Wywiad narracyjny

Po początkowym okresie rozkwitu badań biograficznych w latach dwudzie-stych, wraz ze wzrostem znaczenia metod sondażowych, techniki takie jak wywiad narracyjny popadały coraz bardziej w zapomnienie, ponieważ w porównaniu z „twardymi”, obiektywnymi danymi badaczy stosujących metody ilościowe uznawano je za subiektywne. Dopiero prace Fritza Schü- tzego i Ulricha Oevermanna pokazały drogi, dzięki którym wcześniejszy zarzut subiektywizmu mógł zostać odparty. Na zarzut subiektywizmu

skła-_______________

24 Jak na przykład: H.-P. Blossfeld, J. Huinink, Lebensverlaufsforschung als sozialwissen-schaftliche Forschungsperspektive, „BIOS” 2001, nr 14, s. 5–31.

dały się różne elementy, np. forma zbierania danych jest jakoby za mało obiektywna, zaś komentarze człowieka udzielającego wywiadu zanadto mieszają realia z fikcją. Jak zatem udało się np. Schützemu zobiektywizować jakościowe badania biograficzne, uwolnić je od subiektywizmu?

Znaczenie przedmiotu badań wzrosło wraz z renesansem mikrosocjolo-gii, którą Schütze zajmował się intensywnie w ramach działań grupy robo-czej Arbeitsgruppe Bielefelder Soziologen²⁵. W obrębie socjologii interpretatyw-nej perspektywa aktora odgrywa zasadniczą rolę w konstytuowaniu rzeczywistości społecznej, jako że jego specyficzny pogląd na sprawy znaj-duje wyraz w charakterze jego działań. Relacjom biograficznym (accounts), czyli opisom stanu świata i własnych działań, przypisuje się zasadnicze zna-czenie – jak stwierdza etnometodologia, pod której silnym wpływem znaj-dował się Fritz Schütze – ponieważ w relacjach tych można rozpoznać me-todę działań przeciętnego człowieka²⁶.

Schütze łączy swoje zainteresowanie relacją, tj. opisem stanu faktyczne-go działań, ze specyficzną techniką pozyskiwania danych, podczas której osoba przeprowadzająca wywiad mocno usuwa się w cień. Ponieważ osoba ta jest zainteresowana uzyskaniem możliwie niezafałszowanej relacji osoby, z którą przeprowadzany jest wywiad, Schütze stawia żądanie, aby prze-prowadzający wywiad stawał się stymulatorem opowiadania, który dostar-cza jedynie podstawy strukturalno-formalnej wywiadu. Oto przykład:

W wywiadach prowadzonych w ramach polsko-niemieckich badań po-równawczych nad młodzieżą badacz²⁷ prosił swego rozmówcę/rozmów-czynię, aby opowiedział(a) o swoim życiu i co dla niego/niej w życiu jest ważne. Odpowiedź na tego rodzaju stymulację nadawała strukturę dalsze-mu przebiegowi wywiadu. Po bardzo ogólnej stydalsze-mulacji badacze ograniczali się początkowo do słuchania z zainteresowaniem, co manifestowali poprzez krótkie sformułowania potwierdzające („tak, tak”, „aha” itp.). W ten sposób osoba badana mogła tak ujmować temat i w taki sposób nadawać mu zna-czenia, jak sama tego chciała bądź jak odpowiadało to jej przeżyciom. Zna-czące dla metodologii wywiadu narracyjnego jest to, że opowiadanie od- zwierciedla przebieg zdarzeń. Osoba badana sama precyzuje przebieg zda-rzeń życia w swojej narracji poprzez sekwencjonowanie, przyjętą przez sie-bie konieczną kolejność zdarzeń i uszczegółowienie²⁸. Badacz nie wywiera

_______________

25 Arbeitsgruppe Bielefelder Soziologen, Alltagswissen, Interaktion und gesellschaftliche Wirk-lichkeit, t. 1 i t. 2, Rowohlt, Reinbek 1973.

