Prowadzony przeze mnie projekt badawczy ma za zadanie sprawdzenie, w jaki sposób grupa młodych kurdyjskich migrantów z innych części Turcji do Stambułu tworzy swoją tożsamość etniczną, korzystając z zasobów kul-tur narodowych: kul-tureckiej i kurdyjskiej. Tym samym projekt bada zderzenie tożsamości bardziej tradycyjnej (kurdyjskiej – pasterskiej i rolniczej) z toż-samościami charakterystycznymi dla późnej nowoczesności (np.: nacjonali-styczną turecką, wielkomiejską, biznesową) w dodatku w sytuacji, w której dominującą w Turcji ideologię uznać można za „tożsamość drapieżczą”
w rozumieniu Arjuna Appaduraia36. Istotne w ramach ich prowadzenia było uwzględnienie, w jakich sytuacjach respondenci i respondentki definiują siebie jako Kurdowie i Kurdyjki oraz jak sami badani rozumieją „bycie Kur-dem lub Kurdyjką” w ogólności. Opisywany projekt badawczy ma ambicję objąć trzy połączone ze sobą obszary tematyczne. Pierwszy to rozumienie tożsamości kurdyjskiej i sposoby korzystania z jej wzorców przez Kurdów będących młodymi migrantami do Stambułu. Drugi – historia migracji do tej metropolii i zmiana codziennych praktyk po jej dokonaniu (zwłaszcza w sferze kultywowania swojej kultury etnicznej). Trzecim obszarem tema-tycznym, jaki obejmuje projekt, jest stosunek badanych do wielokulturowo-ści miasta, jego postrzeganie w odniesieniu do kultury kurdyjskiej,
korzy-_______________
33 K. Kaźmierska, Migration Experiences and Changes of Identity. The Analysis of a Narrative,
„Forum: Qualitative Social Research” 4, 2003, no. 3, art. 18 <http://www.qualitative-research.
net/index.php/fqs/issue/view/17> [dostęp: 26.11.2015].
34 J. Vansina, Oral tradition as history, University of Wisconsin Press, Madison WI, London 1985.
35 E. Bauer, P. Thompson, Jamaican Hands Across the Atlantic, Ian Randle Publishers, King-ston 2006.
36 A. Appadurai, Fear of Small Numbers: An Essay on the Geography of Anger, Duke Universi-ty Press, Durham, London 2006.
stanie z jego infrastruktury i możliwości, a także społeczne współtworzenie Stambułu.
W ramach studiów bliskowschodnich oraz nauk społecznych, tematyka kultury kurdyjskiej najczęściej opisywana i analizowana jest w odniesieniu do mieszkańców Kurdystanu i ich walki o autonomię polityczną. Zjednocze-nie tego regionu geograficzno-kulturowego, leżącego pomiędzy czterema państwami (Turcją, Syrią, Irakiem i Iranem) jest dla wielu Kurdów marze-niem i gwarantem możliwości kultywowania swojej kultury37. Kurdowie stanowią jednak liczną diasporę przebywającą również poza krainą uzna-waną przez nich za ojczyznę. O ile częściej bada się ich migracje do Europy Zachodniej (np. Niemiec, Szwecji, Francji), o tyle dużo rzadziej inne regiony państw, pomiędzy którymi leży Kurdystan, mimo że ta druga grupa stano-wi stano-większość migracji Kurdów. Znaczna część populacji kurdyjskiej za-mieszkuje tereny Turcji, jej liczbę szacuje się na 20 milionów38. Oprócz uznawanej przez samą mniejszość etniczną za część Kurdystanu, Wschod-niej Anatolii, duże społeczności kurdyjskie żyją także na terenie całego kraju – między innymi ze względu na prowadzone przez państwo akcje przesie-dleń, a także migrację zarobkową39. Stambuł jest największym skupiskiem Kurdów na świecie. Według badań tureckiego socjologa Rüstema Erkana, prowadzonych w 2009 roku, ponad 5 milionów tureckich Kurdów mieszka poza wschodnimi województwami kraju (nazywanymi przez samych Kur-dów Kurdystanem Północnym). Największy odsetek z tej grupy przebywa zaś właśnie w Stambule40.
