Przyjęte problemy i hipotezy

T. Pilch w nawiązaniu do kwestii problemów badawczych wyjaśnia: „Problem badaw-czy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami

455 T.Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 88.

i cechami procesów, cechami zjawiska, to mówiąc inaczej uświadomienie sobie trudności z wyjaśnieniem i zrozumieniem określonego fragmentu rzeczywistości, to mówiąc jeszcze ina-czej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania”⁴⁵⁷. Formułowanie pytań badawczych polega na rozbiciu tematu na kilka pytań-problemów. Według wspomnia-nego autora w procesie formułowania pytań należy spełnić kilka warunków: „1. Otóż sformu-łowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy, zawarty w temacie badań.(...) 2. Drugim warunkiem poprawności sformułowanych przez nas problemów, jest konieczność za-warcia w nich wszystkich generalnych zależności między zmiennymi. (...)3. Trzecim warun-kiem poprawności problemu badawczego jest jego rozstrzygalność empiryczna oraz wartość praktyczna. W fazie koncepcji nie można niestety zdobyć całkowitej pewności, czy problem posiada te dwa istotne walory. Musimy zaufać naszej wiedzy i intuicji badawczej”458.

Zasadnicze dla tej pracy było pytanie: Jaka jest pamięć przeszłości Białegostoku, w świadomości badanych grup osób?

Pierwsza grupa pytań, stanowiących problemy szczegółowe, dotyczyła zmiennej zależ-nej. Pierwsze pytanie, na które starano się odpowiedzieć, brzmiało, więc:

1. Jakie typy pamięci przeszłości przedwojennego Białegostoku, reprezentowane są przez badane grupy osób?

1.1. Jaka jest treść znaków reprezentujących pamięć przeszłości? Jakie jest semiologiczne znaczenie znaków wywoływanych i eksponowanych z pamięci badanych?

1.1.1. Jakie znaki z przeszłości wielokulturowego Białegostoku są obecne w pamięci osób z badanych grup, jakie znaki aktywizują w swojej pamięci?

1.1.2. Jakie znaczenia badani przypisują eksponowanym znakom denotatywne – pierwotnego porządku, czy konotatywne – wtórnego porządku?

1.1.3. W jakim zakresie eksponowane znaki związane z przeszłością Białegostoku są rozpoznawane przez badanych, jako znaki odnoszące się do przedwojennego Białegostoku?

1.1.4. W jakim zakresie znaczenie znaku zmieniało się na przestrzeni pokoleń? 1.1.5. Jaki jest poziom wiedzy badanych na temat kultury przedwojennego

Białego-stoku?

1.1.6. Jaka jest wiedza badanych na temat struktury społecznej i relacji międzygru-powychw przedwojennym Białegostoku?

1.1.7. Jakie rodzaje wiedzy dominują wśród osób z badanych grup na temat znaków z przedwojennego Białegostoku?

1.1.8. Jak badani postrzegają swoją wiedzę na temat przedwojennego wielokulturo-wego Białegostoku i w jakim zakresie subiektywne poczucie wiedzy na temat przeszłości Białegostoku wieże się z ich faktyczną wiedzą na ten temat?

1.1.9. W jakim stopniu badani odczuwają potrzebę poznawania przeszłości Białego-stoku i jaki to ma związek z ich faktyczną wiedzą na niniejszy temat?

1.2. Jakie znaczenie aksjologiczne mają dla badanych eksponowane znaki z przeszłości wielokulturowego Białegostoku?

1.2.1. Jaką wartość mają dla badanych eksponowane znaki z przeszłości Białegosto-ku?

457 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 43.

1.2.2. Jaki jest stosunek badanych do poznawania przeszłości przedwojennej kultury Białegostoku i grup kulturowych mieszkujących w Białymstoku przed wojną? W kolejności skonstruowano drugą grupę pytań, stanowiących problemy szczegółowe, która dotyczyła uwarunkowań pamięci przeszłości Białegostoku. Pytano więc oto:

2. Jakie czynniki są związane z dominacją określonych typów pamięci przeszłości?

2.1. Jakie czynniki sprzyjają pojawieniu się semiologicznego znaczenia – znaków repre-zentujących przeszłość miasta Białegostoku?

