typy wskaźników: empiryczne, definicyjne i inferencyj-ne.„Wskaźniki empiryczne występują wtedy, gdy wskazywane przez nie zjawisko daje się łatwo

i bezpośrednio zaobserwować. Stąd też zachodząca relacja między nimi a danym zjawiskiem

461 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 50-51.

462 Ibidem, s. 51.

ma charakter związku empirycznego. To znaczy, o powiązaniu danego wskaźnika (lub wskaźników) ze zjawiskiem wskazywanym możemy przekonać się niejako „naocznie" za pomocą bezpośredniej obserwacji. (…)stroną dodatnią wskaźników empirycznych jest duża na ogół łatwość wykazania ich słuszności, tj. stwierdzenia, że są rzeczywiście symptomem badanego zjawiska. (…)Wskaźniki empiryczne niemałą usługę oddają przede wszystkim w badaniu opinii w różnych sprawach”464. Jak podkreśla M. Łobocki wskaźnikom empirycznym nie można ufać, bezwzględnie, bowiem: „Stwierdzony związek empiryczny między danym wskaźnikiem a zjawiskiem przezeń wskazanym może okazać się niekiedy okazać mało ścisły i wręcz błędny”465.

Kolejną grupą wskazanych przez Nowaka wskaźników są wskaźniki dyferencyjne: „Wskaźniki definicyjne mają miejsce wówczas, gdy wynikają z definicji badanego zjawiska lub faktu. W takim przypadku nadajemy sens danemu terminowi za pomocą badania jego pełnej bądź cząstkowej definicji, w której wskaźnik (bądź zespół wskaźników) jest członem definiującym”466. W dalszej części czytamy, że wskaźnik definicyjny spełnia swą funkcję lepiej, kiedy: „bardziej staranna i dostatecznie pogłębiona jest definicja wskazywanego przez niego zjawiska. W wielu wypadkach nie jest jednak dostatecznie jasną, czy dana definicja rzeczywiście w pełni oddaje znaczenie definiowanego terminu. Niemniej badając określone

zjawisko – zgodnie

z podaną uprzednio jego definicją – łatwo sprawdzić czy badacz mieści się w zakresie bada-nego zjawiska, czy nie zawęża go lub też czy nie wybiega poza jego zakres”467.

Trzecią grupę stanowią wskaźniki inferencyjne, które: „(…) odnoszą się do zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych i nie wchodzą do definicji badanych zjawisk. Pod pierw-szym względem różnią się istotnie od wskaźników empirycznych, a pod drugim od wskaź-ników definicyjnych. Wskaźniki inferencyjne dotyczą ukrytych hipotetycznych zmiennych, które wprawdzie są nieobserwowalne, ale posiadają osobliwą „realność” i szereg obserwo-walnych następstw”⁴⁶⁸.

Biorąc pod uwagę powyższe zalecenia, wyróżniono następujące zmienne niezależnie i zmienną zależną oraz wskaźniki tych zmiennych:

Tabela 2. Zmienna zależna i zmienne niezależne

Zmienna zależna Wskaźniki

Pamięć przeszłości przedwojennego, wielokulturowego Białegostoku

a) Treść znaków reprezentujących pamięć przeszłości – znaczenie semiologiczne

Wiedza na temat znaków wywoływanych z pamięci i eksponowanych(słów i obrazów) z następu-jących obszarów tematycznych:

– postaci – zdarzenia – tradycje – miejsca – nazwy

b) Znaczenie znakówreprezentujących pamięć przeszłości – znaczenie aksjologiczne – Reakcje badanego przez zaznaczenie na skali jak ważne są dla niego eksponowane znaki – Deklaracje osób badanych pokazujące ich stosunek do przeszłości, dotyczące tego czy warto

interesować się dziedzictwem wymienionych grup kulturowych mieszkających w przedwojen-nym Białymstoku, przez zaznaczenie na skali.

– Deklaracje badanych na temat znaczenia przeszłości przez zaznaczenie na skali potrzeby znajo-mości przeszłości.

464 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii…, op. cit., s. 142-143.

465 Ibidem, s. 144.

466 Ibidem, s. 144.

467 Ibidem, s. 145.

Zmienne niezależne Wskaźniki

Subiektywna struktura rodziny – Deklaracje badanych osób, dotyczące tego, kogo zaliczają do rodziny.

– Deklaracje badanych, przez zaznaczenie na skali, dotyczące tego w jakim stopniu wskazane osoby z rodziny są dla nich ważne.