Warto zauważyć, iż mimo odczuwanej wspólnoty oraz podobieństw tradycji, opartej na przekazach ustnych i półkoczowniczym życiu pasterskim, kultura kurdyjska jest w dużym stopniu heterogeniczna. Można ją tak okre-ślić ze względu na zróżnicowania religijne, językowe i geograficzne. Sam język kurdyjski posiada wiele dialektów, z których dwa mają status języków literackich (kurmandżi dominujący wśród Kurdów w Turcji oraz sorani,
_______________
37 Zob. M. van Bruinessen, Transnational aspects of the Kurdish question, Working paper, Robert Schuman Centre for Advanced Studies, European University Institute, Florence 2000.
38 Zob. J. Bocheńska, Między Ciemnością i Światłem – o kurdyjskiej tożsamości i literaturze, Księgarnia Akademicka, Kraków 2011, s. 8. Zarówno całkowitą światową populację Kurdów, jak i liczbę tureckich Kurdów trudno oszacować. Dzieje się tak, ze względu na przesiedlenia, heterogeniczność grupy oraz forsowanie asymilacji przez władze państw, w których Kurdo-wie mieszkają. Według szacunków pochodzących z pierwszej dekady XXI Kurdo-wieku, Kurdów na całym świecie jest od 30 do 38 milionów a w Turcji od 12 do 20 milionów.
39 Por. J. Jongerden, The Settlement Issue in Turkey and the Kurds. An Analysis of Spatial Poli-cies, Brill, Leiden, Boston 2007.
40 TimeTurk, En büyük Kürt şehri, Istanbul, 2010, <http://www.timeturk.com/tr/2010/03 /25/en-buyuk-kurt-sehri-istanbul.html> [dostęp: 6.08.2012].
którym posługują się Kurdowie w Iraku i Iranie), a na przestrzeni lat rozma-ite odmiany języka kurdyjskiego zapisywano w różnych alfabetach: łaciń-skim, arabskim i cyrylicą. Ponadto Kurdowie wyznają różne religie: sunnicki i alewicki islam oraz jezydyzm i Ahl al Haqq41.
Stambuł to szczególne miejsce dla kultury kurdyjskiej. Obecność Kur-dów na tych terenach datuje się jeszcze od czasów Cesarstwa Bizantyjskiego.
W tym mieście powstały pierwsze organizacje kurdyjskie oraz siedziby wie-lu (na przestrzeni lat zamykanych przez władze) gazet kurdyjskich. Stambuł odegrał także szczególną rolę dla kurdyjskiej literatury42. Metropolia ta jest także szczególna ze względu na to, że dominuje w niej kultura turecka.
Normy i wartości dominującej grupy etnicznej (Turków) i religijnej (sunnitów szkoły hanafickiej43) przyjmowane są jako oczywistość, jako powszechniki kulturowe.
Poziom migracji do Stambułu w pierwszej połowie XXI wieku rósł w szybkim tempie, osiągając szczyt w latach 2010–2011 w postaci ponad 450 tysięcy migrantów, by spaść w latach 2011–2012 do liczby 384 535 ofi-cjalnie zarejestrowanych migrantów44. Z analizy tureckiej badaczki migracji, politolożki Ayşe Betül Çelik45 wynika, iż w latach osiemdziesiątych i dzie-więćdziesiątych XX wieku w Turcji przeszła druga fala migracji, która w przeciwieństwie do pierwszej (z lat 1940–1980) miała głównie charakter przymusowy. Związana była z walką między Partią Pracujących Kurdysta-nu (PPK) a Republiką Turcji oraz w konsekwencji z licznymi przesiedlenia-mi przesiedlenia-mieszkańców południowo-wschodnich regionów wiejskich w głąb kraju.
