W biografii człowieka splatają się personalne, subiektywnie analizowane i oceniane doświadczenia z obiektywno-historycznym kontekstem ich prze-biegu i kreacji. Biografia człowieka rozgrywa się zawsze w pewnych realiach czasoprzestrzennych i nie sposób, używając tu metaforycznie określenia charakterystycznego dla psychologii spostrzegania, wyodrębnić figury z tła.
Chcąc ją dostrzec i stworzyć własną historię życia, jak i dokonując analizy zróżnicowanych wymiarów czyjegoś życia zawsze kontekst rozgrywania się tego życia, będzie stanowić istotny czynnik decydujący o jego kształcie.
Mówiąc o przebiegu ludzkiego życia (biografii człowieka), możemy kon-centrować się na pewnych jego fragmentach limitowanych czasowo, prze-strzennie czy wyznaczanych poprzez charakter nabywanych doświadczeń np. charakteryzowanych poprzez wchodzenie w relacje ze światem zawo-dowym, z rynkiem pracy. Mówimy wtedy o biografii zawodowej. Z drugiej jednak strony zarówno w literaturze, jak i społecznej świadomości ugrunto-wało się pojęcie kariery, także niejednoznaczne i wielowymiarowe1. Uogól-niając stanowi ona wzór doświadczeń życiowych związanych z pracą.
_______________
1 Obszerny przegląd wybranych teoretycznych ujęć konstruktu kariery w perspektywie funkcjonalno-strukturalnej, w perspektywie interakcjonizmu symbolicznego, w perspektywie teorii strukturacji A. Giddensa, a także wybranych teorii cech i czynnika oraz teorii rozwojowych znajdzie czytelnik między innymi w publikacji A. Cybal-Michalska, Młodzież akademicka a kariera zawodowa, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013, a także: A. Paszkowska-Rogacz, Psycho-logiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teoretycznych, KOWEZiU, Warszawa 2003.
Kariera jest konstruktem temporalnym, odnosząca się do przebiegu zin-dywidualizowanego doświadczenia konstruowanego w obiektywnych rea-liach społeczno-kulturowych, zogniskowanych wokół przejawów aktywno-ści człowieka na rynku pracy. Jest ona zatem tożsama z pojęciem biografii zawodowej, która jako biografia „tematyczna”, odniesiona do wybranej sfe-ry aktywności życiowej jednostki jest kategorią obecną w europejskiej trady-cji i literaturze naukowej od lat trzydziestych XX wieku. Karierę można tak-że postrzegać jako kategorię węższą – mianowicie jako przebieg zawodowej drogi na danym etapie biograficznego rozwoju jednostki2.
Dokonując przeglądu cech charakteryzujących z jednej strony biografię jednostki3, z drugiej – cech zawodowych karier4, możemy uogólniając za-uważyć, że biografia zawodowa/kariera zawodowa jest:
– zawsze czyjaś – jest zdefiniowana personalnie;
– jest splotem elementów obiektywnych i subiektywnych; te pierwsze odnoszą się do sekwencji zawodowych zadań, obowiązków, stanowisk, re-lacji pracowniczych, decyzji, drugie zaś wskazują na indywidualną interpre-tację doświadczeń w świecie pracy naznaczoną przez system wartości, ocze-kiwania, aspiracje, potrzeby i emocje jednostki;
– jest porządkowana przez wydarzenia, które mogą zmieniać drogi ży-ciowe jednostki;
– są to zarówno wydarzenia związane z przynależnością jednostki do grupy wiekowej (będą one np. miały inny charakter w okresie młodzieńczej eksploracji zawodowej, inny w okresie wycofywania się z rynku pracy5), jak
