W mojej ocenie życie i losy małoletnich matek, wychowanek placówek opie-kuńczo-wychowawczych stanowią egzemplifikację przemian dokonujących się w zakresie życia rodzinnego oraz obyczajowości (także seksualnej) mło-dych ludzi na przestrzeni lat. Z uwagi na specyfikę okresu adolescencji2, jak również, co niezwykle istotne w omawianym przypadku, współwystępowa-nie trzech wyjątkowo silwspółwystępowa-nie obciążających kryzysów: tożsamości i ciąży oraz silnego stresu spowodowanego odseparowaniem od rodziny pochodzenia i umieszczeniem w placówce opiekuńczo-wychowawczej uznałam, iż warto zainteresować się trudną sytuacją małoletnich matek, wychowanek placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz sytuacją dzieci (zbyt) młodych matek.
W związku z powyższym, przedmiotem prezentowanych fragmenta-rycznie weryfikacji empirycznych uczyniłam świat młodych dziewcząt, któ-re (przed)wcześnie zostały matkami, a ich macierzyństwo któ-realizowane było w warunkach instytucjonalnych. Dla realizacji celów i badawczych pól pro-blemowych jakościowy sposób gromadzenia materiału empirycznego wydał się najbardziej użyteczny i właściwy. Jak podkreślają J. Włodarek oraz M. Ziółkowski, strategia ta „odwoływała się zawsze do subiektywnej per-spektywy badanych osób, czyniąc ich własny punkt widzenia niezbędnym punktem wyjścia do konstruowania uogólnień teoretycznych”3. Istota badań jakościowych „opiera się na założeniu, iż nie istnieje, w sensie obiektywnym, żaden przedmiotowy wymiar rzeczywistości społecznej. Wiedza o społe-czeństwie jest zawsze wiedzą «czyjąś», a są takie obszary rzeczywistości społecznej, które możemy poznać jedynie przez ukazanie ich osobistego wymiaru. […] wiedza o społeczeństwie, o człowieku jest zbudowana niejako z dwóch warstw: jedną jest warstwa faktograficzna, drugą zaś stanowi in-dywidualny i symboliczny wymiar jej odczytań. […] w podejściu
jakościo-_______________
2 Por. A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, t. 3, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2003; B. Harwas-Napierała, J. Trempała Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000; A. Cybal-Michalska, Toż-samość młodzieży w perspektywie globalnego świata. Studium socjopedagogiczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006; taż, Tożsamość w ponowoczesności – przyczynek do refleksji na temat społecznej konstrukcji obrazu ciała, [w:] Przemiany seksualności w społeczeństwie współczesnym.
Teoria i rzeczywistość, red. Z. Lew-Starowicz, K. Waszyńska, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2012; Z. Melosik, Młodzież i styl życia: paradoksy pop-tożsamości, [w:] Młodzież styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje, red. Z. Melosik, Wydawnictwo Wolumin, Poznań 2002; ten-że, Kultura popularna i tożsamość młodzieży. W niewoli władzy i wolności, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2013.
3 J. Włodarek, M. Ziółkowski, Metoda biograficzna w socjologii, PWN, Poznań 1990, s. 3.
wym przyjmuje się, że obydwie te warstwy przenikają się wzajemnie, dopie-ro poznanie ich obydwu daje pełniejszy obraz człowieka i świata, w którym przyszło mu żyć”4. Wybrałam jakościowy sposób prowadzenia weryfikacji empirycznych, ponieważ pozwala on ukazać subiektywne, niemierzalne, zjawiska, a dzięki autentycznemu spotkaniu badacza z badanym możliwe staje się poznanie doświadczeń konkretnych osób (w omawianym przypadku – małoletnich matek, w ich środowisku życia), a ponadto rozpoznanie zna-czenia tym doświadczeniom przypisywanego. Moją intencją nie było „wyja-śnianie, podawanie ciągów przyczynowo-skutkowych, zależności między suchymi faktami, lecz zrozumienie”5. Chciałam poznać osobiste znaczenie określonych dziedzin życia oraz, co pozostaje w zgodzie z metodologią badań jakościowych, dotrzeć do „danych znaczących a nie reprezentatywnych”6. Wobec podejmowanego tematu, strategia jakościowa pozwoliła na poznanie zjawiska „drażliwego”, dotyczącego problemów uznawanych w społeczeń-stwie za intymne, prywatne oraz umożliwiła dotarcie w głąb interesującego badacza zjawiska. Metodę tę wybrałam, ponieważ posiada bardzo wiele zalet (istotnych z punktu widzenia przedmiotu i celu badań), m.in. przeka-zuje ona sens i znaczenie, ukaprzeka-zuje dynamikę ludzkiego życia, jego skompli-kowanie i wieloznaczność, podkreśla podmiotowość człowieka, pozwala dostrzec unikatowe przyczyny i konsekwencje rozmaitych zjawisk, charak-terystyczna jest dla niej wrażliwość na unikatowe czynniki determinujące życie ludzkie. W badaniach skoncentrowałam się na zaprezentowanych po-niżej celach badawczych.