– Deklaracje badanych, według przygotowanego klucza, odnoszące się do częstotliwości spotkań z wymienionymi osobami z rodziny (żyjącymi i nieżyjącymi).

b) Autochtoniczność – Deklaracje osób badanych dotyczące miejsc pochodzenia ich przodków. (Od ilu pokoleń rodziny badanych mieszkają w Białymstoku?).

c) Wykształcenierodziców i dziadków

– Deklaracje badanych na temat ukończonej przez ich bliskich szkoły/poziomu nauczania, przez wskazanie właściwej kategorii na skali.

d) Religia /wyznanie – Deklaracje badanych dotyczące znaczenia przynależności religijnej/wyznaniowej rodziców i dziadków, przez wskazaniei zaznaczenie na skali.

e) Narodowość – Deklaracje badanych dotyczące znaczenia przynależności etnicznej przodków, przez wskazanie i zaznaczenie na skali.

– Deklaracje badanych według zaproponowanych kategorii, dotyczące źródeł przekazu. f) Źródła przekazuoraz znaczenie

tych źródeł w zdobywaniu przez badanych wiedzy na temat prze-szłości Białegostoku

– Deklaracje badanych dotyczące znaczenia wskazanych źródeł w zdobywaniu przez badanych wiedzy na temat przeszłości Białegostoku, przez zaznaczenie na skali.

g) Identyfikacja z Białymstokiem – Deklaracja badanych osób dotycząca ich poczucia związku z Białymstokiem, przez zaznaczenie na skali.

h) Stosunek do przedwojennego Białegostoku

– Deklaracje osób badanych odnoszące się do potrzeby interesowania się historią Białegostoku, przez zaznaczenie na wykresie.

i) Poczucie przynależnościkulturowej do grupy

– Wskazanie przez badanych grup, których czują się członkami, spośród zaproponowanych kate-gorii.

– Deklaracje osób badanych, poprzez zaznaczenie na skali, stopnia, w jakim czują się związani z wymienionymi grupami.

j) Rodzaje kontaktu z osobami z innych kultur

– Deklaracje osób badanych dotyczące liczby odwiedzanych krajów.

– Deklaracje na temat charakteru wyjazdów przez wskazanie właściwych kategorii na skali. – Deklaracje badanych na temat rodzaju kontaktu z osobami mieszkającymi za granicą. k) Gotowość do kontaktów

z osobami z innych kultur

– Deklaracje osób badanych, dotyczące chęci mieszkania oraz uczenia się poza Polską, chęci nawiązywania kontaktów z osobami mieszkającymi za granicą.

– Deklaracje dotyczące gotowości młodzieży polskiej do kontaktu z osobami z Izraela (a młodzieży izraelskiej do kontaktu z osobami z Polski) przez wskazanie potrzeby i tematów rozmów oraz opisanie tego, co chcieliby im pokazać w swoim środowisku lokalnym.

l) Motywy decydujące o zaintereso-waniu się przeszłością Białegosto-ku

– Deklaracje osób badanych, według przygotowanych kategorii, dotyczące wiodących motywów interesowania się przez nich przeszłością Białegostoku.

m) Udział członków rodziny w waż-nych wydarzeniach historyczważ-nych

– Deklaracje dotyczące wiedzy, że ktoś z rodziny badanych osób brał udział w ważnych wydarze-niach historycznych.

n) Rozmowy dotyczące przeszłości Białegostoku

– Deklaracje osób badanych, według przygotowanych kategorii, dotyczące tematów rozmów dotyczących przeszłości Białegostoku.

– Deklaracje dotyczące częstotliwości rozmów na temat przeszłości Białegostoku i przodków osób badanych, poprzez wskazanie na skali.

o) Subiektywne poczucie posiadanej wiedzy na temat przeszłości Bia-łegostoku

– Deklaracja badanych dotycząca posiadanej wiedzy na temat przeszłości Białegostoku przez wskazanie na wykresie oceny swojej wiedzy.

p) Wiedza na temat współczesnego Białegostoku

– Deklaracja badanych dotycząca posiadanej wiedzy na temat obecnej sytuacji społecznej kultu-rowej, politycznej Białegostoku przez napisanie krótkiej wypowiedzi na zadane pytanie. q) Płeć – Deklaracja badanych na temat ich przynależności płciowej przez zaznaczenie odpowiedniej

kategorii.

r) Wiek /klasa szkolna – Deklaracja badanych dotyczące wieku biologicznego.

– Informacje uzyskane od nauczycieli dotyczące przynależności uczniów do klas pierwszych i klas trzecich.

s) Rodzaj szkół – Informacje o licach, które na swoich oficjalnych stronach odwołują się do przedwojennej trady-cji edukacyjnej, czy to spuścizny miejsca, które łączy się z historią obecnej placówki.