_______________
2 M. Piorunek, Biographical Career Patterns – Differentiations, Emergence. Fields of Empi-rical Exploration, [w druku].
3 Por. Ch. Bühler, Bieg życia ludzkiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999;
E. Hörning, Lebensereignisse: Übergänge im Lebenslauf-Forschungsansätze, [w:] Methoden der Biogra-phie und Lebenslaufforschung, red. W. Voges, Leske+Budrich, Opladen 1987; E. Hörning, Rola wydarzeń życiowych: doświadczenia i rewitalizacja w perspektywie biograficznej, [w:] Metoda biogra-ficzna w socjologii, red. J. Włodarek, M. Ziółkowski, PWN, Warszawa–Poznań 1990, opracowa-nia autorskie: M. Piorunek., Bieg życia zawodowego człowieka. Kontekst transformacji kulturowych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009; Od stabilizacji do chaosu zawodowego. Scenariusze biografii zawodowych etapu średniej dorosłości, „Studia Edukacyjne” 14, 2010.
4 Por. M. Piorunek, Kariery zawodowe ludzi na etapie średniej dorosłości. Ciągłość i zmiana na polskim rynku pracy, [w:] Człowiek w kontekście pracy. Teoria – Empiria – Praktyka, red. M. Pioru-nek, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009; Kariera zawodowa w ponowoczesnej rzeczywi-stości. Nowy paradygmat i jego edukacyjno-pomocowe implikacje, [w:] Praca w życiu człowieka i jej społeczno-edukacyjne uwarunkowania, red. J. Matejek, K. Białożyt, Wydawnictwo scriptum, Kra-ków 2015; E. Sarzyńska-Mazurek, Perspektywa przypadkowych zdarzeń w karierach doradców za-wodowych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013.
5 D. Super – autor bodaj najbardziej znanej teorii rozwoju zawodowego stanowiącej pod-stawę całożyciowego poradnictwa zawodowego (kariery), wylicza i charakteryzuje następują-ce stadia rozwoju kariery zawodowej: fazę wzrostu (stadium dzieciństwa), eksploracji
(sta-i określonej „społecznośc(sta-i dośw(sta-iadczen(sta-iowej” (np. grupy osób bezrobot-nych, osób wykonujących określony zawód, pracowników określonej korpo-racji itd.), co nie pozbawia człowieka przynależności do innych grup odnie-sienia;
– wydarzenia występujące w przeciągu całego życia zawodowego od-znaczają się różną częstotliwością i intensywnością przebiegu w poszcze-gólnych jego okresach;
– mają zróżnicowany charakter – od wydarzeń przełomowych, punktów zwrotnych, „wybijających” jednostkę z trajektorii zawodowej po syndromy wydarzeń rutynowych organizujących codzienne zawodowe funkcjonowa-nie bez kofunkcjonowa-nieczności dokonywania rozległych i gwałtownych przekształceń tożsamościowych;
– wydarzenia rozgrywające się w obrębie życia zawodowego jednostki nie pozostają bez wpływu na wydarzenia z pozostałych sfer życia człowieka (np. sfery funkcjonowania rodzinnego, wolnoczasowego) i odwrotnie; wy-darzenia rozgrywające się w życiu zawodowym często łączą ze sobą oraz z tymi rozgrywającymi się w innych sferach biografii związki przyczynowo- -skutkowe, ale mamy też do czynienia z pewną pulą zdarzeń przypadko-wych;
– odbiór i interpretacja wydarzeń zawodowych dokonywana przez jed-nostkę zależy od społecznych wzorców interpretacyjnych będących rezulta-tem subiektywizacji obiektywności6;
– wydarzenia w życiu zawodowym są elementem procesu, otwierające-go pulę życiowych szans/zagrożeń, które w przypadku ich niezaistnienia byłyby dla jednostki niedostępne;
– wydarzenia życiowe (w tym te związane ze sferą zawodową) tworzą strukturę temporalną, mogą podlegać deskrypcji w trzech perspektywach czasowych: w ramach przeszłych zdarzeń, aktualnych sytuacji, którym jed-nostka nadaje określone znaczenia oraz projektów i planów ukierunkowują-cych przyszłość zawodową człowieka;
– w diachronicznym ujęciu mogą one być analizowane zarówno w czasie historycznym, jak i osadzone w czasie biograficznym;
_______________
dium adolescencji), zajmowania pozycji (wczesna dorosłość), konsolidacji (średnia dorosłość) oraz fazę schyłku (późna dorosłość, starość) – por. D. E. Super, Career and Life Development, [w:]
Career Choice and Development, red. D. Brown, L. Brooks, Jossey-Bass, San Francisco, Washing-ton, London 1984; D. E. Super, A life-span, life-space approach to career development, [w:] Career Choice and Development: Applying Contemporary Theories to Practice, red. D. Brown, L. Brooks, Jossey-Bass, San Francisco 1990; A. Paszkowska-Rogacz, Psychologiczne podstawy wyboru zawo-du. Przegląd koncepcji teoretycznych, KOWEZiU, Warszawa 2003.
