W obrębie wskazanego wyżej dyskursu praktyczno-moralnego, w ramach którego uzyskuje się wiedzę dotyczącą rodziny, którego założenia wydają się nader adekwatnym środkiem rozpoznawania interesującej nas sytuacji rodziny na emigracji, szczególnie w aspekcie procesu tworzenia jej tożsamo-ści, kluczową kategorią staje się pojęcie rozumienia. Pojęcie to odsłania, można by powiedzieć, specyfikę i charakterystyczny rys nauk humanistycz-nych w ogóle. „Rozumienie stało się konieczne w naukach humanistyczhumanistycz-nych […], iż za pomocą samej obserwacji nie uzyskujemy dostępu do rzeczywi-stości symbolicznie już istniejącej, oraz dlatego, że rozumienie sensu nie poddaje się metodycznej kontroli w sposób podobny do tego, w jaki mo-żemy poddać kontroli obserwację w badaniu eksperymentalnym”13. Rozu-mienie staje się możliwe wtedy, kiedy dostęp do obszaru stanowiącego przedmiot zainteresowania badawczego następuje w wyniku interpretacji materiału „wytworzonego” niejako przez sam obszar. Dokonuje się wów-czas najpełniejszy „wgląd” w daną rzeczywistość, odkrywanie w procesie analizy i interpretacji zawartego w niej sensu. Odsłania się tym samym je-dyny w swoim rodzaju obszar doświadczenia, doświadczenia można by powiedzieć „z pierwszej ręki”, niezapośredniczonego przez żadne teore-tyczne supozycje, doświadczenia „przytomności doświadczającej świat”14 w triadzie temporalnej jedności: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.
_______________
10 Zob. tamże, s. 22–27.
11 Zob. tamże, s. 32–43.
12 Zob. tamże, s. 43–47.
13 Tamże, s. 43.
14 Tamże, s. 45.
Nieodłączną cechą tak ujmowanego, rozumiejącego doświadczenia, jest jego językowy, narracyjny charakter. Funduje się ono na przeświadczeniu o roli języka w tworzeniu, analizowaniu, interpretowaniu otaczającej człowieka rzeczywistości. W języku następuje artykulacja doświadczenia – jego zna-czeń i sensów, poprzez język staje się ono dostępne i w języku analityczno-interpretacyjnych strategii uzyskuje status wiedzy o danej rzeczywistości;
w przypadku nas interesującym – o rodzinie w kontekście jej emigracyjnego status quo.
Przyjrzyjmy się teraz samej narracji, specyfice badań narracyjnych oraz konstytuowanej w ramach tego nurtu poznawczych dociekań – tożsamości narracyjnej. Idea narracji, jako sposobu ujmowania rzeczywistości i jednost-kowego doświadczenia, jest nie tylko faktem poznawczym, kognitywnym, co, rzec by można, centralną kategorią antropologiczną. Narracja jest zawsze opowieścią konkretnego podmiotu, osobowego „ja”, jednostkową historią, która ma za treść to, co stanowi niepowtarzalny obszar doświadczeń, doznań, spostrzeżeń i przeżyć, Wyraża się w niej pragnienie nadania tym zdarzeniom sensu i znaczenia, odkrycie w pewnym sensie jakby mocy kon-struowania opowieści, która ujawnia niepowtarzalną wartość subiektywne-go punktu widzenia. Jerzy Trzebiński, analizując doniosłość narracji we współczesnej psychologii, konstatuje, że „zjawiska narracyjności w psychice ludzi i w ich interakcjach są bardzo różnorodne, co znajduje odbicie w wie-lości znaczeń terminu «narracja» […], a także w wiewie-lości nurtów teoretycz-nych i metodologiczteoretycz-nych”15. Następnie autor wymienia cztery konteksty kształtujące cztery pojęcia narracji w praktyce psychologicznej. Pierwszym jest ujmowanie narracji jako formy rozumienia rzeczywistości, poprzez któ-rą „jednostka «widzi» wokół siebie historie i mówi o tym, co widzi w formie opowieści”16; drugim – postrzeganie narracji jako szczególnego przypadku komunikacji i deskrypcji, kiedy to „opowiadając, opisujemy […] świat i wła-sne w nim przeżycia”17. W tym aspekcie „konstruowanie opowiadania jest formą społecznego konstruowania znaczenia faktów”18; trzeci kontekst zwraca uwagę na symboliczny sens i znaczenie struktury narracyjnej. Ostat-nim, czwartym kontekstem jest w ujęciu Trzebińskiego ujmowanie narracji w odniesieniu do narracyjnych metod badań psychologicznych19.