2.2. Jakie czynniki mają związek ze zjawiskiem desemantyzacji elementów pamięci prze-szłości u badanych grup osób?

2.3. Jakie czynniki mają związek z występowaniem bogatej wiedzy na temat przedwojen-nego Białegostoku a jakie z ubogim poziomem wiedzy na ten temat?

2.4. Jakie czynniki mają związek z dominującymi wśród badanych grup rodzajami wiedzy dominującymi wśród badanych grup na temat znaków z przedwojennego Białegosto-ku?

2.5. W jakim zakresie częstotliwość rozmów na temat przeszłości Białegostoku orazpo-dejmowane tematy rozmów wiążą się z występującymi typami pamięci przeszłości? 2.6. W jakich relacjach wyodrębnione profile identyfikacyjne badanych grup osób

wystę-pują z typami pamięci przeszłości?

2.7. Jakie motywy decydują o zainteresowaniu się przeszłością Białegostoku przez badaną młodzież i jaki związek mają wskazywane przez badanych motywy z reprezentowa-nymi przez nich typami pamięci?

Postawione w niniejszej pracy problemy badawcze związane są z diagnozą zjawiska, jakim jest pamięć przeszłości Białegostoku, a nie z jego weryfikacją, wiec z zasady nie wy-magają formułowania hipotez. M. Łobocki postuluje, że w badaniach, których celem jest opi-sanie

i analiza wybranego stanu rzeczy wysuwanie hipotez jest zbędne a nawet niebezpieczne: „Szkodliwość hipotez w takich badaniach polega na tym, że mogą one w sposób tendencyjny i stronniczy wpływać na gromadzenie i selekcję materiału badawczego zgodnie z przyjętymi z góry założeniami”459. Mając na uwadze powyższą przestrogę, autorka sformułowała jednak na podstawie studiów literatury i własnych doświadczeń badawczych szereg ogólnych zało-żeń, które próbowała zweryfikować w trakcie badań. Zostały one ujęte w następujące hipote-zy:

Hipoteza 1. Założono, że konkretne typy pamięci przeszłości460– antykwarycznej, histo-rycznej, czy monumentalnej mają związek z poziomem wiedzy badanych na temat przeszłości Białegostoku, ze stosunkiem badanych do przeszłości Białegostoku. Typy pamięci przeszłości zależeć będą od autochtoniczności. Odmienny obraz przeszłości Białegostoku pojawi się wśród badanych grup osób, bowiem, każda z tych grup związana jest z Białymstokiem na swój szczególny sposób. Sądzono, że wśród autochtonów będzie dominował monumentalny typ pamięci przeszłości. W skład grupy białostockich licealistów wchodzą również osoby, które są mieszkańcami miasta tylko na czas pobierania nauki w szkole średniej, w odniesieniu do tej grupy założono, że wśród nich będzie dominował antykwaryczny typ pamięci przeszło-ści.

459 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii..., op. cit., s. 135.

Przyjęto, że wśród licealistów izraelskich, którzy mieszkają i uczą się w dzielnicy – Ki-riat Białystok – założonej przez białostockich Żydów ci badani, którzy są potomkami przed-wojennych mieszkańców Białegostoku będą posiadali monumentalny typ pamięci. Spodzie-wano się, że u osób z denotatywnego systemu, czyli autochtonicznych, przedwojennych mieszkańców miasta – Polaków i Żydów, będzie również dominował monumentalny typ pa-mięci przeszłości Białegostoku.

Hipoteza: 1.1. Przewidywano, że znaki, które potrafią wywołać z pamięci badani licea-liści oraz jakość podawanych znaczeń tych znaków, zależeć będą od autochtoniczności i rela-cji z bliskimi osobami pochodzącymi z Białegostoku. Założono, że im bardziej badani czują się związani z Białymstokiem, im pozytywniej wyrażają się na temat dziedzictwa poszcze-gólnych grup kulturowych mieszkających niegdyś w Białymstoku, tym więcej znaków doty-czących przedwojennego Białegostoku i ich znaczeń będą potrafili podać a tym samym będą częściej charakteryzować się pamięcią monumentalną.

