Opis zastosowanej metody i jej uzasadnienie

W proponowanych badaniach, których przedmiotem jest pamięć przeszłości, jako ele-ment tożsamości zbiorowej, przewiduję zastosowanie, eklektycznego modelu badań, miano-wicie odwołania się do ilościowego i jakościowego paradygmatu badań, który wydaje się naj-bardziej adekwatny i efektywny w rozwiązaniu postawionego problemu oraz spełniający oczekiwania związane z przedmiotem i celami analiz. Uzasadniam to charakterem nauki w obszarze, której sytuowana jest niniejsza praca, przyjmuję za Stanisławem Palką, że „pedago-gika jest zarówno nauką społeczną, przyjmującą wzorzec empiryczno-analityczny jak i huma-nistyczną, przyjmującą i rozwijającą wzorzec badań hermeneutyczno-interpretatywnych. Za-tem, by rozpoznać, wyjaśnić i zrozumieć fakty i zjawiska, trzeba wziąć oba modele badawcze i wykorzystać możliwości badań ilościowo-jakościowych”420.

Obecnie, podobnie jak S. Palka, wielu badaczy opowiada się za równoległym i uzupeł-niającym używaniem w badaniach pedagogicznych metod ilościowych i jakościowych421. O dopełniającej roli badań jakościowych w badaniach ilościowych wnioskuje między innymi Mieczysław Łobocki: „Warto pamiętać, że wszelki opis i analiza ilościowa w badaniach pe-dagogicznych bez zadawalającego podejścia jakościowego są w istocie rzeczy mało trafne i mało rzetelne, ponieważ niedostatecznie wnika się w sposób rozumienia przez osoby badane

420 S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006, s. 61.

421 Zobacz prace między innymi: K. Konarzewski, Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2000; S. Palka (red.), Podstawy metodologii badań w

pe-dagogice, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2010; S. Palka, Metodologia. Badania…,

op. cit.; J. Krajewski, T. Lewowicki, J. Nikitorowicz (red.), Problemy współczesnej metodologii, Wszechnica Mazurska w Olecku, Komitet Nauk Pedagogicznych PAN, Olecko 2001; M. Łobocki, Metody i techniki

ba-dań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „ Impuls”, Kraków 1999, M. Łobocki, Wprowadzenie do meto-dologii badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999; T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak", Warszawa2001; E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007; Pachociński R., Metody ilościowe i jakościowe w badaniach pedagogicznych, „Edukacja” 1997 nr 3.

uwzględnionych tam zmiennych i ich wskaźników. W tym dopomóc wydatnie mogą badania jakościowe. Toteż słusznie postuluje się, aby w każdym niemal badaniu ilościowym nie rezy-gnować z podejścia jakościowego”422.

Również Krzysztof Konarzewski zauważa, że złożony charakter diagnozowanych pro-blemów z obszaru pedagogiki, wymaga łączenia metod badań jakościowych z ilościowymi423. Bowiem, problemy pedagogiczne mogą mieć jednocześnie aspekt obiektywny, dotyczyć cech i działań wspólnych całej populacji oraz subiektywny, odnosić się do indywidualnych poglą-dów, uczuć, sądów. Potrzebę łączenia w pedagogicznej procedurze badawczej analiz jako-ściowych i ilojako-ściowych widzi także M. Sobecki, co jak podkreśla wynika ze złożoności przedmiotu badań: „Podejście ilościowe daje wciąż najlepsze podstawy do w miarę obiek-tywnego charakteryzowania grupy, natomiast –jakościowe bez wątpienia pozwala na głębszą interpretację zachodzących procesów z perspektywy przeżyć i doświadczeń konkretnego człowieka”424.

T. Pilch wyróżniając podstawowe terminy warsztatu badawczego: metodę, techniki ba-dań i narzędzia badawcze odwołuje się w tym zakresie do ustaleń A. Kamińskiego, przez któ-rego metoda badań rozumiana jest jako „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów kon-cepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmie-rzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”425. Podjęta problematyka ba-dawcza dotycząca pamięci przeszłości, jako elementu konstruowania tożsamości zbiorowej, wymaga przyjęcia odpowiednich metod badawczych. W celu przeprowadzenia diagnozy po-stawionego problemu badawczego zastosowanometodę biograficzną⁴²⁶ i metodę sondażu

422 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii..., op. cit.,s. 93.

423 Porównaj: K. Konarzewski, Jak uprawiać badania…, op. cit., s. 35-38.

424 M. Sobecki, Kultura symboliczna a tożsamość..., op. cit., s. 200.

425 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, op. cit.,s.71.