_______________
15 J. Trzebiński, Problematyka narracji we współczesnej psychologii, [w:] Narracja. Teoria i prak-tyka, red. B. Janusz, K. Gdowska, B. de Barbaro, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 12.
16 Tamże, s. 12–13.
17 Tamże, s. 13.
18 Tamże.
19 Tamże.
Metoda narracyjna stanowi przykład jakościowego nurtu badań. Maria Straś-Romanowska pisze: „Przedmiotem narracyjnych badań jakościowych jest forma życia człowieka, traktowana jako wyraz czy przejaw subiektyw-nego doświadczenia, tj. zawartych w świadomości sensów i znaczeń oraz specyficznych, bezprzyczynowych, a opartych na racjonalności związków, określanych mianem związków sensu”20. Według badaczki celem jakościo-wych badań typu narracyjnego jest „symbolizowane w języku, subiektywne doświadczenie, w tym doświadczenie własnego życia jako całościowego, egzystencjalnego zdarzenia, cel tych badań zaś zakłada rozumienie – na drodze interpretacji – «logiki» indywidualnego doświadczenia (systemu znaczeń, filozofii życia, etosu), obiektywizowanej w realnej formie życia (wyborach życiowych, celach, zaangażowaniach itp.), w kontekście biogra-ficznym, środowiskowym, kulturowym. […] kluczowym pojęciem w bada-niach narracyjnych jest pojęcie subiektywnego doświadczenia”21.
Precyzując z kolei istotę subiektywnego doświadczenia, M. Straś-Ro-manowska odwołuje się do tradycji fenomenologicznej i hermeneutycznej.
Na ich gruncie owo subiektywne doświadczenie staje się samodoświadcze-niem, charakteryzującym się bezpośrednim, źródłowym oglądem rzeczy-wistości, w którym dochodzi do ścisłej koniunkcji danych zmysłowych, uczuciowych, intuicyjnych i intelektualnych. Przyjmuje ono zatem postać całościowego przeżycia o charakterze podmiotowo-przedmiotowym, su-biektywno-obiektywnym, to znaczy, że rzeczywistość nie istnieje bez do-świadczającego podmiotu, jako oddzielona treść. „Świat przeżywany zawie-ra więc cechy specyficzne tylko dla danego podmiotu, nie jest «światem samym w sobie», lecz «moim», «twoim», «naszym» światem, światem, który jawi się jakiejś podmiotowości, podmiot po prostu o niej wie”22. Podmioto-wy charakter doświadczenia Podmioto-wysuwa na pierwszy plan wpisaną weń kate-gorię subiektywności. To w bardzo osobistym, subiektywnym oglądzie, w podmiotowej perspektywie, świadomość porządkuje doświadczenia i eksplikuje je w procesie narracji jako ustrukturalizowaną historię, odsłania-jąc różnorakie motywy i wątki, które charakteryzuje swoiste, zwaloryzowa-ne jednostkowym, niepowtarzalnym poczuciem ważności, tło. Doświadcze-nia, które podmiot na nowo niejako w narracyjnej opowieści „ustanawia”, czyni obecnymi, są zatem doświadczeniami autobiograficznymi, stanowią rzeczywiste zdarzenia, które mieszczą się w planie osobistej historii.
_______________
20 M. Straś-Romanowska, Psychologiczne badania narracyjne jako badania jakościowe i ich an-tropologiczne zaplecze, [w:] Narracja. Teoria i praktyka, red. B. Janusz, K. Gdowska, B. de Barbaro, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 61.
21 Tamże, s. 62.
22 Tamże, s. 64.
Można by zatem powiedzieć, że na gruncie badań narracyjnych i stoso-wanych w nich metod obowiązują trzy założenia: indywidualność, kontek-stowość i historyczność. „Zasada indywidualności odnosi się do rozumienia ludzkiego życia w jego unikalnym, podmiotowym wymiarze, w przeciwień-stwie do wyjaśniania w kategoriach typizujących. Zasada kontekstualizmu dotyczy obejmowania w analizach nie wyizolowanych, lecz ujmowanych całościowo systemów znaczeń. Zasada historyczności kieruje uwagę na zmienność i stopniowe stawanie się – rozwój (proces zachodzący w interak-cji jednostki z elementami kontekstu jej życia)”23.
