We wprowadzeniu do pracy zbiorowej Psychologia rodziny. Małżeństwo i ro-dzina wobec współczesnych wyzwań czytamy, iż podobnie jak wiele obszarów życia współczesnego człowieka, na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, ule-gło wyraźnym zmianom, w takim samym stopniu nastąpiły zmiany w sferze życia małżeńskiego i rodzinnego. „Sytuacja ta – konstatuje Teresa Rostow-ska, redaktorka naukowa książki – dla przedstawicieli różnych dyscyplin w zakresie nauk społecznych (…) stała się inspiracją do podejmowania no-wych badań mających na celu nie tylko określenie kierunku tych zmian, lecz także wskazanie na bardziej szczegółowe mechanizmy i uwarunkowania psychospołeczne leżące u podstaw zachowań i zdolności adaptacyjnych człowieka do zmieniającej się sytuacji społecznej, ekonomicznej czy poli-tycznej we współczesnym świecie”1.
Bez wątpienia faktem w znaczący sposób stymulującym zachodzące w obszarze życia rodzinnego zmiany i przekształcenia jest we współcze-snym świecie zjawisko emigracji. Chodzi oczywiście o rodziny, których kwestia ta w sposób bezpośredni dotyczy, które opuszczając kraj pochodze-nia, osiedlają się w nowym środowisku. Emigracja jest bez wątpienia zjawi-skiem, które występowało zawsze, jednakże w epoce współczesnej zyskała jakby nowe impulsy i nową dynamikę. Wyrasta z uświadomionego ze zwiększoną siłą przeświadczenia, że, jak pisze Zygmunt Bauman, „siła uchwytu miejsca nie odgrywa [obecnie – przyp. mój G.T.] tak wielkiej roli […]. Zbyt mocny uchwyt, nadmierne przywiązanie do miejsca i obarczanie
_______________
1 T. Rostowska, Przedmowa, [w:] Psychologia rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współcze-snych wyzwań, red. T. Rostowska, Difin, Warszawa 2009, s. 9; zob. także: G. Teusz, W kręgu
„przygodnych serii drobnych interakcji”. Meandry tożsamościowe współczesnej rodziny, [w:] Tożsa-mość w społeczeństwie współczesnym: pop-kulturowe [re]interpretacje, red. A. Gromkowska- -Melosik, Z. Melosik, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012, s. 271–279.
się wynikającymi stąd obowiązkami może okazać się zgubne, kiedy w no-wym miejscu pojawiają się nowe możliwości”2. Emigracja jest swego rodzaju ikoną procesów o znacznie szerszej konotacji, takich jak globalizacja3, migra-cja4 i mobilność5. Wszystkie te „zjawiska dotyczą dynamicznych współcze-snych form uspołecznienia, często opisywanych w literaturze za pomocą licznych metafor, takich jak: «społeczeństwo sieciowe» (Castells 1996), «spo-łeczeństwo spotkań» (Urry 2003, 2009), czy «płynna nowoczesność» (Bau-man 2006). Te formy uspołecznienia oznaczają współistnienie obok siebie różnych typów obecności ludzi i kultur, ich przepływów, spotkań, do
któ-_______________
2 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, przeł. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006, s. 23.
3 Zob. Z. Bauman, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, przeł. E. Klekot, PIW, Warszawa 2000; A. Appadurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, przeł. Z. Pucek, Universitas, Kraków 2005; A. Bukowski, M. Lubaś, J. Nowak, Zarządzanie przestrzenią. Globali-zacja, etniczność, władza, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006; S. Sassen, Globalizacja. Eseje o nowej mobilności ludzi i pieniędzy, przeł. J. Tegnerowicz, Wydawnictwo Uni-wersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007; M. Castells, Społeczeństwo sieci, przeł. M. Marody, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2008; M. Świątkiewicz-Mośny, Konstruowanie nowych tożsamo-ści w warunkach globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015.
4 Zob. Ludzie na huśtawce. Migracje między peryferiami Polski i Zachodu, red. E. Jaźwińska, M. Okólski, Scholar, Warszawa 2001; M. Okólski, Współczesne europejskie migracje międzynaro-dowe a dynamika procesów integracyjnych, „Studia Socjologiczne” 2001, nr 1, s. 33–54; D. Prasza-łowicz, Teoretyczne koncepcje procesów migracji, „Przegląd Polonijny” 2002, z. 4, s. 9–40; K. Ro-maniszyn, Kulturowe implikacje międzynarodowych migracji, „Biblioteka Polonii”, t. 36, Lublin 2003; P. Koryś, M. Okólski, Czas globalnych migracji. Mobilność międzynarodowa w perspektywie globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2004; Migracje i społeczeń-stwo. Kobiety i młodzież w migracjach, red. J. E. Zamojski, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2005; W. Janicki, Przegląd teorii migracji, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin – Polonia”, Vol. LXII, 2007, nr 14; E. Nowicka, Migracje powrotne jako przedmiot badań,
„Przegląd Polonijny” 2007, z. 2, s. 75–114; Migracja, uchodźstwo, wielokulturowość. Zderzenie kultur we współczesnym świecie, red. D. Lalak, Żak, Warszawa 2007; A. Fihel, P. Kaczmarczyk, M. Okólski, Migracje „nowych Europejczyków” – teraz i przedtem, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007; Z. Lawczyńska-Butrym, Migracje. Wybrane zagadnienia, Wy-dawnictwo UMCS, Lublin 2009; D. Niedźwiecki, Migracje i tożsamość. Od teorii do analizy przy-padku, Nomos, Kraków 2010; S. Castles, M. J. Miller, Migracje we współczesnym świecie, przeł.
