Będąc w bezpośrednim kontakcie z dziewczętami, które doświadczyły (przed)wczesnego macierzyństwa, a także w związku ze specyfiką i charak-terem przedmiotu badań oraz podjętych problemów badawczych oscylu-jących wokół realizowanego w warunkach instytucjonalnych „trudnego macierzyństwa”, a także ze względów metodologicznych oraz humani-stycznych dla celów realizacji badania wybrałam, jak już wspominałam, jakościowy sposób prowadzenia weryfikacji empirycznych – metodę biogra-ficzną. Podejście to pozwoliło na podjęcie zagadnienia dotyczącego zjawisk złożonych treściowo i znaczeniowo w odniesieniu do jednostkowych przy-padków.
Oscar Lewis, twórca koncepcji „kultury biedy”, uznał, iż metoda biogra-ficzna jest odpowiednia do realizowania weryfikacji empirycznych z udzia-łem osób doświadczających ubóstwa, a do tej grupy niewątpliwie zaliczały się małoletnie matki, wychowanki placówek opiekuńczo-wychowawczych.
Zdaniem wspomnianego autora oddanie głosu przedstawicielom defawory-zowanych grup pozwala ograniczyć lub wyeliminować stronniczość bada-cza, a także uniknąć „dwóch najczęstszych niebezpieczeństw w studiach poświęconych klasom upośledzonym: nadmiernego sentymentalizmu i
uję-_______________
7 I. K. Helling, Metoda badań biograficznych, [w:] Metoda biograficzna w socjologii, red. J. Ziół-kowski, M. Włodarek, PWN, Poznań 1990, s. 19.
8 Por. U. Flick, Projektowanie badania jakościowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2010, s. 14.
cia zbyt brutalnego”9. Ponadto, jak zauważają P. Bednarz-Łuczewska oraz M. Łuczewski: „Ludzkie biografie – w przeciwieństwie to statystyk i zesta-wień – budzą emocje i mają moc nie tylko opisywania, lecz także wpływania na rzeczywistość przez odwoływanie się do sumień. Badania biograficzne mają często charakter zaangażowany: oddają głos marginalizowanym, ubogim, dyskryminowanym, tym, których nie słyszymy na co dzień”10.
Metoda biograficzna pozwoliła zatem na poznanie swoistego rodzaju trajektorii życia dziewcząt, których wspólnym doświadczeniem stało się (przed)wczesne macierzyństwo. Techniką, którą zastosowałam w trakcie prowadzenia omawianych weryfikacji empirycznych, był wywiad pogłębio-ny. Celem zastosowania wywiadu było uchwycenie genezy zjawiska, se-kwencji zdarzeń prowadzących do zaistnienia (przed)wczesnego obowiązku macierzyńskiego, unikatowości problemu, procesu rozwoju i dojrzewania małoletnich matek, kształtowania się poglądów na temat macierzyństwa i obowiązków z nim związanych. Ponadto zastosowanie tej techniki pozwo-liło na dotarcie do subiektywnych odczuć badanych, do subiektywnych sen-sów i znaczeń zdarzenia, jakim jest (przed)wczesna ciąża dla małoletnich dziewcząt. Badania umożliwiły wgląd w życie nowo powstałej rodziny, obarczonej wielkim stresem, poczuciem niepewności i zagubienia. W trakcie trwania rozmowy stosowałam wyłącznie pytania o charakterze otwartym, wywiad miał postać częściowo ustrukturalizowaną. Podążając za wskazów-kami I. K. Helling, stwarzałam badanym dziewczętom możliwość „persona-lizowania” pytania, tj. umiejscawiania go w ich własnym systemie odniesie-nia, tak by każde z nich stanowiło bodziec dla pamięci11. Pytania wywiadu podzielone zostały na dziewięć obszarów. Wszystkie wywiady były – za wcześniejszą zgodą dziewcząt– nagrywane za pomocą dyktafonu. Badane kobiety zostały także poinformowane o możliwości przerwania nagrania w momentach, w których sobie tego życzyłyby. Jeden wywiad trwał około 120–180 minut, wszystkie rozmowy przeprowadziłam samodzielnie. Idąc śladem wskazówek U. Flicka12, uważam, że mój osobisty udział w badaniu, znajomość danego obszaru, a także refleksyjność w poruszaniu się po nim, pozwoliły mi na odpowiedzialny opis uzyskanego materiału badawczego.