6 Por. rozważania na temat habitusu w koncepcji P. Bourdieu – M. Piorunek, Projektowanie przyszłości edukacyjno-zawodowej w okresie adolescencji, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004.
– doświadczenia zawodowe, które doprowadzają do wypadnięcia z tra-jektorii bądź zerwania ciągłości biograficznej nie powodują, że zaczyna się życie od zera – społeczno-zbiorowe i biograficzne schematy interpretacyjne zawierają ślady przeszłości;
– wydarzenia życiowe polegające na stratach, np. utrata pracy, powodu-jące erozje uprzednich biograficznych planów mogą być traktowane jak wy-zwania/szansa lub stanowić dla jednostki zagrożenie;
– znaczenie i wpływ wydarzeń życiowych/zawodowych zmieniają się w ciągu historii życia jednostki, co oznacza, że niosą wspólne i/lub ukryte normatywne przypisanie na przestrzeni życia osoby; na każdym etapie ży-cia pojawiają się nowe, inne możliwości działania, które zmieniają wagę i ocenę przeszłych doświadczeń;
– wydarzenia życiowe/zawodowe mają wpływ na stosunki człowieka z otoczeniem społecznym; stosunki powstałe w ramach poprzednich układów ulegają reinterpretacji, często rywalizując z nowo powstającymi układami;
– ludzie różnie reagują na te same wydarzenia życiowe/zawodowe, co wiąże się ze znaczeniem im przypisywanym;
– biografia zawodowa/kariera jest pojęciem dynamicznym, zawiera w sobie elementy zmiany, ruchu, przemieszczania się, tranzycji (bez możli-wości przewidywania kierunku zmian – koncepcja careership: „kariera jako element statycznie niewyznaczalny” – predykcje dotyczące kariery są często nieuprawnione i niemożliwe, ponieważ nawet subtelna zmiana któregokol-wiek z czynników strukturalnego modelu uwarunkowań kolejnych decyzji edukacyjno-zawodowych prowadzi do zmiany całego układu, co może w konsekwencji owocować zmianą trajektorii zawodowej7);
– odnosi się do różnych form uczestnictwa w rynku pracy i wzajemnych powiązań aktywności zawodowej z innymi polami zaangażowania np. ro-dzinnego, obywatelskiego, wolnoczasowego;
– nie ma zewnętrznie narzuconych standardów oceny przebiegu zawo-dowego doświadczenia – takie obiektywne mierniki zawozawo-dowego sukcesu formułowane są tylko w podejściu strukturalno-formalnym, w ramach któ-rego definiuje się je w kategoriach społecznej ruchliwości w kontekście zaj-mowanej pozycji i statusu przypisywanego danej roli zawodowej (jest to zbliżone do potocznego rozumienia tego pojęcia).