Uważano, że różnice w liczbie rozpoznawanych znaków z przeszłości Białegostoku i przypisywanej im treści przez osoby należące do systemu konotatywnego i denotatywnego mogą być wynikiem odmiennych sposobów poznawania przeszłości miasta. Tym samym osoby z tych dwóch systemów będą reprezentowały inny typ pamięci przeszłości. Badanych z systemu denotatywnego – czyli pierwotnego, którzy urodzili się w przedwojennym Białym-stoku, którzy poznawali przeszłość bezpośrednio w niej uczestnicząc, będzie charakteryzował monumentalny typ pamięci przeszłości. Natomiast, kolejne pokolenia tworzące system kono-tatywny, które zdobywały wiedzę na temat historii miasta w oparciu o różne pośrednie źródła informacji, będzie wyróżniał historyczny oraz antykwaryczny typ pamięci. Przypuszcza się, że antykwaryczny typ pamięci będzie szczególnie często pojawiał się w grupie badanych z Izraela jak również będzie dotyczył białostockich licealistów klas pierwszych, którzy prze-bywają w mieście wyłącznie w czasie pobierania nauki.

Hipoteza: 1.2. Na wstępie badań przyjęto, że wartość jaką nadają badani eksponowa-nym znakom, zależeć będzie od autochtoniczności i relacji z bliskimi osobami pochodzącymi z Białegostoku. Zakładano, że badani, którzy deklarują bliskie związki z przodkami pocho-dzącymi z Białegostoku będą nadawali wyższe wartości eksponowanym znakom z przeszłości miasta. Podobnie wśród badanych, którzy zadeklarują potrzebę interesowania się przeszłością Białegostoku, eksponowane znaki będą miały wyższą wartość. Przewidywano, że w gronie tych licealistów będzie dominował monumentalny typ pamięci przeszłości.

Hipoteza 2. Założono, że pamięć przeszłości przedwojennego Białegostoku, na którą składa się treść znaków reprezentujących pamięć przeszłości, czyli znaczenie semiologiczne znaków: w tym wiedza subiektywna nt. kultury Białegostoku; oraz wartości znaków, czyli znaczenie aksjologiczne znaków reprezentujących pamięć przeszłości, tak rozumiana pamięć przeszłości reprezentowana przez badane grupy osób, może różnicować się w zależności od autochtoniczności. Sądzono, że typy pamięci przeszłości mają związek z faktem zamieszki-wania od kilku pokoleń przodków badanych w Białymstoku. Przypuszczano, że autochto-niczność badanej młodzieży oraz autochtoautochto-niczność przodków izraelskich licealistów wpływa na poczucie związku z przeszłością Białegostoku i koreluje z monumentalnym i historycznym typem pamięci przeszłości. Natomiast brak białostockich korzeni sprzyja powstawaniu typu pamięci antykwarycznego. Zakłada się, że autochtoniczność oddziałuje wyraźnie na stosunek do przeszłości miasta, co oznacza, że wśród autochtonów będzie dominował monumentalny typ pamięci przeszłości. Natomiast wśród napływowych białostoczan, którzy zamieszkują tu na stałe, najprawdopodobniej będzie przeważał typ historyczny. Zaś wśród tych mieszkańców

Białegostoku, którzy przebywają tu tylko na czas nauki z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że najwyraźniejszy będzie typ antykwaryczny. Prawdopodobnie stosunek młodych Izraelczyków posiadających polskich przodków do pamięci przeszłości Białegosto-ku będzie charakteryzował typ pamięci monumentalnej. Założono, że autochtoniczność bada-nych ma związek ze stosunkiem do pamięci przeszłości wielokulturowego przedwojennego Białegostoku.

