Wkrótce potem książęta sascy zostali wbrew woli króla uwolnieni z niewoli i powrócili do domów 385; odtąd wszakże nie dowierzali już obietnicom królewskim. Co więcej, przedstawili sprawę i złożyli skargę do Stolicy Apostolskiej, do najprzewielebniejszego papieża Grzegorza386, na to, że król, lekceważąc pra-
383 Imienia księcia Magnusa brak w rkpsie lubeckim.
384 W rkpsie kopenhaskim tytuł w postaci glosy marginalnej, w lubeckim tytułu brak.
385 1076. Do tego miejsca Helmold posługiwał się Annales S.
Disibodi. Odtąd zdany był na zawodną tradycję ustną. Wbrew Helmoldowi, który napisał wprost post paucos autem dies, niewola zbuntowanych a pokonanych przez króla feudałów znacznie się przeciągnęła.
386 Grzegorz VII (1073-1085). Ten i następne rozdz. kroniki bardzo błędnie przedstawiają tło i okoliczności konfliktu Henryka IV z Grzegorzem VII. Spór o inwestyturę (prawo ustanawiania biskupów i opatów) doprowadził w 1076 r. do zwołania przez króla synodu w Wormacji, który zdjął papieża z urzędu. W tymże roku podobną uchwałę podjął synod biskupów włoskich w Pawii. Wtedy papież ekskomunikował Henryka IV, a Niemcy obłożył interdyktem.
W styczniu 1077 r. król wyjednał w Canossie zdjęcie ekskomuniki.
wo Boskie, odbiera kościołom Bożym całą wolność kanonicznej elekcji w ustanawianiu biskupów i narzuca gwałtem biskupów według swego upodobania; dalej, że obyczajem Nikolaitów387 uczynił ze swej żony publiczną nierządnicę, zmuszając ją do zaspokajania chuci innych;
wysunęli też wiele innych zarzutów, które uchodzą za niewłaściwe i których słuchać przykro. Z tego powodu pan apostolski powodowany gorliwością w wymiarze sprawiedliwości posłał do króla legatów i wezwał go na przesłuchanie przed Stolicę Apostolską. Ten nie posłuchał ani pierwszego, ani drugiego wezwania, na ostatnie wreszcie dał się skłonić radami dworzan, którzy obawiali się legalnego złożenia go z tronu, i udał się do Rzymu, gdzie w tych sprawach, które mu słusznie zarzucano, oddał się pod sąd pasterza. Podporządkował się też zaleceniu, że przez cały rok nie wyjdzie z Rzymu, że nie dosiądzie konia, lecz w skromnej szacie odwiedzać będzie progi kościołów, modlitwami i postami oddając godne zadośćuczynienie skrusze 388. To wszystko starał się król z pokorą wykonać.
Wszakże kardynałowie i należący do kurii widząc, jak z obawy przed Stolicą Apostolską drżą potęgi świeckie i zginają się ci, którzy noszą okrąg ziemi389, podsuwają papieżowi myśl, by przeniósł królestwo na kogoś innego, twierdząc, że niegodne jest, by rzą-
387 Por. Apokalipsa 2, 6 i 14-15. Nikolaici — jedna z sekt wczesnochrześcijańskich w Syrii i Azji Mniejszej, prowadząca bardzo rozwiązłe życie.
388 Por. Ewang. św. Mateusza 3, 8: fructum dignum poenitentiae;
Ewang. św. Łukasza 3,8. Powyższe informacje Helmolda są najzupełniej mylne.
389 Ks. Hioba 9,13.
dy sprawował taki, któremu dowiedziono publiczne przestępstwa. Gdy następca apostolski wywiadywał się, kto by w Niemczech był godny tak wysokiego zaszczytu, wskazano mu księcia szwabskiego Rudolfa, ponieważ był to mąż dobry, miłośnik pokoju 390 i bardzo oddany służbie Bożej i kapłanom. Jemu to papież posłał złotą koronę 391- z wyrytym na niej wierszem:
Skała dała Rzym Piotrowi, tobie papież koronę -391.