426 W literaturze pedagogicznej pojawiają się różnice terminologiczne w ujmowaniu metody biograficznej, moż-na spotkać się między innymi z moż-następującymi określeniami: metoda autobiograficzmoż-na, badania biograficzne, badania narracyjne. Przyjęłam metodę biograficzną, jako metodę badawczą zgodnie z klasyfikacją metod ja-kościowych w badaniach pedagogicznych za M. Łobockim, porównaj: M. Łobocki, Metody i techniki…, op. cit.; odwołałam się również do założeń S. Palki, który metodę biograficzną zalicza do podstawowych me-tod jakościowych, porównaj: S. Palka, Meme-todologia. Badania…., op. cit.. Zobacz także prace między innymi: S. Palka (red.), Podstawy metodologii…, op. cit.;T.Maruszewski, Pamięć autobiograficzna, Gdańskie Wy-dawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005; N. K. Denzin, Y. S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009; D. Silverman, Prowadzenia badań jakościowych, Wy-dawnictwo NaukowePWN, Warszawa 2008; J. Włodarek, M. Ziółkowska (red.), Metoda biograficzna w

so-cjologii, Wydawnictwo NaukowePWN, Warszawa – Poznań 1990; W. Dróżka, Metoda biograficzna z per-spektywy rozwoju orientacji humanistyczno-jakościowej w pedagogice, „Edukacja” 1997 nr 4; W. Dróżka, Autobiografia w tradycyjnych i współczesnych badaniach jakościowych. Przyczynek do dyskusji, [w:] J.

Kra-jewski, T. Lewowicki, J. Nikitorowicz (red.), Problemy współczesnej metodologii, Wszechnica Mazurska w Olecku, Komitet Nauk Pedagogicznych PAN, Olecko 2001; W. Dróżka, Triangulacyjna perspektywa

ba-dań w pedagogice, [w:] A. Bobaj (red.), Rozwój pedagogiki ogólnej. Inspiracje i ograniczenia kulturowe oraz poznawcze, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa – Kielce 2001; D. Urbaniak-Zając, J. Piekarski

(red.),

Jakościowe orientacje w badaniach pedagogicznych, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2001; H. Kędzierska (red.), Jakościowe inspiracje w badaniach edukacyjnych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn 2010;

H. H. Krüger, Metody badań w pedagogice, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007; D. La-lak, Życie jako biografia. Podejście biograficzne w perspektywie pedagogicznej,Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2010; T. Rzepa, J. Leoński, O biografii i metodzie biograficznej, Wydawnictwo „Nakom”, Poznań 1993; S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo NaukowePWN, Warszawa 1985; M. Prawda, Biograficzne odtwarzanie rzeczywistości. O koncepcji badań biograficznych Fritza Schütze, „Studia Socjologiczne” 1989 nr 4; L. Koczanowicz, R. Nahirny, R. Włodarczyk (red.), Narracje –

(Au-to)biografia – Etyka,Dolnośląska Szkoła Wyższa, Wrocław 2005; E. Dubas, W. Świtalski (red.), Uczenie się z (własnej) biografii, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2011.

gnostycznego427czyli metody stosowane w tradycji nauk społecznych w tym także w pedago-gice. Wybrane metody pozwoliły dotrzeć do specyfiki badanej grupy i uzyskać odpowiedzi na postawione w projekcie badawczym pytania o pamięć przeszłości, o jej przekaz, o semiolo-giczne

i aksjologiczne znaczenie pamięci przeszłości, o typy pamięci przeszłości reprezentowane przez poszczególne grupy badanych osób.

Wychodząc od powyższych założeń przyjęto, że badania ilościowe w których posłużo-no się metodą sondażu diagposłużo-nostycznego, pozwolą na ilościowy opis i analizę faktów, zjawisk i procesów, przedstawią je w formie różnych zestawień i obliczeń z uwzględnieniem zarówno statystyki opisowej, jak i matematycznej⁴²⁸. Wynika z tego, że badania ilościowe są ściśle związane z pomiarem badanego zjawiska w tym wypadku pamięci przeszłości. Ten rodzaj badań pozwolił na charakterystykę ilościową oraz pokazanie związków pomiędzy badanymi zmiennymi. Przyjęcie w przedstawianych badaniach orientacji ilościowej, pozwoliło określić: treść

i znaczenie używanych znaków reprezentujących pamięć przeszłości, z takich obszarów jak: zdarzenia, postaci, tradycje, miejsca oraz nazwy, które w pierwszym etapie były wywoływane z pamięci, a w kolejnym eksponowane.