Przystępując do badań przyjęto również założenie, że miejsce zamieszkania licealistów ma istotne znaczenie w pojawieniu się konkretnych typów pamięci przeszłości Białegostoku. Przyjęto, że mieszkanie w Białymstoku oraz w przypadku młodzieży z Izraela w Yehud, miejscowości gdzie znajduje się dzielnica Kiryat Bialystok, sprzyja pojawianiu się typów pamięci monumentalnej i historycznej – pamięci bogatej w żywe odniesienia do przeszłości Białegostoku. Natomiast, jak przypuszczono, mieszkanie licealistów w innych miejscowo-ściach niż Białystok i Yehud, będzie współgrało z pamięcią antykwaryczną charakteryzującą się desemantyzacją elementów przeszłości.

Również identyfikacja badanych z Białymstokiem ma związek z pojawianiem się kon-kretnych typów pamięci przeszłości. Zakłada sie, że im wyraźniejsza deklaracja badanych na temat identyfikacji z Białymstokiem tym wyraźniejsze odniesienia do przeszłości Białegosto-ku. Przy czym zainteresowanie się przeszłością Białegostoku pojawia się po to, by zrozumieć i tworzyć współczesną kulturę Białegostoku, co wpisuje się w monumentalny typ pamięci przeszłości. Brak identyfikacji z miastem, jak przypuszczono będzie współgrał z typem anty-kwarycznym dla którego charakterystyczna jest desemantyzacja elementów przeszłości.

Założono, że dominujące wśród badanych grup osób typy pamięci przeszłości będą miały związek z poczuciem przynależności kulturowej do grupy, czyli wyróżnionymi profi-lami identyfikacyjnymi.Założono, że wśród licealistów polskich jak i izraelskich, których przodkowie pochodzili z Białegostoku, będzie przeważał profil wyrównany. Osoby te z rów-ną siłą będą wyrażały swoje przywiązanie do czterech sfer identyfikacyjnych. Przyjęto, że deklarowane poczucie przynależności badanych – w wyrównanym stopniu – do wielu róż-nych grup kulturowych łączy się z zainteresowaniem się przeszłością Białegostoku, co sprzy-ja budowaniu monumentalnego i historycznego typu pamięci, czyli pamięci funkcjonalnej. Przypuszcza się, że wśród białostockich licealistów będzie często pojawiał się profilz wyco-faną sferą euro-globalną. Dominacja tego profilu ukazuje niechęć młodzieży do identyfiko-wania się z Europą, do określania siebie w kategoriach bycia europejczykiem. Profil ten bę-dzie korespondował z antykwarycznym typem pamięci w myśl zasady, że osoby, które nie interesują się historiami rodzinnymi nie zajmują się również pamięcią przeszłości regionu, co przekłada się na brak zainteresowania szerszym kontekstem życia- europejskim oraz global-nym. Sądzono, że wśród polskich licealistów będzie można wyróżnić dużą grupę osób z do-minującym profilem z wycofaną sferą religijną. To oczekiwanie wynika z obserwacji, że co-raz częściej sfera religijna odgrywa mniejsze zacznie w życiu badanej młodzieży. Domacja tego profilu będzie korelowała z historycznym typem pamięci. Założono, że najrzadziej wy-różniany będzie profil religijny zarówno wśród polskich jak i izraelskich licealistów.

Nato-miast wśród badanych osób urodzonych

w przedwojennym Białymstoku przypuszcza się, że profilem dominującym będzie profil re-gionalny oraz w kolejności narodowo-religijny, co koresponduje z monumentalnym typem pamięci.

Założono, że wykształcenie rodziców i dziadków licealistów ma związek z występowa-niem dominujących typów pamięci przeszłości wśród badanych grup uczniów szkół średnich.

Przypuszcza się, że wykształcenie wyższe rodziców koresponduje z pojawieniem się bogat-szej wiedzy na temat przeszłości Białegostoku licealistów,sprzyja stymulowaniu młodszych pokoleń w dążeniach do poznawania i znajomości historii miasta w którym mieszkają lub skąd pochodzą ich przodkowie. Im wyższe wykształcenie dziadków i rodziców tym większe stymulowanie młodszego pokolenia w kierunku zainteresowania się przeszłością Białegosto-ku, co pomaga kształtować monumentalny typ pamięci przeszłości.

