Bogusława Łukasiewicz, Marek Łukasiewicz
SdN w Gackach
Wstęp
Zwierzęta towarzyszyły człowiekowi od zawsze. Początkowo były źródłem za-grożenia dla ludzi, a zarazem stanowiły źródło pożywienia, będąc obiektem polo-wań. Z biegiem czasu człowiek nauczył się zwierzęta hodować z przeznaczeniem na pożywienie. Ponadto wiele z nich udomowił po to, aby go broniły oraz poma-gały przetrwać, towarzysząc w jego codziennym życiu. W grupie zwierząt, których człowiek nie hodował po to, aby je zjeść, wymienić można przede wszystkim zwie-rzęta takie, jak: koń, pies, kot. Relacje pomiędzy tymi zwiezwie-rzętami i człowiekiem zaczęły w ciągu wieków nabierać szczególnego wymiaru, gdyż w zamian za pomoc i ochronę obdarzono je szczególnymi względami − szacunkiem, zrozumieniem, wdzięcznością, przywiązaniem oraz przyjaźnią, które to uczucia charakteryzują związki międzyludzkie. Z biegiem czasu człowiek pozwolił również, aby zwierzę-ta towarzyszyły jego potomstwu i uczestniczyły w jego doraszwierzę-taniu. Dowody tych relacji odnaleźć można w wielu źródłach (obrazy i rzeźby, zapisy kronikarskie czy literackie), również tych prehistorycznych (obrazy i rysunki w jaskiniach, tabli-ce gliniane). Odzwierciedleniem szczególnego stosunku człowieka do niektórych zwierząt są w dzisiejszych czasach takie wytwory kultury, jak bajki, w których głównymi bohaterami są właśnie zwierzęta, czy zabawki mające postać zwierząt.
Wraz ze zmianami w środowisku naturalnym dokonującymi się współcześnie zwierzęta zaczęły znikać z najbliższego otoczenia człowieka. Przestały być natu-ralnym towarzyszem nie tylko dorosłych, ale i dzieci. W następstwie tych zmian ludzie zaczęli uświadamiać sobie brak ich pozytywnego wpływu na własne życie oraz na wychowanie ich potomstwa i od niedawna zwierzęta ponownie zaczęły pojawiać się w otoczeniu człowieka, lecz w innej formie niż dotychczas. Coraz częściej uczestniczą one w specjalistycznych programach terapeutycznych, szcze-gólnie realizowanych wobec osób ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi, a tak-że osób z różnymi zaburzeniami. Prekursorami w wykorzystaniu pozytywnego i terapeutycznego wpływu zwierząt na człowieka byli William Tuke oraz Boris
Le-106 Rozdział 2. Animaloterapia
vinson. Już w XVIII wieku Tuke wykorzystywał opiekę nad małymi zwierzętami jako formę oddziaływań terapeutycznych na pensjonariuszy angielskiego zakładu dla psychicznie chorych York Retreat. Działania te jednak napotykały opór świata nauki i nie znajdowały odzwierciedlenia w naukowych opracowaniach. Natomiast Levinson, współczesny amerykański psychiatra, zauważył pozytywny wpływ te-rapeutyczny zwierząt i w roku 1964 opisał wykorzystanie psa w procesie terapeu-tycznym dziecka autystycznego.
Obecnie terapeutyczny wpływ zwierząt, przede wszystkim w praktyce wycho-wania i terapii, znajduje najczęściej zastosowanie w przypadku oddziaływań wo-bec dzieci z porażeniem mózgowym, autystycznych, niepełnosprawnych intelek-tualnie, przewlekle i nieuleczalnie chorych, a także tych z niepełnosprawnością ruchową. Działania te określane są jako zooterapia i zgodnie z terminologią anglo-saską klasyfikowane są jako:
• AAA (Animal Assisted Activities) − zajęcia z udziałem zwierząt;
• AAT (Animal Assisted Therapy) − terapia z udziałem zwierząt;
• AAE (Animal Assisted Education) − edukacja z udziałem zwierząt.
Mając to na uwadze, należy stwierdzić, że udział zwierząt w procesie wycho-wania dzieci oraz w działaniach terapeutycznych nie stanowi odkrycia nowej for-my oddziaływań. Z pewnością jednak za pewnego rodzaju novum uznać można wykorzystanie tej idei w nowych obszarach i formach – na przykład w procesie resocjalizacji nieletnich. W praktyce pedagogiki resocjalizacyjnej znaleźć można liczne przykłady jej realizacji.