A. Kamiński w odniesieniu do metody sondażu diagnostycznego pisze: „Tym czym dla studium indywidualnych przypadków są losy jednostek ludzkich określonego rodzaju, tym dla sondażu diagnostycznego jest określone zjawisko społeczne"429. Badania sondażowe, jak podkreśla Tadeusz Pilch: „obejmują wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stany świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbio-rowości, narastania badanych zjawisk, ich tendencji i nasilenia”430.

Metoda sondażu diagnostycznego zastosowana była w odniesieniu do uczniów szkoły średniej w Kiriat Białystok w Izraelu oraz uczniów szkół ogólnokształcących w Białymstoku. Badanie pamięci przeszłości według przyjętego schematu, przy udziale tak dużej grupy osób, byłoby niemożliwe bez zastosowania metody sondażu diagnostycznego. Dzięki tej metodzie można było uzyskać pokaźną liczbę ujednoliconych danych. Analiza oparta była na danych uzyskanych z przeprowadzonej wśród licealistów ankiety. Dzięki wykorzystaniu metody son-dażu diagnostycznego zdiagnozowano wiedzę na temat przedwojennego Białegostoku, stosu-nek do tej wiedzy oraz motywy zainteresowania się przeszłością miasta, zarówno wśród Bia-łostockich licealistów jak i młodzieży izraelskiej. Ta metoda umożliwiła ustalenie tego, co łączy oraz tego, co dzieli młodzież polską i izraelską, w kwestii pamiętania przeszłości mia-sta,

z którym na różne sposoby badani są związani.

Uzyskane wyniki niniejszej analizy pomogą konstruować projekty z obszaru edukacji międzykulturowej. Założono, że ustalenie potrzeb i oczekiwań badanej młodzieży w związ-kuz komunikacją w obrębie tych grup, ważne jestprzy projektowaniu spotkań międzykultu-rowych. Uzyskane dane za pomocą metody sondażu będą stanowiły wytyczne do

427 Sondaż diagnostyczny jako metodę badawczą przyjęłam zgodnie z klasyfikacją metod ilościowych w bada-niach pedagogicznych za T. Pilchem. Porównaj: T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, op. cit.

428 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii..., op. cit., s. 55.

429 A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] Metodologia

pedago-giki społecznej, R. Wroczyński, T. Pilch (red.), Zakład Narodowy Ossolińskich, Wrocław 1974. Zobacz

tak-że:

T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak", Warszawa 2001, s. 79.

nia w przyszłości kontaktów międzynarodowych opartych na paradygmacie dialogu i poro-zumienia, którym przyświecać może pamięć wspólnej przeszłości.

Natomiast badania jakościowe, według przyjętych założeń polegały na „dokonywaniu jakościowej analizy badanych zjawisk, na wyróżnianiu w nich elementarnych części składo-wych, na wykrywaniu zachodzących między nimi związków i zależności, na charakteryzowa-niu ich struktury całościowej, na interpretacji ich sensu lub spełnianej przez nie funkcji itp.”431. Przede wszystkim umożliwiły jakościowy opis i analizę badanych zjawisk, faktów, procesów.

Badania jakościowe są najczęściej dopełnieniem badań ilościowych, operując formą narracyjną, eseistyczną wspierają zestawienia liczbowe i obliczenia statystyczne.W przypad-ku prezentowanych badań były fundamentem projektowania wytycznych do prowadzenia badań metodą jakościową. Innymi słowy wyniki uzyskane za pomocą metody biograficznej mieszczącej się w metodologicznej orientacji jakościowej pozwoliły zaplanować strategie ilościowych badań z użyciem metody sondażu diagnostycznego.

W prezentowanych badaniach przyjęto zasadę, według której „badania jakościowe są zazwyczaj opisem i interpretacją pewnego ciągu zdarzeń, w tym także subiektywnych do-świadczeń i odczuć zarówno osób badanych, jak i osoby je prowadzącej. (...) Istotę ich upa-truje się nade wszystko nie tyle w wyjaśnianiu badanych zjawisk, czyli w ustalaniu występu-jących wśród nich powiązań przyczynowo-skutkowych (co jest głównym przedmiotem badań ilościowych), ile w rozumieniu i interpretacji interesujących badacza zjawisk”432.O to chodzi, by badane zjawiska, procesy wyjaśnić, ale przede wszystkim by uczynić wysiłek w ich zro-zumieniu. Jak sugeruje E. Terhatem: „rozumienie badanego zjawiska oznacza tu tyle samo, co „zobaczyć je z perspektywy osób, których ono dotyczy”433.