Badanie biografii/kariery zawodowej może przy wykorzystaniu zróżni-cowanych paradygmatów badawczych (kwantytatywne, kwalitatywne,
mie-_______________
7 Szersze rozważania na temat koncepcji careership P. Hodkinsona znajdzie czytelnik w:
P. Hodkinson, Careership: The Individual, Choices and Markets in the Transition to Work, [w:]
J. Avis, M. Bloomer, G. Esland, D. Gleeson, P. Hodkinson, Knowledge and Nationhood: Education, Politics and Work, Cassell, London 1996; P. Hodkinson, A. C. Sparkes, Careership: A Sociological Theory of Career Decision Making, „British Journal of Sociology of Education” 18, 1997, nr 1;
M. Piorunek, Projektowanie przyszłości edukacyjno-zawodowej.
szane) prowadzić do deskrypcji i analizy rzeczywistości społeczno-zawo-dowej na kilku płaszczyznach wzajemnie się przenikających:
– na płaszczyźnie mikrostrukturalnej – badamy przebieg zawodowego doświadczenia poszczególnych osób czy grup osób w perspektywie ich in-dywidualnych relacji ze światem pracy (interesować nas wtedy będzie np.
system znaczeń, jaki jednostka przypisuje społecznemu i rzeczowemu kon-tekstowi swojej aktywności zawodowej; doświadczanie przez nią trazycji jako przejścia z jednego etapu rozwoju zawodowego na inny, czy przejścia z systemu edukacji do świata pracy, przemieszczenia w obrębie rynku pra-cy, czy proces wychodzenia z niego, radzenie sobie przez jednostkę z kry-tycznymi wydarzeniami występującymi w życiu zawodowym czy opis czynności rutynowych definiujących jej codzienność);
– na płaszczyźnie mezostrukturalnej możemy z kolei badać intersubiek-tywne przestrzenie życia zawodowego, interakcje jednostki z innymi pod-miotami rynku pracy, wzajemne relacje sformalizowane i nieformalne w świecie pracy;
– na płaszczyźnie makrostrukturalnej – przedmiotem naszych potencjal-nych zainteresowań mogą stać się tendencje wspólne dla dużych grup ludzi, czy wręcz całych społeczeństw i ich aktywności na rynku pracy, szczególnie w toku intensywnych przemian kulturowo-gospodarczych.
Ze względu na specyfikę niniejszego opracowania interesuje nas przede wszystkim podejście narracyjno-biograficzne, skupiające się wokół analizy pojedynczych przypadków, stąd za Bertaux możemy powtórzyć: „[…] Każ-da narracja (opowieść o życiu) dostarcza równocześnie elementów informa-cji i wskaźników dotyczących zjawisk usytuowanych na bardzo różnych
„poziomach”. Możemy wyróżnić trzy zasadnicze:
1. Poziom wnętrza osoby badanej: początkowa struktura osobowości ukształtowana przez socjalizację i pierwsze doświadczenia, wiedza kultu-rowa i zawodowa, późniejsze zmiany psychologiczne, zwyczajowy sposób zachowania, formułowanie planów i sposobów działania prowadzących do ich realizacji.
2. Poziom historii trwałych relacji z rodzicami i bliskimi […] i jego sieci.
3. Najbardziej socjologiczny, ale najmniej widoczny w narracji poziom stosunków społeczno-strukturalnych, właściwych temu czy innemu światu społecznemu i definiujących miejsca (pozycje, statusy), role, normy i ocze-kiwania względem zachowań, gry, rywalizacje, konkurencję, otwarty albo ukryty konflikt; mechanizmy społeczne, logiki społeczne, powtarzające się procesy i fenomeny kulturowe tworzące zbiorową semantykę (podzielane wartości i znaczenia) […]”8.
_______________
8 D. Bertaux, Analiza pojedynczych przypadków (au cas par cas) [w:] Metoda biograficzna w so-cjologii. Antologia tekstów, red. K. Kaźmierska, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012, s. 312.