Do Schroniska dla Nieletnich w Gackach dogoterapia trafiła przez przypadek dzięki jednemu z wychowanków oraz dzięki psu rasy bokser o imieniu Bosman, który na terenie placówki zamieszkał również przypadkowo. Marcin1 trafił do nas w następstwie popełnionych czynów karalnych, ale przede wszystkim na skutek bardzo trudnej sytuacji rodzinnej. Jego matka, osadzona w zakładzie karnym, za-nim tam trafiła, podważając ojcostwo swojego męża, doprowadziła do sytuacji, w której chłopiec stracił jednocześnie matkę oraz odrzucił swojego ojca. W konse-kwencji stracił zaufanie do ludzi w ogóle, zaprzestał kontaktów z innymi osobami i popadł w apatię. Ojcu, który go regularnie odwiedzał, nie podawał ręki na po-witanie. Szukając sposobu pomocy Marcinowi, powierzono mu opiekę nad Bos-manem. Początkowe krótkie wyjścia chłopca do psa z karmą i wodą zaczęły z bie-giem czasu zmieniać się w coraz dłuższe. Zauważono, że Marcin zaczął do niego mówić oraz uśmiechać się. Wkrótce ten uśmiech pojawił się w relacjach z innymi osobami – również z ojcem, z którym Marcin zaczął się serdecznie witać. Krótko mówiąc, Bosman przywrócił chłopcu wiarę w ludzi, którzy chcą mu pomóc, i to był początek szerszego i przemyślanego wykorzystania zwierząt w procesie reso-cjalizacji oraz wychowania w Schronisku dla Nieletnich w Gackach, które trwa od 2005 roku.
1 Dane personalne zmieniono.
107 Terapia z udziałem małych zwierząt
Program „Terapia z udziałem małych zwierząt” adresowany jest do wszystkich wychowanków przebywających w SdN w Gackach. Uczestnictwo w programie uzależnione jest od charakteru zaburzeń, predyspozycji i możliwości nieletnich.
Pracownicy odpowiedzialni za realizację poszczególnych części programu oraz sprawujący opiekę nad zwierzętami dokonują analizy możliwości powierzenia po-szczególnym wychowankom opieki nad konkretnymi zwierzętami przebywający-mi w Schronisku.
Struktura programu
W praktyce oddziaływań resocjalizacyjnych nie ma jednej uniwersalnej i w peł-ni skutecznej metody. Resocjalizacja polega na stosowai w peł-niu wielu różnorodnych metod i form oddziaływań wychowawczych. Zgodnie z tym założeniem w ofercie zajęć z nieletnimi z zaburzeniami zachowania powinny pojawiać się wszystkie me-tody i formy, które prowadzą do osiągnięcia celu – również terapeutyczne wyko-rzystanie zwierząt. Kierując się tymi przesłankami, w Schronisku dla Nieletnich w Gackach w celach wychowawczych podopiecznym towarzyszą małe zwierzęta, takie jak ptaki egzotyczne, ryby akwariowe, psy, koty oraz małe zwierzęta futerko-we (króliki, chomiki).
Na podstawie dotychczasowych doświadczeń stwierdzić należy, że forma od-działywań wychowawczo-terapeutycznych oparta na powierzeniu całkowitej opie-ki nad zwierzętami wychowankom przynosi pozytywne efekty w przypadkach różnorodnych zaburzeń zachowania i emocji. Pozytywne efekty obserwowane były nawet u wychowanków z cechami osobowości dyssocjalnej (psychopatycz-nej). Jednocześnie, jak pokazuje praktyka, oddziaływania wychowawcze z wyko-rzystaniem zwierząt napotykają znaczne ograniczenia wobec nieletnich z niepeł-nosprawnością intelektualną. W przypadku tej grupy wychowanków niezbędne są formy zajęć z udziałem przewodnika-terapeuty, ponieważ wiele osób z niepeł-nosprawnością intelektualną nie potrafi w sposób samodzielny sprawować pełnej opieki nad zwierzęciem.
W założeniach zajęć terapeutycznych z udziałem zwierząt wychowankowie przebywający w Schronisku mają za zadanie przede wszystkim karmić i poić je, utrzymać ich otoczenie w czystości oraz dbać o wszystkie ich potrzeby. Zwierzęta przydzielane są nieletnim przez pracowników w sposób świadomy, z nastawieniem uzyskania pozytywnych zmian zachowania. Warunkiem podstawowym możliwo-ści wdrożenia programu jest zapewnienie pełnego bezpieczeństwa zwierzętom.