Sądzi się, że z natężeniem znaczenia pamięci przeszłości w badanych grupach, będą miały związek źródła przekazu ujawniane przez badanych. Miarą znaczenia będzie średnia wag przypisywanych poszczególnym punktom skali. Założono, że z dominacją pamięci anty-kwarycznej wiążą się deklaracje badanych dotyczące przekazu medialnego jako dominujące-go źródła wiedzy na temat przedwojennej kultury Białedominujące-gostoku.Przekaz medialny, który cha-rakteryzuje się „mozaikowością” i krótkotrwałą ważnością informacji, sprzyja takiemu do-świadczaniu przeszłości, w którym wytwory kultur, zdarzenia, postacie ulegają daleko idącej desemantyzacji. Natomiast z dominacją pamięci historycznej ma związek przekaz szkolny, jako deklarowane przez badanych źródło wiedzy, w tym kontakty badanych z zawodowym historykiem, nauczycielem, czytane książki, ale też kontakt ze znajomą osobą, która pasjonuje się przeszłością, z naocznym świadkiem wydarzeń historycznych. Sądzi się, że z typem pa-mięci monumentalnej najsilniej korelują następujące deklarowane źródła wiedzy na temat przeszłości Białegostoku: rodzinna, kościółoraz znajomi. Założono również, że ten typ pa-mięci przeszłości będzie dominował u autochtonicznych, urodzonych przed wojną mieszkań-ców miasta, których dominującym źródłem wiedzy na temat przedwojennego Białegostoku jest ich własne doświadczenie. W szczególności dotyczyć to będzie grupy białostockich Ży-dów, którzy po wojnie wyemigrowali do Izraela, gdzie przyczynili się do powstania dzielnicy – Kiriat Białystok.

Założono, że motywy interesowania się przeszłością Białegostoku, będą decydowały o pojawieniu się konkretnych topów pamięci. Przyjęto, że pamięć monumentalna będzie do-minowała u tych licealistów z Polski, dla których najważniejszymi motywami interesowania się przeszłością Białegostoku będzie miejsce urodzenia oraz miejsce pochodzenia i życia ich przodków. Sądzono również, że dla osób charakteryzujących się typem pamięci monumental-nej innymi ważnymi motywami zdobywania wiedzy o przeszłości miasta będzie chęć zdoby-cia wiedzy o sobie. Ci uczniowie, jak zakładano będą także większą wartość przypisywali bliskim relacjom z dziadkami, którzy pochodzą z Białegostoku, oraz będą silniej wyrażali potrzebę kontaktów z osobami urodzonymi przed wojną w Białymstoku, a także wyraźniej podkreślali znaczenie rozmów z bliskimi i znajomymi o przeszłości Białegostoku.

Przystępując do badań założono również, że typ pamięci historycznej pojawi się czę-ściej będzie u uosób, które będą wskazywały następujące kwestie jako inspirujące do intere-sowania się przeszłością Białegostoku: zdobywanie nowych informacji, wiadomości, wiedzy, w kolejności związki z osobami interesującymi się historią Białegostoku. Również wysoko, jak sądzono znajdzie się wskazywanie, że Białystok jest ważnym miastem, bo reprezentuje wartości istotne z punktu widzenia narodu, którego badani czują się członkami. Przypuszcza-no też, że dla badanych charakteryzujący się pamięcią historyczną, zdobywanie wiedzy na temat przeszłości Białegostoku będzie przyjemną formą rozrywki, spędzania wolnego czasu. Będą również jak sądzono wysoko ceniły wartości regionu jako powód do poznawania dzie-jów miasta. Przypuszczano, że dla badanych charakteryzujących się typem pamięci historycz-nej najmniejsze znaczenie będą miały motywy wynikające z poznawania włashistorycz-nej tożsamości jak możliwość odpowiedzenia na pytanie „kim jestem?”. Także przewidywano, że dla tych

badanych mniej znaczącym motywem będzie działanie na rzecz środowiska lokalnego po-dejmowane w ramach działalności w organizacjach czy kołach zainteresowań.

