Genogram to graficzny schemat konstelacji rodzinnych, obejmujący przy-najmniej trzy pokolenia. Proces konstruowania genogramu obejmuje przed-stawienie struktury rodziny, a także zebranie informacji o ważnych wyda-rzeniach jej dotyczących. Tworząc genogram, posługujemy się ustalonymi symbolami (por. ryc. 1)5.
Mężczyzna Kobieta Płeć
nieznana Dziecko
adoptowane Ciąża Poronienie Aborcja Zgon Bliźniaki Bliźniaki jednojajowe
małżeństwo dzieci narzeczeństwo
rozwód separacja
małżeństwo mieszkające z córką,
syn mieszka sam osoba indeksowa
Ryc. 1. Symbole genogramu _______________
5 Rycina nr 1 przedstawia zestaw podstawowych symboli, używanych w genogramach.
Został wykonany za pomocą programu GenoPro.
? Zgon
n
Powodem podjęcia terapii rodzinnej jest występowanie zaburzeń psy-chicznych i/lub dezadaptacyjnych zachowań u któregoś z członków rodzi-ny. Osoba taka nazywana jest pacjentem indeksowym (Index patient), czyli osobą wskazaną przez rodzinę jako chora lub zaburzona. Jest to zgodne z podstawowym założeniem systemowej teorii rodziny, które mówi, że cho-roba/zaburzenie psychiczne albo behawioralne jest efektem dysfunkcjonal-nych mechanizmów adaptacyjdysfunkcjonal-nych w systemie rodzinnym i, wobec tego, może być właściwie zrozumiane tylko w kontekście tych zjawisk, które mają miejsce w całej rodzinie.
Osobie wskazanej można przyglądać się na genogramie w różnych pod-systemach, takich jak rodzeństwo, relacje trójkąta, relacje wzajemne lub też w odniesieniu do szerszej społeczności czy instytucji (szkoły, sądy itd.), a także w kontekście społeczno-kulturowym. Na podstawie wiedzy o róż-nych konfiguracjach rodziny, klinicysta wysuwa hipotezy dotyczące możli-wych funkcji, jakie rolę mogą w systemie rodziny pełnić różne zachowania i symptomy6.
W pełnym genogramie rodziny konieczne jest zebranie wielu dodatko-wych informacji, jak np. informacje etniczne. Wśród nich dane o stosunku do śmierci i umierania oraz związane z nimi informacje o rytuałach, jakie występują w danej kulturze w związku ze śmiercią, formie pochówku osób zmarłych, ogólnie – stosunku do umierania i ceremoniach czczących pamięć zmarłych). Ważne są również informacje o specyficznych zwyczajach i prze-konaniach, wynikających z odmienności kulturowej.
W praktyce sporządzanie genogramu przebiega w taki sposób, że tera-peuta na wspólnej sesji z rodziną sporządza genogram, uzupełniając go na bieżąco na podstawie kolejnych informacji przekazywanych przez rodzinę.
Na tak sporządzony genogram nanoszone są informacje o relacjach emocjo-nalnych pomiędzy członkami rodziny, spostrzegane z perspektywy tej oso-by, która się o nich wypowiada. Można więc tak się zdarzyć, że (w 4-oso-bowej rodzinie) relacja pomiędzy parą małżeńską będzie opisywana za pomocą określeń odpowiadających skrajnie różnym emocjom i nastawie-niom (np. jedno z małżonków opisuje ją jako harmonijną i zgodną, drugie jako zdystansowaną i chłodną, jedno dziecko jako wyraźnie konfliktową, a drugie jako obojętną i słabą). Jeżeli takie oceny padną w czasie wspólnej sesji rodzinnej, informacje te mogą mieć istotną wartość poznawczą dla ro-dziny i mogą zostać umiejętnie wykorzystane przez terapeutę. Genogram terapeutyczny jest dokumentem dynamicznym i można go modyfikować na kolejnych sesjach.
_______________
6 E. A. Carter, Supervisory discussion in the presence of the family, [w:] W. R. Whiffen, J. Byng- -Hall, Family therapy supervision, Academic Press, London 1982.
Jednak z punktu widzenia potrzeb badań empirycznych tak sprzeczne informacje nie mają dużej wartości, bo nie dostarczają żadnej pewnej wiedzy o tej rodzinie. Ergo ich naukowa przydatność jest nikła. Hipotezy utworzone na podstawie tak niejednoznacznych przesłanek albo będą zwykłymi speku-lacjami, albo też będą wymagały wspólnej sesji rodzinnej w celu ich zwery-fikowania. Badacz opierający się na tego rodzaju informacjach wpadnie w błędne koło pytań pozostających bez odpowiedzi.
Odmienna sytuacja jest w przypadku genogramu opartego wyłącznie na informacjach obiektywnych, dotyczących faktów. Wprawdzie i w tym przy-padku analiza genogramu nie dostarczy wiedzy absolutnie pewnej, ale po-zwoli dostrzec kontekst, w jakim powstawał i rozwijał się problem tej rodzi-ny, a z pewnością pozwoli uniknąć subiektywnych interpretacji (np. na temat relacji emocjonalnych). Wnioski oparte na podstawie analizy geno-gramu są wskazówkami, które kierują naszą uwagę na konkretne zagadnie-nia i wyznaczają obszar dalszych poszukiwań.
Genogram jest rzecz jasna narzędziem heurystycznym i nie służy pomia-rowi jakichkolwiek cech czy parametrów rodziny, które można by wyrazić wartością liczbową. Jego stosowanie obarczone jest ryzykiem pomyłki, po-dobnie zresztą jak w odniesieniu do większości metod psychologicznych.
Wskazuje się często na problem rzetelności genogramu, czyli dokładności badania. Trzeba jednak stwierdzić, że genogram zbudowany wyłącznie na podstawie danych faktograficznych to zagrożenie znacznie ogranicza, a na-wet usuwa zupełnie. Pozostaje jedynie techniczny problem umiejętności sporządzania genogramów, no i także ich odczytywania.
Kolejna trudność w posługiwaniu się genogramem to zachowanie obiek-tywizmu, które sprowadza się tutaj do rejestracji w genogramie wszystkich dostępnych faktów, bez apriorycznej ich selekcji i podziału na mniej czy bardziej istotne. Istnieje bowiem pokusa, by badacz o określonej orientacji teoretycznej czy specjalności naukowej rejestrował tylko te informacje, które są bliższe jego zainteresowaniom lub założeniom teoretycznym, które przyjmuje.
I wreszcie problem trafności interpretacji genogramu. Chodzi tutaj o umie-jętność odejście od suchych faktów, dat i opisów osób w kierunku wyższego stopnia rozumienia sytuacji badanej rodziny. Dopiero na tym etapie ko-nieczne jest odwołanie się do konkretnej (lub konkretnych) teorii z zakresu analizy systemów.
Wydaje się, że słusznym postulatem jest, aby badacz w analizie geno-gramu stosował strategię analogiczną do sposobu interpretacji danych w jakimkolwiek badaniu jakościowym spośród stosowanych w obszarze nauk społecznych, np. analizy narracyjnej czy hermeneutycznej. Mowa więc o następującej sekwencji czynności:
a) zarejestrowanie konkretnych informacji o zaistniałych faktach,
b) wyróżnienie faktów funkcjonalnie równoważnych jako głównych wątków problemowych,
c) sformułowanie hipotezy interpretacyjnej (lub wielu hipotez), mają-cych tutaj status podobny do statusu wniosków z analizy danych badaw-czych. Przykład zastosowania takiej strategii zawiera przedstawione poniżej