26 H. Garfinkel, Studies in ethnomethodology, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1967.

27 Badanie „Zmiana norm i wartości wśród młodzieży w Polsce i Niemczech” prowadzone przez Bernadette Jonda i Sylwestra Zagulskiego w latach 2011–2016.

28 F. Schütze, Die Technik des narrativen Interviews in Interaktionsfeldstudien – dargestellt an einem Projekt zur Erforschung von kommunalen Machtstrukturen. Arbeitsberichte und Forschungs-materialien der Fakultät für Soziologie, nr. 1. Bielefeld 1977.

wpływu na jej działania w tym obszarze. Dopiero w ostatniej części rozmo-wy (po głównym opowiadaniu) osoba prowadząca rozmo-wywiad starała się skonkretyzowanymi pytaniami wyjaśnić kwestie, które w toku opowiadania pozostały dla niej niejasne lub próbowała rozwikłać sprzeczności.

Schütze łączy rozwiniętą przez siebie technikę wywiadu ze specyficzną metodą jego analizy. Istnieje swoiste współbrzmienie, rodzaj homologii, między sposobem, w jaki jakieś zdarzenie było przeżyte, a sposobem, w jaki jest ono opowiadane. Współbrzmienie to ukazuje, jakie biograficzne wzorce zachowania dominują w działaniu. Wysoki stopień wiarygodności danych uzyskiwanych w wywiadach narracyjnych i ich analizy wyniósł tę procedu-rę na centralne miejsce wśród metod badań biograficznych²⁹. Jednakże teza o homologii budzi nadal wątpliwości: konstruktywistyczni autorzy starają się niszczyć połączenia interpretacyjne między opowiadaniem a tym, co jest opowiadane, aby skoncentrować się wyłącznie na rozwoju samego opowia-dania³⁰. Dla badań empirycznych ważniejszy od tych teoretyczno-meto-dologicznych debat był zarzut sformułowany przez Utę Gerhardt (1984), mówiący, że każda „krzywa biegu życia”, mimo że przedstawiana przez Fritza Schützego (1981) jako stosunkowo przewidywalna, zawiera również przestrzeń dającą możliwość indywidualnego kształtowania, którą można odnaleźć, tworząc konstrukcje typów idealnych oraz w porównaniach inter-indywidualnych. Jako przykład empiryczny pokazuje ona konstruowanie biografii w reakcji na ciężkie choroby³¹.

W ostatnich latach pojawiają się warianty wywiadów narracyjnych, któ-re o ile nie ignorują zarzutów o brak obiektywności, to przynajmniej pod-kreślają, że walory poznawcze tkwiące w wywiadach biograficznych po-winny mieć większe znaczenie niż chęć jakiegokolwiek sformalizowania zdobywanego materiału w celu uzyskania „obiektywizacji”. O ile próba skoncentrowania relacji na określonych elementach już poprzez pierwotną

_______________

29 F. Schütze, Biographieforschung und narratives Interview, „Neue Praxis” 1983, nr 13, s. 283–293; G. Rosenthal, Erlebte und erzählte Lebensgeschichte. Gestalt und Struktur biographischer Selbstbeschreibungen, Campus, Frankfurt/M. 1995; I. Küsters, Narrative Interviews. Grundlagen und Anwendungen, VS Verlag, Wiesbaden 2006.

30 Patrz: A. Nassehi, G. Weber, Zu einer Theorie biographischer Identität, „BIOS” 1990, nr 3, s. 153–187 oraz H.-Ch. Koller, Biographie als rhetorisches Konstrukt, „BIOS” 1993, nr 6, s. 33–45.

Wobec tego krytycznie: W. Fischer-Rosenthal, G. Rosenthal, Narrationsanalyse biographischer Selbstrepräsentation, [w:] Sozialwissenschaftliche Hermeneutik, red. R. Hitzler, A. Honer, UTB, Opladen 1997, s. 133–164 oraz M. Wohlrab-Sahr, Prozessstrukturen, Lebenskonstruktionen, biogra-phische Diskurse, „BIOS” 2002, nr 15, s. 3–23. Przyjmując pozycję pośredniczącą: M. Corsten, Beschriebenes und wirkliches Leben, „BIOS” 1994, nr 7, s. 185–205; oraz M. Corsten, Institutionelle und biographische Konstruktion beruflicher Wirklichkeit, [w:] Konstruktivistische Sozialisationsfor-schung, red. M. Grundmann, Suhrkamp, Frankfurt/M 1999, s. 267–289.