Wydał też polecenie arcybiskupom mogunckiemu i kolońskiemu392 oraz innym biskupom i książętom, by pomogli stronnictwu Rudolfa i osadzili go na tronie. Ci na wezwanie papieża wybrali Rudolfa na króla393. Dołączyli się też do jego stronnictwa Sasi i Szwabi. Inni zaś książęta i miasta, które leżą nad Renem, nie uznali go królem, podobnie jak cały lud Franków, ponieważ złożyli przysięgę Henrykowi, a nie chcieli jej łamać. Henryk zaś dalej przebywał w Rzymie stosując się do otrzymanych rozkazów, nieświadom zupełnie niegodziwości, które przeciw niemu gotowano.
390 Raz już (c. 27) Helmold tak określił Rudolfa ze Szwabii.
391 Brak w rkpsie lubeckim. W oryg. gra słów: Petra dedit Romam Petro, tibi papa coronam. Wiersz ten cytują również Sigebert z Gembloux (MGH SS VI 364) i Otton z Fryzyngi (Gesta Friderici I 7). [Script. rer. Germ, in usum schol., ed. G. Waitz, Hannover 1884, s. 18]: Roma dedit Petro, Petrus diadema Rudolfo. Por. Ewang. św.
Mateusza 16, 18.
392 Nieistniejący już rkps kanclerza Distelmeiera (wykorzystany w edycji Reinecciusa) miał zamiast „Coloniensi" — „Trevirensi".
393 13 III 1077. Helmold przecenia rolę papieża w elekcji antykróla.
29. [O NĘDZNEJ ŚMIERCI KSIĘCIA SZWABSKIEGO RUDOLFA] 394
Powstał więc pewien biskup strasburski395, serdeczny przyjaciel króla Henryka, i spiesznie udał się do Rzymu, gdzie po długim szukaniu znalazł króla spędzającego czas na odwiedzaniu grobów świętych męczenników.
Uradowany z jego przybycia król zaczął się interesować losami królestwa pytając, czy trwa w pokoju. Ów poinformował go o tym, że wybrano nowego monarchę i że jest konieczną rzeczą, by jak najprędzej wrócił do Niemiec w celu pokrzepienia serc przyjaciół i powstrzymania zamierzeń wrogów. Gdy zaś król rzekł, że bez zezwolenia Stolicy Apostolskiej żadną miarą nie wyjedzie, ów odpowiedział: „Wiedz z całą pewnością, że całe zło spisku wypłynęło ze źródła rzymskiego wiarołomstwa. Jeśli chcesz ujść z więzienia, musisz wyjść z Rzymu potajemnie". Uszedłszy nocą król opuścił Italię, a umocniwszy chwilowo sprawy w Longobardii396, przybył do Niemiec. Cieszyły się z nieoczekiwanego powrotu władcy wszystkie miasta nadreńskie i wszyscy jego zwolennicy. Zebrał też wojsko wielkie, by podbić Rudolfa;
a był z nim ów przesławny książę Gotfryd, który później wyzwolił Jerozolimę397, i wielu moż-
394 W zachowanych rkpsach tytułu brak (w rkpsie kopenhaskim tylko inicjał); przytaczamy go za editio princeps.
395 Werner II, 1065 -1077.
396 Czyli Lombardii. Helmold starannie rozróżniał „Lombardię" od
„Italii" (por. c. 80 i 82).
397 Pomyłka Helmolda. Gotfryd de Bouillon, 1089 książę Dolnej Lotaryngii, 1096 przywódca I wyprawy krzyżowej i 1099 pierwszy król jerozolimski, zm. 1100. Także rzeczywisty zwolennik Henryka IV, dziad wymienionego, Gotfryd III, zmarł już w 1076 r.
nych. Wojska Sasów i Szwabów natomiast zostały przy Rudolfie. Zwarli się więc wzajemnie obaj królowie i zwyciężona została armia Rudolfa398, zginęli też Sasi i Szwabi. Wreszcie Rudolf raniony w prawą rękę uciekł do Merseburga 399 i w obliczu zbliżającej się śmierci powiedział do swoich dworzan 400: „Widzicie prawicę moją z krwawiącą raną? Nią przysięgałem panu Henrykowi, że nie będę mu szkodził, ani zmniejszał jego sławy. Jednakże rozkaz Stolicy Apostolskiej i żądania biskupów skłoniły mnie do złamania przysięgi i przywłaszczenia sobie nienależnego tytułu. Widzicie więc, jaki nas koniec czeka 401: otrzymałem śmiertelną ranę w rękę, którą złamałem własną przysięgę. Niech więc ci, którzy nas do tego skłonili, wiedzą, w jaki sposób nami pokierowali, byśmy przypadkiem nie dali się zaprowadzić ku zaprzepaszczeniu również i zbawienia wiecznego".