A. Gąsior-Niemiec, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011; A. Trąbka, Tożsamość rekonstruowana. Znaczenie migracji w biografiach Third Culture Kids, Scholar, Warszawa 2014;
Transformacja nieoczywista. Polska jako kraj migracji, red. A. Górny, I. Grabowska-Lusińska, M. Lesińska, M. Okólski, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa; Współcze-sne polskie migracje: strategie – skutki społeczne – reakcje państwa, red. M. Lesińska, M. Okólski, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015.
5 M. Kempny, Socjologia ponowoczesnych form społecznych – wspólnoty kultury „bez korzeni”, czyli o tym, jak próbuje się uchwycić naturę relacji społecznych w świecie ruchu i mieszania się, „Kul-tura i Społeczeństwo” 2000, nr 1–2, s. 13– 9; J. Urry, Socjologia mobilności, przeł. J. Stawiński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
rych dochodzi w wielowymiarowej przestrzeni społecznej”6. Rozumienie zatem tych procesów zawierałoby w sobie z jednej strony, jak wskazuje wie-lu autorów, aspekt przestrzenny, przemieszczania się i zmiany miejsca, z drugiej zaś – wymiar społeczny odnoszący się do następstw, jakimi są zmiana przynależności i usytuowania jednostki w strukturze społecznej.
Emigracja to opuszczenie własnego kraju. „Emigracja oznacza przenie-sienie się do innej społeczności definiowane z perspektywy grupy pocho-dzenia. Z punktu widzenia społeczności przyjmującej ci sami wędrowcy są imigrantami”7. Emigracja poszerza w zasadniczym zakresie społeczne prze-strzenie doświadczenia i przeżyć jednostki, otwiera przed nią nowe możli-wości, wpisuje w odmienne, aniżeli znane już i oswojone uprzednio, środo-wiskowe, socjoprzestrzenne ramy. Stanowi ona bardzo złożony proces. Po pierwsze, emigracja jest zawsze przemieszczeniem się w przestrzeni fizycz-nej, zmianą miejsca życia, przeniesieniem się z jednego obszaru do innego.
Po drugie, doświadczenie emigracji poprzedzone jest procesem podejmo-wania decyzji, na który oddziałują różnorakie czynniki. Może to być niekie-dy kwestia bardzo szybkiego podjęcia decyzji, bądź też jest ona rozciągnięta w czasie. Po trzecie, konsekwencją emigracji jest zmiana systemu interakcyj-nego osób emigrujących. Następuje poszerzenie sieci interakcyjnej o osoby i grupy przebywające w nowym miejscu, do którego przybywa emigrant, z drugiej zaś, prowadzi niekiedy do zerwania, a na pewno do ograniczenia interakcji z osobami, które pozostały w miejscu dotychczasowej bytności osoby, która stała się emigrantem8.
Jeżeli sytuacja emigracji jest specyficznym wyzwaniem dla jednostki, dla procesu budowania przez nią indywidualnej tożsamości, to w jeszcze więk-szym stopniu stanowi ona zmianę dla rodziny, dla wszystkich członków rodziny, dla całego systemu rodzinnego.
Dyskurs dotyczący wiedzy o rodzinie, problematyki rodziny rozwijany jest przez różne dyscypliny naukowe: psychologię, socjologię, pedagogikę.
Mirosława Nowak-Dziemianowicz wskazuje, że można wyodrębnić dwa typy wiedzy, która odnosi się do rodziny. Pierwszy z nich nazywa dyskur-sem instrumentalno-technicznym, drugi – praktyczno-moralnym. Według niej istnieje jeszcze trzeci z dyskursów toczących się w kontekście rodziny, który nazywa dyskursem normatywnym9. Poświęćmy kilka zdań
charakte-_______________
6 D. Niedźwiedzki, Migracje i tożsamość, s. 7.
7 Tamże, s. 23.
8 Tamże, s. 22. Głównym przedmiotem teoretycznych analiz i empirycznej charakterystyki są w książce D. Niedźwiedzkiego Migracje i tożsamość migracje. Poczynione przez autora roz-poznania w znacznym zakresie mogą dostarczyć użytecznych pojęć dla opisu i rozumienia emigracji.
9 M. Nowak-Dziemianowicz, Doświadczenia rodzinne w narracjach. Interpretacja sensów i zna-czeń, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 23.
rystyki każdego z wymienionych dyskursów. Rozpocznijmy od tego ostat-niego. Otóż normatywność wiedzy o rodzinie, widziana z perspektywy epi-stemologicznej, przejawia się w rozważaniach dotyczących funkcji współ-czesnej rodziny, praktykowanego w niej stylu wychowania, przyjmowanych postaw rodzicielskich oraz płaszczyzny aksjologicznej10. Dyskurs instrumen-talno-techniczny obejmuje ekonomiczne wyznaczniki funkcjonowania ro-dziny, jej zasoby oraz efektywność i zmienność realizowanych przez rodzinę funkcji11. Z kolei w dyskursie praktyczno-moralnym wiedza dotycząca rodziny opierałaby się na rozumieniu, refleksyjnym wglądzie w intersubiek-tywne doświadczenie, towarzyszące osobie w jej życiu rodzinnym. Odnosi-łaby się do sensów oraz znaczeń nadawanych przez ludzi swojemu rodzin-nemu doświadczeniu12.