Oprócz owych dominujących czynników odpychających (push factors) w postaci poczucia braku bezpieczeństwa oraz przymusowych migracji do-chodziło również do migracji dobrowolnych związanych z czynnikami przyciągającymi (pull factors) – lepszymi warunkami ekonomicznymi, edu-kacyjnymi i jakością opieki zdrowotnej w tureckich metropoliach. O ile na przestrzeni lat dobrowolni migranci do Stambułu mogli liczyć na pomoc poprzez więzi hemşehri – z osobami pochodzącymi z tych samych miejsc geograficznych w Turcji, o tyle podobnej pomocy w adaptacji do wielko-miejskich warunków brakowało migrantom przymusowym. Wobec
zanie-_______________
41 Zob. K. Kaczorowski, Religie Kurdów – jezydyzm, Ahl-e Haqq, alewizm, Sacrum, Katowice 2015.
42 J. Bocheńska, Między Ciemnością i Światłem, s. 168–170, 233–327.
43 Większość tureckich Kurdów jest muzułmanami sunnickiej szkoły szafickiej (por. Heper 2007).
44 TurkStat, Provincial in-migration, out-migration, net migration and rate of net migration, 2013, <http://www.turkstat.gov.tr/PreIstatistik Meta.do?istab_id=163> [dostęp: 23.05.2013].
45 A. B. Çelik, „I miss my village!”: Forced Kurdish Migrants in Istanbul and Their Representa-tion in associaRepresenta-tions, „New Perspective on Turkey” 32, 2005, s. 137–163.
chania polityki przesiedleń przez władze Turcji na początku XXI wieku oraz przy wciąż rosnących statystykach migracji z kurdyjskich, południowo-wschodnich regionów kraju, można przewidywać, iż w ostatniej dekadzie przetoczyła się nowa fala wewnętrznej migracji, oparta na bardziej dobro-wolnej ruchliwości geograficznej.
W swoich badaniach kieruję się sugestią Antoniny Kłoskowskiej, iż na-uki społeczne powinny zwracać szczególną uwagę na indywidualne sposo-by wykorzystywania elementów kultury narodowej46. Ta ostatnia jest bo-wiem „subiektywnie się realizującym zjawiskiem intersubiektywnym, odniesionym do obiektywnych faktów”.
Respondentami były osoby dobrane na zasadzie dostępności opartej na zasadzie kuli śnieżnej. Najmłodsza miała 19 lat, a najstarsza 38, przy czym przeważali mężczyźni. Zgodnie z zamierzeniem badań pochodzili oni z róż-nych części południowo-wschodniej Turcji oraz mieszkali w różróż-nych dziel-nicach Stambułu. Dużą część z nich można by zaliczyć do klasy średniej, studiowali oni lub byli absolwentami miejscowych uczelni. Mniejszą część badanych można by natomiast zaliczyć do klasy robotniczej, z racji wyko-nywania gorzej opłacanych zawodów, takich jak kelner czy pracownik w fabryce tekstylnej47.
Planowany pierwotnie w ramach projektu wywiad swobodny z elemen-tami wywiadu narracyjnego miał składać się z trzech części. W pierwszej poprosiłbym o przedstawienie historii migracji respondenta, przy zwróce-niu uwagi na zmiany zwyczajów, jakie zaszły po zamieszkazwróce-niu w Stambule.
W drugiej zapytałbym o to, które codzienne i odświętne czynności wyko-nywane przez siebie respondenci i respondentki uważają za kurdyjskie, w jakich sytuacjach czują się Kurdami oraz jakie praktyki kulturowe w ogólności uważają za podtrzymujące kulturę kurdyjską. W tej części wy-wiadu poprosiłbym również badanych o przedstawienie własnego rozu-mienia kultury kurdyjskiej i jej cech dystynktywnych. Trzecia część wywia-du poświęcona byłaby na pytania uzupełniające i w możliwie pośredni sposób na uzyskanie informacji od respondentek i respondentów na temat ich poglądów religijnych i politycznych. Na tym etapie zadałbym także py-tania odnośnie do stosunku respondentek i respondentów do miasta (np.
jego dobrych i złych stron, kluczowych charakterystyk Stambułu, miejsc związanych zdaniem respondentek i respondentów z kulturą kurdyjską,
_______________
46 A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, WN PWN, Warszawa 1996, s. 79.
47 Wstępne wyniki pierwszego etapu badań, zrealizowanego w 2014 roku, wraz z dokład-niejszym opisem połowy próby zostały opublikowane w: K. Kaczorowski, Construction of ethnic identity among young Kurdish voluntary migrants in Istanbul, [w:] Turkish Migration Confe-rence 2015 Selected Proceedings, red. G. Şeker, A. Tilbe, M. Ökmen, P. Y. Hepgül, D. Eroğlu, I. Sirkeci, Transnational Press, London 2015.
sposobów korzystania z jego infrastruktury). Pewnym uzupełnieniem badań młodych migrantów było kilka wywiadów eksperckich przeprowadzonych z członkami stambulskich organizacji kurdyjskich.