W procesie narracyjnej aktywności rekonstruowany i konstruowany jest określony obraz rzeczywistości oraz kształt życia człowieka. Ustanawiana zostaje płaszczyzna znaczeń i sensów, która jest czynnikiem uspójniającym całość indywidualnego doświadczenia, semantycznym tłem. Interpretacja rzeczywistości oraz własnej historii życia dokonuje się na podstawie do-stępnych zasobów społecznej wiedzy i przekonań. Ów negocjacyjny charak-ter społecznych incharak-terakcji stanowi kontekst kształtowania się narracyjnej tożsamości osoby24. W koncepcji narracyjnej tożsamości postrzega się kon-kretne „ja” jako podmiot, który rozwijając opowieść o swoim życiu, nadaje równocześnie określony porządek jego przebiegowi, osiągając większe jego rozumienie składających się nań doświadczeń. Wśród rozwijanych w nauce koncepcji tożsamości narracyjnej warto przywołać stanowisko McAdamsa.
Jego teoria, komentowana w licznych pracach psychologicznych25, akcentuje przede wszystkim fakt, że najgłębsze poznanie drugiej osoby zapewnia oso-bista narracja, która integrując historię życia, nadaje mu zarazem spójność, cel i sens. Jest to właśnie poziom tożsamości narracyjnej. Narracyjna tożsa-mość nie jest czymś gotowym, znajduje się niejako in statu nascendi, tworzy się w procesie rozwijanej w społecznych relacjach oraz w społecznej „grze”
znaczeń interakcji, jest ciągle negocjowaną możliwością, podlega synchro-nicznej reinterpretacji i redefinicji26. McAdams ujmuje ją w sposób następu-jący: „Tożsamość narracyjna jest definiowana jako zinternalizowana i
roz-_______________
23 E. Dryll, A. Cierpka, Zagadnienia teoretyczne nurtujące polską psychologię narracyjną. Wpro-wadzenie, [w:] Psychologia narracyjna. Tożsamość, dialogowość, pogranicza, red. E. Dryll, A. Cierp-ka, Wydawnictwo Psychologii i Kultury Eneteia, Warszawa 2011, s. 14.
24 A. Cierpka, Tożsamość i narracje w relacjach rodzinnych, Wydawnictwo Psychologii i Kul-tury Eneteia, Warszawa 2013, s. 18.
25 J. Cieciuch, Między przedmiotem a metodą. Wątpliwości związane z koncepcją tożsamości nar-racyjnej Mc. Adamsa, [w:] Psychologia narracyjna. Tożsamość, dialogowość, pogranicza, red. E. Dryll, A. Cierpka, Wydawnictwo Psychologii i Kultury Eneteia, Warszawa, 2011, s. 111–131;
A. Cierpka, Tożsamość i narracje w relacjach rodzinnych, s. 23–31.
26 G. Teusz, Biograficzna pamięć i tożsamość rodziny, [w:] Rodzina – tożsamość – pamięć. Family – Identity – Memory, red. M. Kujawska, I. Skórzyńska, G. Teusz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa, Poznań 2009, s. 33.
winięta historia życia lub mit osobisty, który spaja zrekonstruowaną prze-szłość, spostrzeganą teraźniejszość i przewidywaną lub oczekiwaną przy-szłość w konfigurację narracyjną, tak aby nadać życiu poczucie spójności, ciągłości i celu”27. Czynnikiem zasadniczym dla kształtowania się tożsamo-ści narracyjnej jest właśnie jej rola integrująca, syntetyzująca poszczególne zdarzenia w jedną, znaczącą całość. Innym elementem konstytuującym toż-samość narracyjną jest fakt, że nie jest ona czymś gotowym, nie jest dana, lecz konstruowana. Jako swoisty komentarz i podsumowanie prowadzo-nych rozważań niech posłużą słowa filozofa Paula Ricouera: „staramy się odkryć, a nie po prostu narzucić z zewnątrz ową narracyjną tożsamość, jaka nas konstytuuje. […] ponieważ to, co nazywamy subiektywnością, nie jest pozbawioną spójności serią wydarzeń, ani niewzruszoną substancjalnością nie podlegającą ewolucji, ale jest to dokładnie taka tożsamość, jaka może zostać stworzona w drodze komponowania opowieści, z całym jej we-wnętrznym dynamizmem czasowości. […] I właśnie w taki sposób uczymy się stawać narratorami oraz bohaterami naszej własnej historii”28.