Procedury analizy danych empirycznych

W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego i metodę biograficzną. Ba-dania diagnostyczne umożliwiły uzyskanie danych empirycznych ilościowych dotyczących pamięci przeszłości Białegostoku licealistów z Polski i Izraela. Zgromadzony w ten sposób materiał wymagał zastosowania analizy danych ilościowych. Natomiast w wyniku badań bio-graficznych pozyskano dane jakościowe, ukazujące specyfikę pamięci przeszłości białosto-czan urodzonych przed II wojną światową. Zebrany materiał opracowywano za pomocą ana-lizy jakościowej.

W opracowaniu zebranych danych z badań diagnostycznych i analizach ilościowych wykorzystano program Microsoft Office Excel 2007. Wszystkie wyniki są przedstawione zgodnie ze schematami i oznaczeniami przyjętymi w tym programie. Ilościowa analiza nych przebiegała w kilku etapach: wprowadzenia i kodowania danych; właściwej analizy da-nych z wykorzystaniem procedur statystyczda-nych; opisu badanego zjawiska.Przy wyborze pro-cedur statystycznych kierowano się zasadnością ich zastosowania. Dbając o przejrzystość pracy, ograniczono się do prezentowania tylko tych obliczeń, które pozwalały na skuteczną weryfikację przyjętych założeń. Najczęściej stosowano procedury korelacyjne. W naukach społecznych podkreśla się, że w badaniach z tego obszaru: „rzadko osiągamy wartość współ-czynnika korelacji większą niż 0,7, a dopiero od tej wartości można zasadnie budować

mode-le predykcji

i analizę regresji. Stąd też, właśnie w naukach społecznych właściwie stosowana analiza kore-lacyjna często staje się ważniejsza od analizy regresji zmierzającej do ustalenia zależności o charakterze funkcyjnym”484. Podstawowym narzędziem analizy były tabele krzyżowe z ze-stawieniem częstości występowania wyodrębnionych kategorii analizowanej zmiennej.

W trakcie analizy posłużono się statystyką opisową. Strategią weryfikującą była staty-styka chi-kwadrat (), stosowana w celu sprawdzenia niezależności cech dla dwóch nieza-leżnych zmiennych485. Zmienne niezależne w przedstawianej procedurze badawczej były wy-rażone na kilku rodzajach skal, poczynając od skali nominalnej486, stosowanej do wstępnej klasyfikacji zbioru.Kolejnym sposobem porządkowanie zbiorów cech, jaki wykorzystano w badaniach ilościowych była skala porządkowa(rangowa)487, która służyła ułożeniu w porząd-ku elementów danego zbioru ze względu na wybraną cechę. Użyto również skali interwało-wej488, by ułożyć elementy zbioru w porządku i określić interwały między elementami zbioru na umownej skali liniowej.

Inną metodą, za pomocą, której próbowano stwierdzić istnienie związku pomiędzy zmiennymi, było obliczenie współczynnika korelacji, który informuje o: „sile związku,

484 M. Sobecki, Kultura symboliczna a tożsamość..., op. cit., s. 205. Zobacz także: H. Blalock, Statystyka dla

socjologów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1975, s. 334.

485 Więcej na temat testu istotności chi-kwadrat w: G. Wieczorkowska, J. Wierzbicki, Statystyka. Analiza badań

społecznych, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, s. 292-296; R. Mayntz, K. Holm, P.

Hübner, Wprowadzenie do metod..., op. cit., s. 248; H. Blalock, Statystyka dla socjologów, Państwowe Wy-dawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 501.

486 Więcej na ten temat: T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 110.

487 Ibidem, s. 110-111.

czas gdy test istotności chi-kwadrat o pewności (prawdopodobieństwie) jego istnienia. Test istotności pokazuje, z jaką pewnością badacz może orzekać, że dwie cechy są ze sobą powią-zane, nic natomiast nie mówi o sile tego powiązania. Współczynnik korelacji pokazuje, w jakim stopniu cechy są ze sobą powiązane, nie informując, jaką można mieć pewność co do wystąpienia tego powiązania489”. Spośród wielu różnych współczynników korelacji wybrano współczynnik kontyngencji C kor, który można było zastosować do danych mierzonych za pomocą skal zastosowanych w badaniach490.