108 Rozdział 2. Animaloterapia
Fot. 1. Wychowanek opiekujący się psami
Fot. 2. Wychowanek opiekujący się kotem
109 Terapia z udziałem małych zwierząt
Efekty realizacji programu
Praca ze zwierzętami wywiera pozytywny wpływ na zachowania i emocje wy-chowanków. Zauważono następujące prawidłowości:
• Zwierzęta są bardzo wrażliwe za sprawą swoich umiejętności odbioru informa-cji oraz odczytywania ludzkich zachowań. Dzięki temu wychowankowie uczą się kontrolować swoje zachowania i ograniczać zachowania agresywne w kon-taktach z towarzyszącymi im zwierzętami, a docelowo w konw kon-taktach interperso-nalnych z innymi osobami. Każde pozytywne emocjonalnie zachowanie wycho-wanka odwzajemniane jest przez zwierzęta również pozytywnym i przyjaznym zachowaniem; w wyniku tego wychowankowie znacznie częściej ze swojego wa-chlarza zachowań i postaw wybierają te o pozytywnym charakterze.
• Chcąc zrozumieć zwierzę i jego potrzeby, trzeba nauczyć się je obserwować, patrząc na nie i słuchając go. Dzięki umiejętności skupiania uwagi na informa-cjach przekazywanych przez zwierzę wychowankowie nabywają umiejętności niezbędnych w komunikacji z ludźmi.
• Dzięki przejęciu całkowitej opieki nad zwierzętami wychowankowie stają się odpowiedzialni za ich życie i zdrowie. Sprawując nad nimi codzienną opie-kę, kształtują poczucie odpowiedzialności, stają się troskliwi, a także wrażliwi wobec zwierząt, przechodzą w rozwoju społecznym od zachowań egoistycz-nych do altruistyczegoistycz-nych. Rozwija się również ich empatia. W przyszłości cechy te mogą zostać przeniesione na poziom relacji z ludźmi, wspomagając proces psychospołecznej readaptacji.
W ramach realizacji programu możliwa jest ponadto organizacja zajęć o cha-rakterze edukacyjnym w postaci prezentacji filmów, pogadanek, spotkań z osoba-mi zajmującyz osoba-mi się zwierzętaz osoba-mi zawodowo. Miejsce realizacji programu związane jest bezpośrednio z miejscem przebywania zwierząt − generalnie to teren całego schroniska, a w przypadku zwierząt takich, jak ryby akwariowe, małe zwierzęta fu-terkowe czy ptaki egzotyczne, są to konkretne pomieszczenia, w których znajdują się akwaria czy klatki.
Program zakłada też organizowanie zajęć poza placówką: wyjazdy ze zwierzę-tami do lekarza weterynarii, wyjazdy do schronisk i przytulisk dla bezdomnych zwierząt (pomoc w pracach gospodarczych i opiekuńczych), wyjazdy do ogrodów zoologicznych, wycieczki na wystawy zwierząt, udział w kwestach i akcjach dobro-czynnych na rzecz potrzebujących zwierząt. Program realizowany jest praktycznie przez cały rok.
Na zakończenie warto przytoczyć wypowiedzi (zachowano pisownię orygi-nalną) wychowanków, którzy uczestniczyli w programie. One w najlepszy sposób obrazują efektywność realizowanego programu:
[…] brakuje mi tego wycia Luny i przybijania z nią piony, głodnego „Guźca”
i szukania kota przed 22.
110 Rozdział 2. Animaloterapia
Opieka nad psami nie była trudna, a szczególnie nad Nuką, bo jej wiele nie potrzeba do szczęścia, Nuka to bardzo uczuciowy pies i bardzo się do niej przy-wiązałem. Ma to coś, co sprawia, że jest niepowtarzalna, jest bardzo potulna i przyjazna.
Mora to bardzo mądra kotka, która budzi łapką dotykając mnie. Za to ją ko-cham, bo była i jest niepowtarzalnym kotem, którym mógłbym opiekować się zawsze, bo naprawdę lubię, gdy przychodzi w nocy, położyć się i mruczy.
Gdy dostałem królika, zacząłem się o niego troszczyć. Nie chciałem go stracić przez jakąś głupotę, musiałem mieć dobre zachowanie, chciałem też pokazać, że zależy mi na tym małym stworzonku. Dało mi to dużo do myślenia i zmie-niłem swoje zachowanie na lepsze. Miałem jeszcze małe upadki, ale się nie poddawałem, bo musiałem walczyć o swoje.