Wybierając wywiad pogłębiony, myślałam o nim jako o swoistym na-rzędziu diagnostycznym – umożliwiającym zebranie informacji o danej
oso-_______________
9 O. Lewis, 2011 za: P. Bunio-Mroczek, Badania biograficzne z udziałem klientów instytucji pomocowych. Doświadczenia z badań terenowych z nastoletnimi rodzicami z łódzkich „enklaw biedy”,
„Przegląd Socjologii Jakościowej” 10, 2014, nr 1, s. 25 (PDF).
10 P. Bednarz-Łuczewska, M. Łuczewski, Podejście biograficzne, [w:] Badania jakościowe. Me-tody i narzędzia, t. 2, red. D. Jemielniak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 99–103.
11 I. K Helling, Metoda badań biograficznych, s. 23.
12 Por. U. Flick, Projektowanie badania.
bie, jej doświadczeniach i otoczeniu społecznym. Jednak w trakcie prowa-dzenia weryfikacji empirycznych zauważyłam, iż zdecydowanie może on również stanowić narzędzie wywoływania refleksji i być może zmiany w życiu badanego „poprzez budowanie jego (badanego – przyp. A.S.-P.) tożsamości, nadawanie nowego znaczenia jego doświadczeniom życiowym, konstruowanie nowej historii jego życia”13. Zgoda na uczestnictwo i aktyw-ny udział w badaniu dla nastoletnich matek, byłych wychowanek placówek opiekuńczo-wychowawczych stała się przyczynkiem do opowiadania o swoich losach, planach, rodzinach, doświadczeniach z okresu dzieciństwa i wczesnej młodości i tych związanych z (przed)wczesnym macierzyń-stwem, a to niewątpliwie stanowiło dla nich okazję do konstruowania i przepracowywania swoich biografii, czego potwierdzeniem były informa-cje zwrotne, które otrzymywałam od biorących udział w badaniach kobiet14. Kilka narratorek przyznało, że rozmowa z badaczem sprawiła im przyjem-ność, ulgę. Deklarowały, iż pierwszy raz poczuły się naprawdę wysłuchane i zrozumiane, wielokrotnie dziękowały za taką możliwość.
Badania biograficzne, jak podkreślają znawcy problematyki oraz na co wskazują moje badawcze doświadczenia, jak prawdopodobnie większość weryfikacji empirycznych, zakładających bezpośrednie spotkanie badacza z badanym, który najczęściej doświadcza problemów w jakimś konkretnym obszarze, których etiologii i implikacji próbuje się dociekać, rodzą wiele wyzwań. W przypadku prezentowanych weryfikacji napotkałam na pro-blemy na różnych etapach i w różnych obszarach realizacji badań. W pierw-szej kolejności wskazać mogę na trudności związane z nawiązaniem kontak-tu i zdobyciem zaufania respondentek. Kilka dziewcząt biorących udział w badaniu znałam wcześniej, łączyła nas relacja wychowawca-wychowanek.
W tym przypadku, mimo ułatwionego dostępu, rodziły się obawy o wpływ tej relacji na treść rozmowy, a tym samym jakość uzyskanego materiału ba-dawczego. W sytuacji gdy narratorkę poznawałam w dniu badania należy zaakcentować początkowe trudności w nawiązaniu bardzo ważnej dla powo-dzenia badania metodą biograficzną, opartej na zaufaniu, relacji z badanym.
Paulina Bunio-Mroczek wskazuje ponadto na obszar trudności etycznych –
„dylematy wynikają z nagłego wejścia w świat drugiej osoby, poczucia wdzięczności za jej otwartość oraz świadomości odpowiedzialności za jej los” oraz o charakterze metodologicznym – to „zastrzeżenia pojawiające się wobec wartości poznawczej uzyskanego materiału badawczego”15.
_______________
13 Nousiainen 2005, Björkenheim i in. 2006, s. 70 za: P. Bunio-Mroczek, Badania biograficzne, s. 30.
14 Zob. P. Bunio-Mroczek, Badania biograficzne, s. 30.
15 Tamże, s. 38.