Skoro po wymuszeniu błogosławieństwa cesarz powrócił do Niemiec, zebrał się w Rzymie synod złożony ze stu dwudziestu ojców 535. Na nim ostro zaatakowano papieża za to, że wyniósł do godności cesarskiej świętokradczego króla, choć ten uwięził najwyższego kapłana, sponiewierał kardynałów i przelał krew duchowieństwa i mieszczan; co więcej, nadał on osobnym przywilejem najniegodniejszemu z wszystkich prawo ustanawiania biskupów, to zatem prawo, którego poprzednicy jego bronili jako uprawnienia Kościoła narażając się nawet na śmierć i wygnanie. Papież zaczął tłumaczyć się sytuacją przymusową, a także tym, że wyjątkowe niebezpieczeństwo zażegnał małym kosztem, wreszcie, że inaczej nie można było zapobiec rzezi ludności i spaleniu Miasta. On, co prawda, zgrzeszył, lecz inni go do tego nakłonili; będzie się wszakże starał naprawić tę szkodę zgodnie z tym, co mu nakaże Święty Synod. Gdy więc oskarżający otrzymali zadośćuczynienie, ostudziło się ich oburzenie. Po ukończeniu obrad synod uznał wspomniany przywilej za wymuszony, stwierdził, że raczej nazwać go należy nie prawem, lecz bezprawiem536. Z tego względu postanowili go unieważnić przez rzucenie klątwy537, a samemu cesarzowi zakazać wstępu w progi świętego kościoła.
Wieść o tym rozniosła się po całym świecie, wszyscy też, którzy pożądali zmian, zaczęli się buntować
535 Sobór lateraneński 18-21 III 1112.
536 W oryginale gra słów: non privilegium immo pravilegium.
537 Tego zdania brak w rkpsie lubeckim.
pod byle pozorem. Wśród nich znalazł się przede wszystkim ów sławny biskup moguncki Adalbert538, który sprzymierzył się z bardzo wielu innymi, przede wszystkim zaś z książętami saskimi, których skłaniała do oderwania częścią konieczność, częścią stare nawyki buntów539. Zaprawdę, oprócz nowej, właśnie wtedy przygotowywanej wojny, ścierali się [Sasi] już uprzednio z najdzielniejszym mężem, Henrykiem starszym, dziewięć razy. Lecz po cóż mam zatrzymywać się na wielu wydarzeniach? Cesarz czując już, że cała Saksonia od niego odpadła, a jad buntu coraz bardziej się szerzy 540, schwycił wpierw głównego sprawcę buntu, biskupa mogunckiego541, następnie przeszedł przez cały kraj saski siejąc straszliwą rzeź, a książąt mordował lub co najmniej więził. Wtedy zebrali się z książąt saskich ci, którzy zostali przy życiu, mianowicie książę Lotar, biskup halbersztadzki Rein-ger542, Fryderyk, hrabia na Arnsbergu543 i wielu szlachetnych; zabiegli oni drogę cesarzowi, ponownie wkraczającemu do Saksonii z wojskiem, w miejscu, które nazywa się Welfesholz, i wyprowadzili swoje oddziały przeciwko wojsku królewskiemu, choć nie dorównywali mu liczebnie. Walczyło ich bowiem trzech przeciwko pięciu. Tę najgłośniejszą za naszych
538 Adalbert I, 1106 kanclerz Henryka V, arcybp moguncki 1109 - 1137.
539 Powstanie saskie pod przywództwem księcia Lotara rozpoczęło się w końcu marca 1112 r.
540 Do tych wydarzeń por., poza kroniką Ekkeharda, Annales Hildesheimenses a. 1115.
541 Grudzień 1112. Biskup przebywał w niewoli 3 lata.
542 Lub Reinhard 1106 (1107)-1123.
543 We wschodniej części tzw. Sauerlandu, odłam hrabiowskiego rodu z Werle. Zm. 1124.
czasów bitwę stoczono w dniu 1 lutego 544. Sasi wyszli z niej zwycięsko, starłszy w proch mężnego króla. Padł w tej walce Hoger, naczelny dowódca wojsk królewskich 545; sam urodzony w Saksonii, przeznaczony był na księstwo Saksonii, gdyby losy potoczyły się pomyślnie. Wtedy Sasi, podniesieni na duchu zwycięstwem, uważając, że rozgniewany cesarz niełatwo popuści taką klęskę bezkarnie, umacniają swoje położenie na częstych zjazdach, jednają sobie wybuchające w kraju bunty przymierzami, ściągają z zewnątrz pomocne oddziały, wreszcie, aby biorący udział w spisku nie zerwali porozumienia, zaprzysięgają sobie wszyscy uczestnictwo w walce o obronę ojczyzny. Cóż mam mówić o biskupie mogunckim, który ponad innych srożył się przeciwko cesarzowi546? Ów bowiem staraniem swoich mieszczan, którzy oblegali cesarza w Moguncji, wydostał się z więzienia i przywrócono mu jego stolec biskupi547. Jak wiele przeżył strasznych zabójstw w więzieniu, wyraził nie tyle zewnętrznym wycieńczeniem, ile zaciętą nienawiścią.