Po przeprowadzeniu wywiadu pilotażowego zorientowałem się jednak, iż wywiad narracyjny może nie być najbardziej odpowiednią techniką do zbadania obranej przeze mnie tematyki. Okazało się, że wywołanie dłuższej narracji może być problematyczne w wywiadach z osobami, które nie są przyzwyczajone do opowiadania historii swojego życia, a zdają się raczej oczekiwać konkretnych pytań. Na koniec wywiadu pilotażowego zapytałem mojego rozmówcę, jakie są jego odczucia względem przeprowadzonej roz-mowy, na co uzyskałem odpowiedź, iż łatwiej byłoby mu opowiadać na dookreślony temat. W ramach następnych wywiadów, prowadzonych w języku tureckim48 opowieści respondentów na temat samego procesu migracji i jej przyczyn ograniczały się niemal każdorazowo do kilku zdań49. Gdy jednak zadawałem bardziej szczegółowe pytania, okazało się, że re-spondenci gotowi są podzielić się przeżyciami i wyrazić opinie na wiele tematów związanych z migracją, takich jak życie codzienne w rodzinnej miejscowości, edukacja, tradycje podtrzymywane przed i po przyjeździe do Stambułu, zmiany w życiu codziennym i światopoglądzie oraz postrzegane przeszkody na drodze kultywowania własnej tożsamości kulturowej w me-tropolii i szerzej w Turcji. Respondenci chętniej wyrażali także opinie na temat sytuacji politycznej oraz na konkretne tematy (takie jak na przykład dobre i złe strony mieszkania w Stambule), niż opowiadali wydarzenia w toku swego życia, które doprowadziły ich do przyjazdu do Stambułu.
Zdecydowałem, aby podczas badań terenowych główną techniką ba-dawczą były wywiady półotwarte, starałem się jednak zadawać dodatkowe pytania zależne od wypowiedzi badanych oraz dawać wolne pole do opo-wiadania na dodatkowe tematy, jeśli wyrazili taką chęć. Posiadając listę py-tań, mogłem zadbać o pewną powtarzalność i porównywalność wywiadów, a jednocześnie zyskałem możliwość pokazania potencjalnym respondentom i respondentkom głównych pytań, jakie zadaję, co często wpływało na ich łatwiejsze wyrażenie zgody na udział w badaniach. Zwrócenie się ku bar-dziej tradycyjnym metodom poskutkowało jednak pewnym ograniczeniem możliwości analizy transkrypcji zgodnej z metodami biograficznymi sensu
_______________
48 Wszyscy moi respondenci posługiwali się biegle tym językiem, co wiąże się z systemem edukacji prowadzonej w tym języku oraz polityką państwa, która przez lata zabraniała posłu-giwania się językiem kurdyjskim. Natomiast część z 40 osób, które wzięły udział w badaniu przyznała, że nie posługuje się w sposób płynny językiem kurdyjskim.
49 Wypowiedzi te były też często zakańczane takimi słowami, jak: „no i tyle”, „tak, mogę powiedzieć”, świadczącymi w ramach metodologii BNIM o zakończeniu narracji przez re-spondenta.
stricto oraz koniecznością bardziej pośredniej rekonstrukcji biografii czy ich części związanych z migracją. Dylemat dostosowania technik do warunków badawczych skłonił mnie do refleksji na temat potencjalnych możliwości, jakie oferuje perspektywa biograficzna, ale także trudności, jakie mogą nieść z sobą próby stosowania techniki wywiadu narracyjnego podczas badań terenowych.