– Informacje o liceach, które powstały po wojnie oraz w latach współczesnych, które nie odwołują się do przeszłości Białegostoku by potwierdzić swoją tożsamość.

2.1.6,Dobór próby

Jak akcentują, Renate Mayntz, Kurt Holm, Peter Hübner469 stawianie pytań badawczych zależy od decyzji, jaką zbiorowość należy poddać badaniu: „Jeżeli ma ono dotyczyć rozkładu cech lub relacji między cechami jednostek wchodzących w skład większej zbiorowości, to należy zdecydować, czy badaniem ma być objęta cała zbiorowość czy jej część. Badanie całej zbiorowości możliwe jest wówczas, gdy liczba jednostek wchodzących w skład zbiorowości jest względnie mała. (...) Na badanie części zbiorowości decydujemy się, zatem wówczas, gdy zbiorowość jest tak duża, że uwzględnienie wszystkich jej jednostek wymagałoby nadmier-nych nakładów czasu i pieniędzy lub jeżeli wynik, o które chodzi, można uzyskać także pod-dając badaniu tylko jej część”470.

Zabieg objęcia badaniem części zbiorowości, jak podkreślająR. Mayntz, K. Holm i P. Hübner, wymaga sporządzenia próby: „(...)to znaczy dobrania, przy zachowaniu określo-nych zasad, ograniczonej liczby jednostek danej zbiorowości, które pozwolą uzyskać infor-macje o całej zbiorowości”⁴⁷¹. W związku z tym jak sugerują autorzy należy przygotowując próbę najpierw precyzyjnie określić zarówno zbiorowości, jak i jednostki, które mają być poddane badaniu.

Z doborem próby wiąże się sprawa reprezentatywności: „ Próba, a raczej uzyskane na jej podstawie wyniki są reprezentatywne dla całej zbiorowości o tyle, o ile można je uogólnić na całą zbiorowość”472. Jak dalej wnioskują R. Mayntz, K. Holm, P. Hübner, dane, które do-tyczą tylko części zbiorowości nigdy nie są w pełni reprezentatywne, odzwierciedlają jedynie w sposób zbliżony zbiorowość generalną.Zdaniem T. Pilcha populacją generalną nazywa się całość grupy stanowiącej przedmiot zainteresowania badacza: „Dla pedagoga interesującego się oddziaływaniem wychowawczym Uniwersytetu Robotniczego populacją generalną będą wszyscy wychowankowie wraz z samą instytucją. Prawie nigdy nie udaje się zbadać całej po-pulacji. Trzeba się wówczas ograniczyć do zbadania jej reprezentacji. Ta część populacji ge-neralnej wybrana w specjalny sposób do badań, nazywa się próbą reprezentatywną”473.

Ważne jest rozeznanie, co do wielkości możliwych odchyleń, jest to możliwe, jeżeli da-ne dotyczące części zbiorowości geda-neralda-nej zostały pobrada-ne zgodnie z matematycznymi wy-mogami statystycznej teorii doboru prób. „Próbą losową” nazywamy część zbiorowości od-powiadającą takim wymogom. W doborze próby w odniesieniu do planowanych badań za-mierzam zastosować dobór celowo-losowy, ze względu na trudność ustalenia populacji gene-ralnej.

Klasycznej próby losowej nie można zastosować w odniesieniu do grupy badanej uwzględnionej w przedstawianych badaniach, bowiem niedostępne są dane dotyczące wszystkich osób (zarówno licealistów jak i badanych urodzonych w Białymstoku przed woj-ną), stąd też niemożliwe jest ustalenie populacji generalnej. Jak dalej czytamy za R. Mayntz, K. Holm, P. Hübner: „Podstawowa zasada matematyczna statystycznej teorii doboru próby brzmi: każda jednostka zbiorowości generalnej musi mieć dającą się obliczyć (w przypadku prostej próby losowej – taką samą) szansę znalezienia się w próbie”474. Warunek ten spełnia

469 Porównaj: R. Mayntz, K. Holm, P. Hübner, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.

470 Ibidem, s. 87.

471 Ibidem, s. 87.

472 Ibidem, s. 89.

473 Za.: T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, op. cit.,s. 195.

między innymi model urny475. Przy sporządzaniu próby lasowej w badaniach społecznych najważniejszym warunkiem, jaki trzeba spełnić, jest właśnie zapewnienie równych szans. Jak podpowiadają

R. Mayntz, K. Holm, P. Hübner, przestrzegać przy tym należy następujących reguł476: Po pierwsze, zbiorowość generalna musi być dostępna w sensie fizycznym lub symbolicznym.Po drugie, jednostki zbiorowości generalnej muszą być dobrze wymieszane. Można to zrobić w sposób symboliczny, w czym może pomóc tablica liczb losowych, znajdująca się w wielu podręcznikach statystyki. Po trzecie, każda jednostka może tylko jeden raz (albo wszystkie jednostki mogą równie często) pojawić się w zbiorowości generalnej.