Uzyskany materiał za pomocą metody biograficznej, dzięki zastosowaniu techniki wy-wiadu, został poddany jakościowej analizie danych491. Procedura analizy przebiegała w trzech etapach: transkrypcji wywiadów; właściwej analizy danych (kodowania, grupowania i po-rządkowania materiału); opisu badanego zjawiska.

Pierwszym etapem analizy było sporządzenie pełnej transkrypcji wywiadów z uwzględ-nieniem przerw i wahań rozmówcy. Wywiady spisywane były z nagrania rozmowy na dyktafon i uzupełniane o treści zarejestrowane kamerą cyfrową (co było szczególnie potrzebne przy zapi-sie rozmowy w trakcie oglądania dokumentów, listów, zdjęć itp.) Procedura była czasochłonna, gdyż w wyniku transkrypcji jednego wywiadu, trwającego przeciętnie pięć godzin, uzyskiwano około osiemdziesięciu stron materiału empirycznego. Zważywszy na to, że przeprowadzono 37 wywiadów, co w sumie dało około trzech tysięcy stron tekstu, który należało przygotować do analiz. Już w trakcie rozmowy i transkrypcji danych pojawiły się wstępne interpretacje.

Kolejnym etapem była właściwa analiza danych (kodowanie, grupowanie i porządkowa-nia materiału) W analizie danych, których źródłem były wypowiedzi badanych, uwzględniono treść i jej kontekst.Techniką pozwalająca na badanie tekstów pisanych i mówionych oraz wy-dobycie kluczowych wątków, przewodnich tematów, faktów, systemu znaczeń i relacji między

489 Porównaj: R. Mayntz, K. Holm, P. Hübner, Wprowadzenie do metod..., op. cit., s. 249.

490 Zobacz: G. Wieczorkowska, J. Wierzbicki, Statystyka. Analiza badań…, op. cit., s. 307;R. Mayntz, K. Holm, P. Hübner, Wprowadzenie do metod..., op. cit., s. 250-251.

491 W wypracowaniu własnej procedury jakościowej analizy danych, korzystano z analiz jakościowych stosowa-nych w teorii ugruntowanej w ujęciu Kathy Charmaz, inspirując się w szczególności wytycznymi do kodo-wania pozyskanego materiału, co nadało kształt ramie analitycznej, na której opierała się dalsza analiza. Zo-baczw: K. Charmaz, Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. Korzystano również z następujących publikacji: E. Babbie, Badania

spo-łeczne…, op. cit.; J. Włodarek, M. Ziółkowski (red.), Metoda biograficzna w socjologii, Wydawnictwo

Nau-kowe PWN, Warszawa – Poznań 1990; N. K. Denzin, Y. S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych…, op. cit.; E. Dubas, W. Świtalski (red.), Uczenie się z biografii innych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkie-go, Łódź 2011; E. Dubas, W. Świtalski (red.),Uczenie się z (własnej) biografii, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011; S. Palka (red.), Podstawy metodologii badań…, op. cit.;D. Urbaniak-Zając, E. Kos,

Badania jakościowe w pedagogice. Wywiad narracyjny i obiektywna hermeneutyka, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2013, D. Urbaniak-Zając, J. Piekarski (red.), Jakościowe orientacje w badaniach

pedago-gicznych, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2001; S. Kavle, InterViews. Wprowadzenie do…, op. cit.; H. H. Krüger, Metody badań w pedagogice, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007; D. Kubinowski, Jako-ściowe badania pedagogiczne. Filozofia, metodyka, ewaluacja.Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej,

Lu-blin 2011; D. Lalak, Życie jako biografia. Podejście biograficzne w perspektywie

pedagogicz-nej,Wydawnictwo Naukowe „Żak”, Warszawa 2010; T. Rzepa, J. Leoński, O biografii i metodzie biograficz-nej, Wydawnictwo „Nakom”, Poznań 1993; T. Maruszewski, Pamięć autobiograficzna, Gdańskie

Wydaw-nictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005; M. B. Miles,A. M. Huberman, Analiza danych jakościowych, dawnictwo „Trans Humana”, Białystok 2000; S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Państwowe Wy-dawnictwo Naukowe, Warszawa 1985; D. Silverman, Prowadzenia badań jakościowych, WyWy-dawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa 2008.

nimi jest właśnie analiza treści tekstów492, które w miarę możliwości należy umieszczać w ich kontekstach⁴⁹³.