Badaniami jakościowymi objęto byłych mieszkańców Białegostoku pochodzenia ży-dowskiego, którzy wyemigrowali do Izraela, oraz urodzonych przed wojną białostoczan pol-skiego pochodzenia, którzy nadal mieszkają tu mieszkają. Na tym etapie zastosowano metodę biograficzną. W tej części badań do gromadzenia danych zastosowano wywiad nieskategory-zowany i obserwację uczestniczącą. Wynika to z założeń konstrukcyjnych metody biograficz-nej o której M. Łobocki pisze następująco: „Niezależnie od terenu czy dziedziny badań, w jakiej się ją wykorzystuje, ma ona swą niepowtarzalną osobliwość. Osobliwość ta polega na tym, że metoda biograficzna jest w istocie nade wszystko pewnym konglomeratem różnych innych metod badawczych łącznie z ich technikami, obejmującymi zwłaszcza analizę doku-mentów, obserwację, metodę sondażu i metodę dialogową”434.

Metodę biograficzną najogólniej określa się: „jako metodę, polegająca na opisie i anali-zie przebiegu życia ludzkiego rozpatrywanego w kontekście określonego wycinka rzeczywi-stości społecznej”435. Jan Włodarek i Marek Ziółkowski, wnioskują, że metoda biograficzna, podobnie jak jej wszystkie odmiany odwołuje się: „zawsze do subiektywnej perspektywy ba-danych osób, czyniąc ich własny punkt widzenia niezbędnym punktem wyjścia do konstruo-wania uogólnień teoretycznych”436.

431 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii..., op. cit., s.86.

432 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii..., op. cit., s. 86.

433 Ibidem, s. 86-87.

434 M. Łobocki, Metody i techniki badań…, op. cit., s. 86-87.

435 Ibidem, s. 294.

Gorliwym propagatorem metody biograficznej jest Norman K. Denzin, który podaje na-stępujące wytyczne do prowadzenia badań z użyciem tej strategii: „1. Badanie ludzkich dzia-łań powinno jak najbardziej wnikliwie uwzględniać poznanie subiektywnych odczuć, doznań i przeżyć ludzi warunkujących wszelką ich aktywność. 2. Prowadzone analizy powinny uwzględniać kontekst środowiskowy, gdyż otoczenie, w którym żyje i działa jednostka, okre-śla subiektywne interpretacje i znaczenia przez nią wyrażone. 3. W badaniach należy wyko-rzystywać różne źródła informacji, gdyż wszelkie rodzaje danych biograficznych, pozwalają-ce na poznanie subiektywnych aspektów zjawisk społecznych, posiadają wartość dla badacza. 4. Badania powinny mieć charakter monografii historycznej (czy to jednej osoby, czy grupy bądź organizacji społecznej) dlatego że subiektywne interpretacje, przeżycia (jednostki lub grup społecznych) można w pełni zrozumieć jedynie wówczas, gdy odniesie się je do prze-szłych doświadczeń”437. N. K. Denzin wyróżnił kilka typów biografii, kompletną, przygoto-waną do opublikowania oraz tematyczną. Ten ostatni typ biografii uwzględniony został w prezentowanych badaniach, bowiem jak mówi autor celem biografii tematycznej jest: „zebra-nie historii życiowych wokół wspólnych tematów”438. Zakres tematyczny biografii rozmów-ców ograniczono do okresu ich życia w przedwojennym Białymstoku.

Zastosowanie metody biograficznej pozwoliło na rekonstrukcję centralnych znaków z przedwojennej rzeczywistości Białegostoku, uzyskanych w drodze analizy wywiadów z białostoczanami pochodzenia polskiego i żydowskiego, którzy urodzili się przed II wojną światową. Wybrana metoda pozwoliła określić dominujące typy pamięci przeszłości wśród przedwojennego pokolenia, określić, w jakim stopniu i zakresie pokolenie przedwojennych Białostoczan próbowało przekazać kolejnym pokoleniom wspomnienia z życia w dawnym Białymstoku. Zgromadzone dane za pomocą metody biograficznej, stały się cennym źródłem wiedzy na temat życia w przedwojennym Białegostoku i relacji międzykulturowych,w myśl zasady, że „kultura wyraża się tylko poprzez życie jednostki, jej emocje, jej decyzje, jej satys-fakcje i porażki”439. Ponadto dane uzyskane za pomocą metody biograficznejposłużyły do zilustrowania problemu tożsamości zbiorowej oraz ciągłości kulturowej.