Powyższa konstatacja dotyczy jednak nie tylko naszych narratorek, ale także nas samych. W uwagach wstępnych na temat realizowanego przez nas pro-jektu wspomniałyśmy o osobistej motywacji jego realizacji. Motywacją tą było, przypomnijmy, pytanie o historie życia kobiet okresu komunizmu badane przez pryzmat naszych własnych, a także naszych matek, babć i córek, doświadczeń życia w warunkach socjalistycznego państwa. W tym miejscu chciałybyśmy odnieść się szerzej do tego problemu, pytając o świadka przeszłości nie tylko już w kontekście naszych rozmówczyń, ale także nas samych, dzielących z nimi tę samą przestrzeń doświadczenia.
_______________
19 Tu istotna uwaga. Otóż badania narracji życia zwyczajnych kobiet okresu komunizmu uwrażliwiły nas także na zwyczajny wymiar życia kobiet sławnych i znanych tamtego okresu, które jako opozycjonistki i ofiary systemu zmagały się z komunizmem i jego skutkami także na co dzień. Dobrze widać to w biografiach, autobiografiach i wywiadach rzekach Anny Wa-lentynowicz, Danuty Wałęsy, Haliny Mikołajskiej, Gai Kuroń, Henryki Krzywonos i wielu innych kobiet, które musiały zapewnić opiekę rodzinie, zdobywać artykuły codziennego użyt-ku, wystając w długich kolejkach, które traciły i zmieniały pracę, którym brakowało pieniędzy na podstawowe potrzeby ich i ich rodzin, itd.
Rosnąca popularność świadka i świadectwa we współczesnych kulturach wiąże się ściśle (za Richardem Rorty’m) z „pragnieniem solidarności”
i „obiektywności”20. W praktyce oznacza to, że mówiący w pierwszej osobie świadek sięga do dwojakiego rodzaju kontekstów wspierających jego dąże-nie do ustanowienia tożsamości (nadania sensu własnemu życiu). Po pierw-sze, jest to dążenie do wypowiedzenia własnej historii w kontekście innych podobnych historii życia, a więc do ustanowienia wspólnoty doświadczeń, poprzez wspólną opowieść o nich. Po drugie, jest to staranie o uwierzytel-nienie własnej opowieści w złożonym procesie jej „produkcji, krążenia i przyjęcia”21, gdy jednostkowe losy członków wspólnoty stają się nie tylko udziałem, ale znajdują uznanie w losie Innego22. Powyższe uwagi, odniesio-ne do konkretnych badań historii życia kobiet okresu komunizmu, rzucają światło na szczególną rolę jaką w badaniach tych pełnią same badaczki dzie-lące z narratorkami tę samą przestrzeń doświadczenia (odnajdują się w tej samej/podobnej opowieść o przeszłości). To nieoczywiste, w kontekście naszego projektu, miejsce i rola badaczek i narratorek, wskazuje na koniecz-ny namysł nad racją, jaka za takim wyborem naszego miejsca i roli stoi.
Z pomocą przychodzi nam w tym względzie John Beverley, który pisze:
„Wracając do propozycji Rorty’ego o «pragnieniu solidarności» znaczna siła narracji świadka wynika z tego, że ten gatunek zarówno symbolicznie re-prezentuje, jak i ustanawia w swoim poznaniu i odbiorze relację solidarności między nami samymi jako członkami pracującej klasy średniej i praktykami nauk humanistycznych, a podrzędnymi podmiotami społecznymi. Narracja świadka daje głos wcześniej anonimowym i bezgłośnym podmiotom ludo-wo-demokratycznym, lecz w taki sposób, że intelektualista lub profesjonali-sta jest interpelowany w swojej funkcji rozmówcy/czytelnika świadectwa jako sprzymierzony z tym tematem (i do pewnego stopnia zależny od nie-go), bez utraty w tym samym czasie swojej tożsamości intelektualisty”23.
W przypadku naszych badań owo sprzymierzenie badacza z tematem badania jest silniejsze niż zwykle i podyktowane jest osobistym udziałem w konstruowaniu opowieści o życiu kobiet w warunkach socjalistycznego państwa. O tym, jaka jest ta opowieść, wspólna/różna od opowieści naszych respondentek, decyduje z jednej strony owa zadekretowana przez Beverleya tożsamość intelektualisty, ale z drugiej także osobiste, poparte
doświadcze-_______________
20 J. Beverley, Narracja świadka, podrzędność i autorytet narracyjny, [w:] Metody badań jako-ściowych, red. K. Denzin, Y. S. Lincoln, tłum. M. Świątkiewicz-Mośny, t. 2, PWN, Warszawa, 2009, s. 761. Cyt. przez J. Beverleya: R. Rorty, Solidarity or objectivity? [w:] Post-analytic Philoso-phy, red. J. Raichmann, C. West, Columbia University Press, New York 1985, s. 3–19.
21 J. Beverley, Narracja, s. 761.
22 Tamże, s. 763.
23 Tamże, s. 771.
niem i jego pamięci, nasze uwikłanie w badaną kulturę. Inaugurując badania pamięci kobiet okresu komunizmu, choć nie bez wątpliwości, postanowiły-śmy nie ukrywać tego faktu. Oznaczało to poszukiwanie takich rozwiązań w bogatej i różnorodnej tradycji prowadzenia badań jakościowych, które pozwoliłoby nam zarazem ujawnić nasze zaangażowanie w badany temat i zachować naszą odrębność jako badaczek (tożsamość intelektualisty), co zadecydowało o wyborze formy i konwencji wywiadów.