Wypowiadając te słowa, z wielką udręką wyzionął ducha.
30. [JAK CESARZ HENRYK WYPĘDZIŁ PAPIEŻA Z RZYMU] 402
Wtedy król Henryk, wzbity w durne powodzeniem, zwołał wielki synod biskupów403, na którym kazał zasądzić papieża Grzegorza jako zdrajcę królestwa
398 W bitwie nad rzeką Elsterą 15 X 1080. 399 Miasto nad rzeką Salą.
400 Por. Kronika Frutolfa pod r. 1080 (MGH SS VI 204) oraz Vita Heinrici IV, c. 4 (Script. rer. Germ, in usum schol., ed. alt, Hannover 1876, s. 13 - 15).
401 Por. B o e c j u s z, De consolatione philosophiae, I 4 (jak wyżej przyp. 343).
402 Tytułu a nawet odstępu pomiędzy rozdziałami brak w rkpsach.
Podaję za editio princeps
403 W Brixen, VI 1080 (a więc przed klęską Rudolfa). Na tym synodzie wybrano antypapieżem Wiberta, który przybrał imię Klemensa III (1080 - 1100).
i mąciciela pokoju kościelnego. Następnie zebrał wielką armię i przeprawił się do Italii, zajął matkę cesarstwa Rzym404, a zabiwszy tam wielu obywateli zmusił do ucieczki Grzegorza; wreszcie, opanowawszy zgodnie ze swym planem miasto i senat, nakazał wyświęcić na papieża biskupa Rawenny Wiberta. Gdy Henryk otrzymał odeń błogosławieństwo, lud rzymski oddał mu pozdrowienie jako cesarzowi i augustowi405. I stało się to słowo na zasadzkę w Izraelu 406, bowiem od owego dnia rozszczepił się Kościół Boży tak, jak tego nie było od dawnych czasów. A ci, którzy wydawali się doskonalsi i uchodzili za filary domu Bożego 407, przywarli do Grzegorza, reszta zaś powodowana obawą przed cesarzem albo skłoniona chęcią zdobycia jego łaski poszła za Wibertem, który nosił także imię Klemensa. A trwała ta schizma lat dwadzieścia pięć. Po śmierci bowiem Grzegorza nastąpił Dezydery, po nim Urban, wreszcie Paschalis 408; wszyscy oni obłożyli ekskomuniką cesarza wraz z jego papieżem, a sami znajdowali oparcie u królów Francji, Sycylii i Hiszpanii; ci bowiem, jak się wydawało, bronili stronnictwa Kościoła powszechnego,
Także Sasi, odzyskawszy po klęsce siły, wybrali sobie na króla niejakigo Hermana z przydomkiem Clufloch409 i rozpoczęli ponownie wojnę z cesarzem Hen-
404 Wiosną 1081.
405 Koronacja cesarska Henryka IV w Rzymie odbyła się 31 III 1084.
406 Por. I KS. Machabejska 1, 37 - 38: et faciti sunt in laqueum magnum; Proroctwo Izajasza 8, 14.
407 Por. List do Galatów 2, 9; Apokalipsa 3, 12. Por. c. 81.
408 Opat Dezydery, 1085 - 1088 papież Wiktor III. Urban II 1088 - 1099. Paschalis II 1099 - 1118.
409 Por. niem. Knoblauch „czosnek". Herman von Salm,
rykiem. Gdy zaś nowy władca saski po raz drugi odniósł zwycięstwo i jako zdobywca wchodził do pewnego grodu, przydarzyło się dziwnym zrządzeniem Boskim, że brama wyrwawszy się z zawiasów przygniotła króla wraz z wielu innymi 410. W ten sposób ówczesne zamierzenia Sasów spełzły również na niczym, nie starali się też później wybrać nowego króla ani podnieść broni przeciwko cesarzowi Henrykowi, bowiem widzieli, że panowanie jego utrzymuje się za zgodą i pozwoleniem Boskim.