31 U. Gerhardt, Typenkonstruktion bei Patientenkarrieren, [w:] Biographie und soziale Wirklich-keit, red. M. Kohli, G. Robert, Metzler, Stuttgart 1984, s. 53–77.

stymulację do opowiadania jest w wielu sytuacjach korzystna, to jednak istnieje w niej niebezpieczeństwo, że pozbawia ona badacza możliwości uzyskania informacji wybiegających ewentualnie poza to, co sam narrator uznał za ważne, ale także poza to, co dotychczas mieściło się w jego schema-cie opowiadania. Przejśschema-cie od słuchania do rozmowy może być stymulujące także w sensie odkrywania wspólnych struktur głębokich. Jak podkreśla Brunek, opowieści o życiu powinny mieć zakorzenienie w społeczności, z której wyrastają, „muszą mieć jakąś wspólną strukturę głęboką dotyczącą natury życia”³². Reguły opowiadania o życiu nie mogą być zatem całkowicie arbitralne, jeśli ten, który mówi i ten, który słucha (a więc ci, którzy rozma-wiają), mają rozumieć, o czym jest mowa³³.

W wywiadach przeprowadzonych w ramach polsko-niemiecko-rumuń-skich badań porównawczych „Odbudować przeszłość, aby odzyskać przy-szłość. Narracje życia kobiet okresu komunizmu” osoby przeprowadzające wywiad prosiły swoje rozmówczynie, aby te opowiedziały o swoim życiu³⁴. Zastosowano zatem bardzo ogólną stymulację, badaczki ograniczały się początkowo do słuchania, by partnerka wywiadu mogła tak ujmować temat i w taki sposób nadawać mu znaczenia, jak sama tego chciała bądź jak od-powiadało to jej przeżyciom. To ona sama ustalała kolejność relacjonowa-nych zdarzeń z jej życia. Ale co się dzieje w sytuacji, kiedy badana osoba nie posiada zdolności swobodnego wypowiadania się? Czy to wyklucza ją z kręgu osób mogących być rozmówcą badacza? Czy jej życie jest mniej ważne, by być przedmiotem badania naukowego?

We wspomnianym polsko-niemiecko-rumuńskim badaniu kobiet po-wstawały nierzadko sytuacje, kiedy badane kobiety zwracały się do badacz-ki, prosząc wręcz „no niech mnie Pani o coś zapyta”. Wywiad biograficzny bywał w takich sytuacjach możliwy tylko dlatego, że powstawał autentycz-ny dialog pomiędzy badaną osobą a badaczką i wszelkie próby bycia

„obiektywną” i nie chcącą „ingerować” w tok relacji byłyby kontrproduk-tywne. To właśnie za sprawą udziału badacza w rozmowie, dane wywiadu narracyjnego wykazują wysoką porównywalność, gdyż jest to gwarancją, że (prawie) te same treści wystąpią we wszystkich wywiadach, bo o to troszczy się badacz, kierując się dyspozycjami do wywiadu. Nie umniejszając zasług Schützego, należy więc zauważyć ograniczenia jego metody.

_______________

32 J. S. Brunek, Życie jako narracja, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1990, nr 4, s. 8.

33 Tamże, s. 3–17.

34 I. Skórzyńska, A. Wachowiak, B. Jonda, C.-F. Dobre, „Regaining the future by rebuilding the past”: Women’s narratives of life during communism, National Science Center (Poland), „Har-mony” Programme, nb. UMO-2013/10/MHS3/00482 (2014–2017); odwołanie do tych badań znajdzie czytelnik także w kolejnym tekście prezentowanym w ramach niniejszego tomu.