Formułując koncepcję badań postawiono roboczą hipotezę, że osoby, u których typ pa-mięci antykwarycznej będzie dominujący dla tych uczniów najważniejszym motywem intere-sowania się przedwojenną kulturą Białegostoku będzie fakt urodzenia się w mieście i do-świadczania na co dzień tradycji i obyczajów związanych ze sposobami obchodzenia świąt, imienin, regionalną kuchnią. Jak przypuszczano obcowanie na co dzień z wytworami kultury często jest odbierane bezrefleksyjnie przez co bezpośredni kontakt z nimi nie musi powodo-wać zainteresowania przeszłością Białegostoku. Przyjęto też założenie, że dla badanych z Polski charakteryzujących się typem pamięci antykwarycznej najmniejsze znaczenie będą miały motywy wynikające ze stawiania pytań egzystencjalnych. Przypuszczano, że osoby posiadające pamięć antykwaryczną będą mniejszą wagę przywiązywały do kontaktów i roz-mów na temat przeszłości Białegostoku z dziadkamii osobami urodzonymi w Białymstoku przed wojną oraz ich potomkami, mniej będą ceniły kontakty interpersonalne w zdobywaniu wiedzy na ten temat. Postawiono jeszcze jedną hipotezę mianowicie, osoby u których domi-nującym typem będzie pamięć antykwaryczna będą przypisywały niewielkie znaczenie chę-cizdobywania nowych informacji, wiadomości, wiedzy.

Z pojawieniem się poszczególnych typów pamięci przeszłości mają poruszane wątki na temat ważnych wydarzeń z przeszłości Białegostoku oraz częstotliwość tych rozmów. Zało-żono, że częste rozmowy na temat przeszłości Białegostoku wpływają na pojawienie się pa-mięci monumentalnej, która ma żywy charakter, w tym typie papa-mięci pojawiają się częste odniesienia treści zaczerpniętych z przeszłości do teraźniejszości. Przypuszcza się, że nie po-danie przez badanych konkretnych, szczegółowych informacji (faktów) na temat tego, co jest tematem rozmów będzie korespondowało z pojawieniem się wśród tych badanych pamięci antykwarycznej. Częstotliwość rozmów wpływa na zapamiętywanie faktów z przeszłości oraz pojawienie się uwewnętrznionej wiedzy, która jest świadectwem żywego zainteresowanie się przeszłością, gdzie celem poznawania przeszłości jest lepsze rozumienie teraźniejszości oraz konstruktywne projektowanie przyszłości.

Sądzi się, że przekonanie badanych, że ktoś z ich rodziny brał udział w ważnych wyda-rzeniach historycznych, oraz posiadanie wiedzy na temat tego, w jakich wydawyda-rzeniach osoby z ich rodziny brały udział, ma związek z pojawieniem się zainteresowania przeszłością mia-sta/regionu a tym samym powstawaniu pamięci monumentalnej.

Założono, że rodzaje kontaktuzosobami z innych kulturoraz rodzaje kontaktu z kulturą miasta/państwa podczas zagranicznych wyjazdów, mają znaczący wpływ na powstawanie dominujących typów pamięci. Częste wyjazdy zagraniczne licealistów i członków ich rodzin sprzyjają zainteresowaniu się przeszłością miasta, z którego pochodzą a w przypadku napły-wowych mieszkańców historią miejsca obecnego zamieszkania.Częste kontakty z „Innym” sprzyjają powstawaniu typu monumentalnego pamięci przeszłości. Może wynikać to z po-trzeby odniesienia, porównania, zdefiniowania tego, co należy do kategorii „my, moje, nasze – wy, twoje, wasze”. Spotkanie z osobami z innych kultur może budzić zainteresowanie się własną lokalną kulturą i przeszłością miejsca urodzenia czy obecnego miejsca zmieszania. Również deklarowana gotowość, chęć nawiązywania kontaktów z osobami z zagranicy sprzy-ja interesowaniu się przeszłością własnej grupy kulturowej, co pozwala na kształtowanie mo-numentalnego typu pamięci.

Przypuszcza się też, że poziom edukacji w klasach licealnych (klasa pierwsza, klasa trzecia), ma związek z posiadaną przez badanych wiedzą. Zakłada się, że pamięć