W odniesieniu do polskich i izraelskich licealistów zastosowano ograniczenie badania tych grup do części zbiorowości, gdyż wymieniona grupa jest tak duża, że uwzględnienie wszystkich jej jednostek wymagałoby ogromnych nakładów, natomiast wyniki, o które chodzi można było uzyskać poddając badaniu tylko jej część. Zastosowano celowo – losowy dobór próby.W odniesieniu do szkół w Białymstoku był to dobór celowy, bowiem podzielono wszystkie licea ogólnokształcące w Białymstoku na dwie grupy, gdzie pierwszą z nich stano-wiły licea, które na stronie internetowej oraz w folderach i opracowaniach na temat historii szkoły, same siebie definiowały, jako te, które wyrastają i nawiązują do tradycji przedwojen-nych szkół średnich: Państwowego Gimnazjum im.Króla Zygmunta Augusta, Państwowego Żeńskie Gimnazjum im. księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, Państwowego Gimnazjum im.Józefa Piłsudskiego. Drugą grupę stanowiły szkoły, które budowały swoją historię bez odwołań do przedwojennych tradycji edukacyjnych, były to szkoły, które powstały we wcze-snych latach powojennych aż do tych, które pojawiły się w Białymstoku w przeciągu kilku ostatnich lat. W ramach tych wytypowanych celowo grup, szkoły, które wzięły udział w

ba-daniu dobierano losowo.

Z każdej z grup wylosowano dwie szkoły, również klasy w ramach tych szkół były dobierane losowo. Celowym zabiegiem było objęcie badaniami wyłącznie uczniów klas pierwszych i trzecich, założono, bowiem, że warto porównać typy pamięci dominujące u uczniów rozpo-czynających naukę i kończących edukację na poziomie szkoły średniej.

W odniesieniu do młodzieży szkoły średniej Mekif Yehud High School w Kiriat Biały-stok w Yehud w Izraelu, zastosowano identyczną strategię doboru próby, jak w przypadku białostockich licealistów. Do badań celowo wytypowano klasy pierwsze licealne i trzecie, natomiast klasy były dobierane losowo477.

Wybór liczby badanych zależał od wielkości miast, w których prowadzone były bada-nia. Szacuje się, że w Białymstoku mieszka około 300 tys. mieszkańców, natomiast w Yehud około 35 tys. Szkoła średnia w miejscowości Yehud jest tylko jedna, położona jest w dzielni-cy Kiriat Białystok i liczy około 1800 uczniów w wieku od 15 do 18 lat478.

Dobór próby badanych z pierwszego pokolenia miał charakter celowy, bowiem typo-wane były wyłącznie osoby, które urodziły się w przedwojennym Białymstoku, lob zamiesz-kały

w mieście jeszcze przed 1939 rokiem. Wśród tych osób znaleźli się białostoczanie

475 Ibidem, s.90.

476Ibidem, s. 90-92.

477 Edukacja w Izraelu, zaczyna się w szkole podstawowej (klasy 1–6),jest kontynuowana w gimnazjum (klasy 7–9) i w szkole średniej (klasy 10 (16 lat) – 12 (18 lat)).

478 Więcej informacji na temat szkoły Makif Yehud High School w Kiriat Białystok w Yehud w Izraelu na stro-nie: http://www.schoolportal.co.il/site/index.php?b=287&hello=yes [data dostępu: 10.06.2014]

nia polskiego, którzy obecnie mieszkają w tym mieście i żydowskiego, którzy wyemigrowali do Izraela i obecnie tam mieszkają w takich miejscowościach jak Yehud w dzielnicy Kiriat Białystok, Tel Awiw, Ber Szewa, Hajfa. Wśród badanych z Izraela najliczniejszą grupę sta-nowiły osoby, które nadal mają bliski kontakt z Białymstokiem, które przyjeżdżają do Polski na coroczne obchody Powstania w Getcie Białostockim. Rozmówcy w ramach celowo wy-branych grup białostoczan dobierani byli na zasadzie kuli śnieżnej479. Dobór ten polega wza-jemnym wskazywaniu się badanych. W ten sposób wytypowano 37 osób, w tym 23 osoby nadal mieszkające w Polsce i 14 w Izraelu. Dobór został zakończony, kiedy nie pojawiały się nowe parametry i związki w odniesieniu do nowych badanych przypadków. Prawidłowość tęw literaturze nazywa się zasadą teoretycznego nasycenia480.