1. Opisaniu problemów oraz doświadczeń związanych z krytycznymi wydarzeniami życiowymi, jakimi są umieszczenie małoletniej w placówce opiekuńczo-wychowawczej (przed)wczesna ciąża, a tym samym (przed)wczes-ny obowiązek macierzyński.
2. Ujawnieniu subiektywnego sposobu spostrzegania i interpretowania sytuacji kryzysu poprzez małoletnie matki. Dotarciu do znaczeń i sensów przypisywanych przez małoletnie matki (przed)wczesnemu macierzyństwu.
Poznanie znaczenia, jakie nadało ich życiu macierzyństwo.
3. Ukazaniu towarzyszących wydarzeniu emocji, przeżyć, demonstro-wanych zachowań i reakcji podejmodemonstro-wanych przez małoletnie matki.
4. Ustaleniu potrzeb w zakresie wsparcia społecznego (nieformalnego i zinstytucjonalizowanego) małoletnich matek.
_______________
4 Por. T. Pilch, O możliwości zastosowania metod jakościowych w badaniach pedagogicznych, [w:]
Zasady badań pedagogicznych, red. T. Pilch, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995, s. 67.
5 M. Staś-Romanowska, 2008, s. 65 za: A. Gromkowska-Melosik, Edukacja i (nie)równość spo-łeczna kobiet. Studium dynamiki dostępu, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2011, s. 264.
6 R. Collins, 2000, vol. 1, s. 18 za: A. Gromkowska-Melosik, Edukacja i (nie)równość społeczna
kobiet, s. 264.
5. Uzyskaniu informacji na temat efektywności systemu profilaktyczne-go i pomocoweprofilaktyczne-go adresowaneprofilaktyczne-go do małoletnich matek.
6. Określeniu głównych kierunków tworzenia systemu wsparcia dla ma-łoletnich matek oraz ich dzieci (z uwzględnieniem ich specyficznej sytuacji życiowej).
W badaniach skoncentrowałam się na następujących segmentach zagad-nień:
– kryzys podwójnego uwikłania biograficznego spowodowanego (przed)-wczesną ciążą i jednoczesnym umieszczeniem w placówce opiekuńczo-wy-chowawczej;
– funkcjonowanie w nowej roli – pełnienie obowiązków macierzyńskich, godzenie roli matki z rolą uczennicy i innymi charakterystycznymi dla ado-lescenta rolami społecznymi, reakcje najbliższego otoczenia;
– ocena małoletnich matek dotycząca roli placówki opiekuńczo-wycho-wawczej i innych instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych form wsparcia adresowanych dla małoletnich matek. W tym także ich postulaty i oczeki-wania w zakresie wsparcia społecznego.
W każdym z tych obszarów wskazałam na pola problemowe, które zo-stały rozpoznane w toku weryfikacji empirycznych. Przybrały one postać następujących pytań (modyfikowanych w toku rozmowy indywidualnej w zależności od jej przebiegu).
1. Jak kształtuje się obraz dzieciństwa i wczesnej młodości w relacjach kobiet, które urodziły dziecko przed osiągnięciem pełnoletności?
2. Jak kobiety, które urodziły dziecko przed osiągnięciem pełnoletności, wspominają sytuację, w której dowiedziały się o ciąży?
3. Jak kobiety, które urodziły dziecko przed osiągnięciem pełnoletności, wspominają doświadczenia związane z umieszczeniem ich w placówce opiekuńczo-wychowawczej?
4. Jak kobiety, które urodziły dziecko przed osiągnięciem pełnoletności, doświadczają narodzin dziecka?
5. Jak kobiety, które urodziły dziecko przed osiągnięciem pełnoletności, funkcjonują w placówce opiekuńczo-wychowawczej po urodzeniu dziecka?
6. Jakich konsekwencji wynikających z zaistnienia (przed)wczesnego obowiązku macierzyńskiego doświadczają najdotkliwiej?
7. Jak kobiety, które urodziły dziecko przed osiągnięciem pełnoletności, oceniają rolę placówki opiekuńczo-wychowawczej w zakresie wsparcia i pomocy, których wraz z dziećmi są adresatkami?
8. Jakie są potrzeby i oczekiwania kobiet, które urodziły dziecko przed osiągnięciem pełnoletności w zakresie wsparcia społecznego (nieformalnego i instytucjonalnego)?
Na bazie uzyskanych informacji podjęłam próbę wskazania głównych kierunków działań w zakresie wsparcia małoletnich matek i ich dzieci. Wią-że się to więc z odpowiedzią na kolejne pytanie badawcze:
9. Jakie powinny być główne kierunki i obszary budowania systemu wsparcia dla małoletnich matek i ich dzieci?
Jak zauważa I. K. Helling „badacze zorientowani na badania jakościowe przejawiają skłonność do wydobycia kategorii dopiero po zbadaniu danych.
Zaczynają od pytań abstrakcyjnych, opartych na symbolicznym interakcjo-nizmie, fenomenologii […], lecz nie wyprowadzają hipotez z teorii, poszu-kując zamiast własnych kategorii osób badanych”7. Tak więc zgodnie z przyjętymi w literaturze założeniami badań jakościowych, zwłaszcza wy-wiadów pogłębionych, nie sformułowałam hipotez8.