Ponieważ sprawował również funkcje legata apostolskiego na wielu synodach biskupich i innych zgromadzeniach, zwoływanych dla wymierzenia sprawiedliwości, rzucał na cesarza słowa ekskomuniki. Cesarz doprowadzony tymi poczynaniami do wściekłości przeszedł do Lombardii wraz z żoną swą, Matyldą, córką króla angielskiego 548, i posłał przedsta-
544 Bitwa pod Welfesholz (pow. Mansfeld) rozegrała się nie 1 II, lecz 11 II 1115.
545 Hoger (Hoyer) hrabia Mansfeldu.
546 Por. II Ks. Machabejska 7, 39 oraz c. 107.
547 Listopad 1115.
548 Henryka I. Ślub Henryka V z Matyldą odbył się w 1114 r.
Wyprawa do Lombardii — wiosną 1116 r.
wicieli do papieża Paschalisa [II], błagając o zdjęcie ekskomuniki. Papież atoli odwlekał sprawę do posiedzenia Świętego Synodu i wyznaczył królowi prawem przewidziany termin, wszakże złagodził tymczasowo surowość 549- klątwy.
W tym czasie zmarł Paschalis, na którego miejsce cesarz postawił jakiegoś Burdina -549, odrzuciwszy Gelazjusza wybranego papieżem kanonicznie 550. Powstało więc ponownie rozdwojenie w Kościele Bożym. Gelazjusz bowiem ratował się ucieczką do królestwa Franków551 i pozostał tam aż do dnia swej śmierci.
Zbyt długą byłoby rzeczą przedstawiać szczegółowo zamieszki owych czasów; również dzień dzisiejszy nie jest po temu odpowiedni552. Nagli mnie natomiast do powrotu historia Słowian, od której zbyt daleko odbiegłem.
Wszakże nawrócenie ich opóźnili w znacznym stopniu cesarze noszący imię Henryka, ponieważ zawsze byli przeciążeni sprawami wewnętrznymi. Kto zaś pragnie czyny ich i koniec owej schizmy pełnie poznać, niech czyta historię mistrza Ekkeharda553
549 Brak w drugim rkpsie kopenhaskim.
550 Paschalis II umarł w 1118 r. Gelazy II 1118-1119 Burdin (Francuz z pochodzenia) jako antypapież przyjął imię Grzegorza VIII (1118-1121).
551 To jest do Francji, a właściwie do Burgundii.
552 Aluzja do współczesnej Helmoldowi schizmy (por. przyp. 452).
553 Ekkehard z Aura koło Bambergu (zm. ok. 1125), kontynuator Kroniki Świata Frutolfa z Michelsbergu. Dzieło Frutolfa/Ekkeharda było jedną z najobszerniejszych i najchętniej czytywanych historii uniwersalnych w średniowieczu. Rozdział ten i poprzedni opierają się na tej właśnie kronice. Zob.: A. Potthast, Bibliotheca historica mediaevi, wyd. 2, t. I, Berlin 1896, s. 400-401; Manitius III.
21
a mianowicie księgę piątą, w której darzy najwyższymi pochwałami Henryka Młodszego, opisując jego dobre czyny, podczas gdy zamilczą zupełnie o jego złych postępkach albo je wykłada w sposób dlań korzystny.
Tymczasem, jak sądzę, nie należy pomijać faktu, że w owych czasach jaśniał mąż wyróżniający się świętością, biskup bamberski Otton 554. Ten na zaproszenie i przy pomocy księcia polskiego Bolesława 555 przedsięwziął miłą Bogu wyprawę do ludu słowiańskiego, noszącego nazwę Pomorzan, mieszkającego między Odrą a Polską.
Głosił też barbarzyńcom Słowo Boże, a Pan dopomagał i utwierdzał mową przez cuda im towarzyszące 556. Toteż nawrócił się do Pana cały lud ów wraz z księciem Warcisławem 557, owoc zaś boskiej chwały utrzymuje się tam po dziś dzień.
350 - 361; A. D. v. den B r i n c k e n, Studien zur lateinischen Weltchronistik bis in das Zeitalter Ottos v. Freising, Düsseldorf 1957; O. L. Wajnsztejn, Zapadnojewropiejskaja sriedniewiekowaja istoriografija, Moskwa — Leningrad 1964, s. 170-171; W.
Wattenbach, R. Holtzmann, Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter. Die Zeit der Sachsen und Salier, cz. II, z. 3 i 4: Das Zeitalter des Investiturstreits (1050-1125). Neuausgabe, besorgt v. F.
J. Schmale, Weimar 1967, s. 491-506. Wydanie: MGH SS VI 33 - 267.
554 Otton bp Bambergu 1102-1139. Wyprawy misyjne do Pomorzan w latach 1124 i 1128. Por. K. Liman, SSS III 559 - 60.
555 Bolesław III Krzywousty 1102 - 1138,
556 Ewang. św. Marka 16, 20.
557 Warcisław I książę Pomorza Zachodniego ok. 1124 -1136.
Najnowszy krótki zarys dziejów polskiej misji na Pomorzu Zachodnim napisał K. Śląski w Historii Pomorza pod red. G.
Labudy, t. I, cz. 2, Poznań 1969, s. 58-61.