Konkluzje
Decydując się na wywiady narracyjne jako technikę zbierania danych, mia-łyśmy do dyspozycji z jednej strony ortodoksyjną tradycję badań ukierun-kowanych na zbieranie informacji, gdzie niemal przezroczysty i na ogół milczący badacz (jego dopuszczalną aktywność w badaniu szacuje się na maksymalnie 5–11%)24 zmierza najkrótszą drogą do zdobycia informacji.
A z drugiej, miękką tradycję spod znaku dialogic performance25, gdzie „bada-nie doświadczenia ludzkiego” dokonuje się, jak zauważa Kurkowska-Budzan,
„w próbie przekazu (czyli procesie nadawania sensu przeżyciom – budowa-nia tożsamości) poprzez opowieść (czyli w formie językowej) współtworzo-nej w dialogu z badaczem”26.
Nie jest tajemnicą, że podmiotowość rozmówcy jako świadka lepiej jest ustanawiać, niż nadawać, a zatem że trafniej jest odwołać się do jak najbar-dziej performatywnych form wywiadu, aby uniknąć sytuacji, jak to ujmują Fontana i Frey rozglądania się „za lepszą sokowirówką (technikami) by wy-cisnąć więcej soku (odpowiedzi) z pomarańczy (człowieka-respondenta)”27.
Optując za nieortodoksyjną techniką prowadzenia wywiadu, skłoniły-śmy się ostatecznie ku tradycji badawczej spod znaku „nowej etnografii”, gdzie „(…) coraz powszechniejsze staje się umieszczanie rozmówcy w rela-cji, tworzenie z dynamiki interakcji i negocjacji między rozmówcą a narrato-rem części tego, o czym świadczy narracja świadka”28.
Jest to kwestia szczerości badawczej i prawdziwości relacji nie tylko na temat życia kobiet w okresie komunizmu, ale także przebiegu każdej
kolej-_______________
24 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2004.
25 Więcej szczegółów w: A. Portelli, The Death of Luigi Trastuli and Other Stories. Form and Meaning in Oral History, Suny Press, Albany 1991.
26 M. Kurkowska-Budzan, Informator, s. 28.
27 A. Fontana, J. H. Frey, Wywiad. Od neutralności do politycznego zaangażowania, tłum.
M. Skowrońska, [w:] Metody badań jakościowych, t. 2, red. N. K. Denzin, Y. S. Lincoln, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 82.
28 J. Beverley, Narracja, s. 771.
nej rozmowy, która tę kwestię ma oświetlić. Nie jest tajemnicą, że zarówno my – badaczki, jak i nasze rozmówczynie uwikłane jesteśmy w konteksty osobiste, lokalne, historyczne, których skutki aż nadto dobrze widać w na-szych rozmowach. Że choć obie strony znają cel badania, to zarazem za każ-dym razem od nowa określamy drogi docierania do niego. W tej sytuacji dobrze mieć uprzedni plan działania, ale także przyjąć twórczą, otwartą, empatyczną postawę wobec siebie reagując we wzajemności na nasze i na-szych narratorek potrzeby, oczekiwania, nastawienia i zachowania.
Nie jest tajemnicą, że bogate w historie życia naszych narratorek, od-krywamy swoje własne. Pytaniem otwartym pozostaje, co robimy z tym doświadczeniem?
LITERATURA
Babbie E, Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2004.
Barbour R., Badania fokusowe. Metodologia, PWN, Warszawa 2011.
Bertaux D., Les récits de vie, Nathan, Paryż 1997.
Beverley J., Narracja świadka, podrzędność i autorytet narracyjny, [w:] Metody badań jakościo-wych, red. K. Denzin, Y. S. Lincoln, tłum. M. Świątkiewicz-Mośny, t. 2, PWN, War-szawa 2009.
Bugajewski M., Historiografia i czas. Paula Ricoeur’a teoria poznania historycznego, Wydaw-nictwo Poznańskie, Poznań 2002
Filipkowski P., Historia mówiona jako historia ratownicza. Doświadczenie, opowieść, egzysten-cja…, „Teksty Drugie” 2004, nr 5.
Fontana A., Frey J. H., Wywiad. Od neutralności do politycznego zaangażowania, tłum.
M. Skowrońska, [w:] Metody badań jakościowych t.2, red. N. K. Denzin, Y. S. Lin-coln, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Giza A., Życie jako opowieść, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991.
Kałwa D., Wstęp, [w:] Historia zwyczajnych kobiet i zwyczajnych mężczyzn, red. D. Kałwa, T. Pudłocki, PWSW w Przemyślu, Przemyśl 2008.
Kurkowska-Budzan M., Informator, świadek historii, narrator – kilka wątków epistemologicz-nych i etyczepistemologicz-nych oral history, „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej” 2011, nr 1.
Portelli A., The Death of Luigi Trastuli and Other Stories. Form and Meaning in Oral History, Suny Series in Oral and Public History, Albany 1991.
Rorty R., Solidarity or objectivity? [w:] Post-analytic Philosophy, red. J. Raichmann, C. West, Columbia University Press, New York 1985.
Thomson P., The Voice of the Past, Oral History, Oxford Univerity Press, Oxford 2000.