Podstawowym krokiem analizy tekstu jest kodowanie danych, inaczej ich porządkowanie: „Kodowanie jakościowe, proces definiowania tego, czego dotyczą dane, to pierwszy analitycz-ny krok. Kodowanie oznacza nadawanie segmentom daanalitycz-nych etykiety, która jednocześnie kate-goryzuje, podsumowuje i wyjaśnia poszczególne dane”494. W badaniach wykorzystano logikę kodowania, stosowaną w teorii ugruntowanej, która różni się od logiki ilościowej przypisującej danym przyjęte z góry kategorie i kody495. W badaniach przedstawianych w pracy, w myśl tej zasady, kody tworzone były na podstawie tego, co zostało dostrzeżone w danych. Kody poja-wiały się pod wpływem badania danych i definiowały ich znaczenie. Stworzone kody umożli-wiły selekcjonowanie, dzielenie i sortowanie danych w celu ich analitycznego wyjaśnienia. Kodowanie jakościowe polegało na podziale segmentów danych oraz nadaniu im zwięzłych terminów, co umożliwiło ich interpretację. Segmenty danych kategoryzowane były za pomocą

krótkich tytułów,

w celu streszczenia, oddzielenia i posortowania oraz objęcia danych. W celu zorganizowania i uporządkowania zebranych materiałów wykorzystywano również wytyczne do wywiadu, we-dług których była prowadzona rozmowa. Tak przygotowane dane pozwoliły przystąpić do ich analitycznego wyjaśniania.

We wszystkich wywiadach zastosowano te same tytuły – kody, odnoszące się do tego samego zjawiska, co pozwoliło obok interpretacji jednostkowej wprowadzić analizę porów-nawczą. W celu uporządkowania wcześniej zakodowanych treści posłużono się matrycami, które są szczególnymi rodzajami tabel496. Matryce pozwoliły na analizę danych w wymiarze wertykalnym, czyli uporządkowanie zdarzeń w chronologiczny ciąg w obrębie jednaj biografii, oraz w wymiarze horyzontalnym umożliwiając analizę porównawczą wszystkich przypadków.

Ostatnim etapem analiz jakościowych był opis badanego zjawiska. W tym celu sformu-łowano wnioski o jakości zebranych danych empirycznych. W prezentacji danych jakościo-wych skupiono się na przedstawieniu znaków eksponowanych i wywoływanych z pamięci ba-danych, które w szczególności definiowały dominujące wśród tej grupy badanych typy pamięci. Zwracano uwagę na te dane, które pozwalały prześledzić zmianę znaczenia nadawanego zna-kom na przestrzeni trzech pokoleń i uchwycić proces przekazywania znaczenia oraz kształto-wania się typów pamięci. Dane uzyskane z wywiadów traktowano, jako uzupełnienie i wyja-śnienie znaków z systemu konotatywnego (wtórnego porządku), którymi posługiwali się liceali-ści przez odniesienie ich do znaczeń nadawanych przez osoby urodzone przed wojną, które posługiwały się znakami należącymi do systemu denotatywnego (pierwotnego)

Ze względów etycznych starano się unikać ujawniania tożsamości badanych. W tym celu poszczególnym wywiadom nadano numery i oznaczenia np. (kobieta, Polska, nr 1) Biografie rozmówców traktowano wyłącznie, jako uzupełnienie opisu i prezentacji problemu pamięci przeszłości Białegostoku uczniów szkół średnich, stąd też ukazywano wybrane dane z ich bio-grafii, ważne z perspektywy tematu.

492 Porównaj: A. Cierpka, Metoda narracji w badaniach psychologicznych. Zastosowanie metod analizy narracji

do badania wybranych aspektów zawartości treściowej etosu rodzinnego,[w:] M. Struś-Romanowska (red.), Metody jakościowe w psychologii współczesnej, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2000, s. 129.

493 K. Charmaz, Teoria ugruntowana. Praktyczny…, op. cit., s. 55-57.

494 Ibidem, s. 60-61.

495 Ibidem, s. 59-96.